Օքսիմորոն
Օքսիմորոն, օքսյումորոն[1], նրբաբանություն[2] (գերմ.՝ Oxymoron ← հին հունարեն՝ ὀξύ-μωρον` բառացի՝ «սրամտորեն հիմար», հին հունարեն՝ ὀξύς՝ «սուր, ծակող, թափանցող» + հին հունարեն՝ μωρός՝ «անխելամիտ, անմիտ, հիմար»), հակադրության տեսակ, երբ տարբեր կամ նույնիսկ սուր կերպով հակադիր իմաստ ունեցող բառերը ոչ միայն դրվում են կողք կողքի, այլև կազմում են մի ամբողջական լեզվական միավոր (որոշիչ և որոշյալ, ենթակա և ստորոգյալ, նախադասության համազոր անդամներ և այլն)[3]։ Այն բանադարձում է, երբ զուգակցում են արտաքուստ անհամատեղելի, տրամագծորեն հակադիր իմաստ ունեցող բառեր[4]։ Օքսիմորոնը անհեթեթ թվացող սուր արտահայտություն է, իրար հակադիր հասկացությունների պատկերավոր համադրություն[5], հակառակ հասկացությունների սրամիտ համադրում, պարադոքս[6][7][8], ոճական ֆիգուր կամ ոճական սխալ՝ հակառակադիր նշանակության բառերի համադրություն (այսինքն՝ անհամադրելիների համադրություն)։ Օրինակ՝ լուսավոր թախիծ, քաղցր տանջանք, պայծառ վիշտ, խոսուն լռություն և այլն։
Օքսիմորոնի համար բնութագրական է ներհակության միտումնավոր կիրառումը ոճական բնույթ ստեղծելու համար։ Հոգեբանական տեսանկյունից օքսիմորոնը իրենից ներկայացնում է անհասկանալի իրադրության լուծման միջոց[9][10]։
Օքսիմորոնը շարահյուսական ֆիգուր է, բայց հաճախ նաև փոխաբերական մակդիր, քանի որ նրա մեջ ևս բառերի սովորական իմաստը փոխարինվում է տվյալ կոնկրետ տեքստից բխող նոր իմաստով։
Օրինակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Օքսիմորոնն ավելի հաճախ հանդիպում է քնարերգության մեջ[11]։ Օքսիմորոնի գործածությունը բանաստեղծական խոսքում ընդգծում է պատկերվող երևույթի որևէ առանձնահատկությունը։
Մայթի քարերը հարազատ են քեզ —
Քեզ նոր է թվում երգը հնամյա.
Ազատ է հոգիդ, անչար է և հեզ,
Եվ տխրությունդ անուշ է հիմա…— Վահան Տերյան. «Գարնան քաղաքում»
Եվ մի՞թե այդ վշտիդ համար
Չեմ սիրում քեզ այսպես քնքուշ,
Եվ խոնարհվում քեզ պես համառ,
Օ՜, հայրենիք դառն ու անուշ։— Վահան Տերյան. «Դու հպարտ չես, իմ հայրենիք»
Բոցեղ աչքերս ունին կայծակ մը թախծագին,
սիրտես ցավերն հեծքեր վայրագ լոկ կը խոկան։
…Ես կ՚ունկնդրիմ հապըշտապ ու համարձակ
քայլերուն՝ որ լուռն ուժգնորեն կը շեշտեն։
Այլ օրինակներ՝ «Հյուղն աներազ կուլա ժպիտ մի դաժան», անխիղճ գութով, հեղուկ նվագ (Մեծարենց), անծածան դրոշ, անլար քնար, անգորով գգվիչ, սիրազուրկ սիրահար, անկարկաչ առվակ (Սիամանթո. «Սուրբ Մեսրոպ»), մի սովորական անսովոր հրաշք, տմարդի տղամարդիկ, թռչնային անթռիչք խելք (Պ. Սևակ. «Անլռելի զանգակատուն») և այլն։
- Օքսիմորոնը հաճախ կիրառվում է արձակ գեղարվեստական ստեղծագործությունների («Տաք ձյուն», «Կենդանի դիակ», «Մեռած հոգիներ», «Կեցության անտանելի թեթևությունը», «Անվերջ փակուղի», «Անվերջության ավարտ»), ֆիլմերի («Սովորական հրաշք», «Լայն փակված աչքերով», «Ճշմարտանման սուտ», «Մեծ սեքսի փոքրիկ հսկան», «Վաղը եղել է պատերազմ», «Վատ լավ մարդը», «Մեծ երեխաները», «Մեռած պոետների հասարակություն», «Հետ դեպի ապագա»), երաժշտական խմբեր (Led Zeppelin՝ «կապարային դիրիժաբլ», Blind Guardian՝ «կույր պահակ»), վիդեոխաղերի (LittleBigPlanet՝ Փոքր մեծ մոլորակ) անուններում։
- Օքսիմորոնը կիրառվում է հակադիր որակների խառնուրդով օբյեկտների նկարագրության համար՝ «տղամարդկային կին», «կանացի տղա»։
