Jump to content

Քյոսե-դաղի ճակատամարտ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Քյոսե-դաղի ճակատամարտ
Թվականհունիսի 26, 1243
Մասն էMongol conquest of Anatolia?
ՎայրՔյոսե-դաղ, Չմանկատուկի մոտակայքում (այժմ՝ Ուզումլու, Թուրքիա)
ԱրդյունքՄոնղոլ-հայկական հաղթանակ
Հակառակորդներ
Մոնղոլական կայսրություն
Խաչենի իշխանություն
Իկոնիայի սուլթանություն
Վրացական ուժեր
Տրապիզոնի կայսրություն
ֆրանգ վարձկաններ
Հրամանատարներ
Բաչու Նոյան
Հասան Ջալալ-Դոլա
Քեյխոսրով Բ
Դարվին Շերվաշիձե
Կողմերի ուժեր
3000080000
Ռազմական կորուստներ
Ընդհանուր կորուստներ

Քյոսե-դաղի կամ Չմանկատուկի ճակատամարտ, մոնղոլների և Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության զորքերի միջև ճակատամարտ, որը տեղի է ունեցել Հայաստանում, 1243 թվականի հունիսի 26-ին։ Մոնղոլները վճռական հաղթանակ են տարել, ինչի հետևանքով ամրապնդվել է մոնղոլական տիտապետությունը Հայկական լեռնաշխարհում և Փոքր Ասիայում․ Իկոնիայի սուլթանությունը, Տրապիզոնի կայսրությունը և Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը վերածվել են Մոնղոլական կայսրության վասալների։

Հայ պատմիչ Գրիգոր Ակներցին հաղորդում է, որ ճակատամարտը տեղի է ունեցել Կարինի և Երզնկայի միջև ընկած մի դաշտավայրում։ Կիրակոս Գանձակեցին վայրն անվանում է Չմանկատուկ, որը Հ․ Մանանդյանը նույնացնում է նոր ժամանակների Ճիմին գյուղին (այժմ՝ Թուրքիայի Երզնկայի մարզի Ուզումլու գյուղաքաղաք)[1][2]։ Ռաշիդ ալ-Դինը վայրը կոչում է Քյոսե-դաղ, որը թուրքերեն նշանակում է «ճաղատ սար»[2]։

1242-1243 թվականների ձմռանը հրամանատար Բաչուի գլխավորությամբ մոնղոլները հարձակվել են Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության վրա և գրավել Կարինը, ապա վերադարձել Մուղան վիթխարի ավարով[2]։ Գարնանը Բաչուի զորքը վերստին ներժուխել է Իկոնիայի սուլթանության տարածք[2]։ Սուլթան Ղիաթադին Քեյխոսրով Բ-ն իր զորքն է ժողովել և կոչ արել իր հարևաններին օգնության հասնել՝ մոնղոլական ներխուժմանը դիմակայելու համար։ Կիլիկիայի հայոց արքա Հեթում Ա-ն հապաղել է, հավանաբար ներքին տարաձայնությունների պատճառով, ուստի Ղիաթադինի բանակը մեկնել է առանց հայերի[2]։ Սուլթանի զորքը համալրել են Տրապիզոնի կայսրության և վրացի մի քանի իշխանների զորքերը, ինչպես