- «Ֆուկոյի ճոճանակ» վեպում Ումբերտո Էկոն երևակայում է «համեմատական անպետքությունների համալսարանի» մասին օքսիմորոնաբանության ամբիոնով։ Այդ ամբիոնի ուսումնասիրվող առարկաների թվում հեղինակը ներառում է «քոչվոր ցեղերի ուրբանիստիկան», «ազգային օլիգարխիան», «նորարական ավանդույթները», «նույնաբանության բարբառները»և այլն։
- «Հին Նոր տարի» տոնի անվանումը։
- «Օքսիմորոն» բառն ինքը (բառացի՝ «սրամիտ հիմարություն» հանդիսանում է օքսիմորոն։
Անհրաժեշտ է տարբերակել օքսիմորոնը բառերի ոճական համադրությունը, որոնք բնութագրում են տարբեր որակներ. այսպես օրինակ «քաղցր դառնություն» արտահայտությունը օքսիմորոն է, իսկ «թունավոր մեղր», «գտնված կորուստ», «քաղցր տառապանք» արտահայտությունները՝ ոճական հնարքներ (համադրություններ)։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Егорова Т. В. (сост.). Словарь иностранных слов современного русского языка: 100 000 слов и выражений. — М.: Аделант, 2014. — 800 с. — (Библиотека школьных словарей). — ISBN 978-5-93642-322-2.
- ↑ Էդուարդ Բագրատի Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1976
- ↑ Էդ. Ջրբաշյան (1980). Գրականության տեսություն. Երևան: «Երևանի համալսարանի հրատարակչություն». էջ 253-254.
- ↑ Էդ. Ջրբաշյան, Հ. Մախչանյան (1980). Գրականագիտական բառարան. Երևան: «Լույս». էջ 335.
- ↑ Древнегреческо-русский словарь (в 2-х тт.): Ок. 70 000 слов (в обоих томах) / Составил И. Х. Дворецкий
- ↑ Lewis, Charlton T.; Short, Charles (1879). «A Latin Dictionary». Oxford: Clarendon Press. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. «acutely silly: oxymora verba, expressions which at first sight appear absurd, but which contain a concealed point; so especially of such apparently contradictory assertions as: cum tacent clamant, etc.»
- ↑ Jebb, Sir Richard C. (1900). «Sophocles, Oedipus at Colonus». Sophocles: The Plays and Fragments, with critical notes, commentary, and translation in English prose. Part III: The Antigone. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 567. «The phrase is an 'ὀξύμωρον' (a paradox with a point).»
- ↑ Словарь иностранных слов, вошедших в состав русского языка : Материалы для лексической разработки заимствованных слов в рус. лит. речи / Сост. под ред. А. Н. Чудинова. - Санкт-Петербург : В.И. Губинский, 1894. / стр. 582
- ↑ Крыщук Н. «Да» и «нет» Николая Пунина // Звезда. — 2002.
- ↑ Коротченко Е. С. Визуальный аналог оксюморона. // Вопросы психологии. — 2006.
- ↑ Квятковский А. П. Поэтический словарь / Науч. ред. И. Роднянская. — М.: Советская энциклопедия, 1966. — 376 с. Статья «Оксюморон».
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- oxymoronlist.com
- Оксюморон в Литературной энциклопедии
- Е. Репин, Н. Репина. Утешительный гипноз оксюморона
- Николаев А. И. Синтаксис художественной речи(չաշխատող հղում) // Николаев А. И. Основы литературоведения: учебное пособие для студентов филологических специальностей. — Иваново: ЛИСТОС, 2011. — С. 140—147.
|
Ընթերցե՛ք «Նրբաբանություն» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Օքսիմորոն» հոդվածին։ |
| ||||||
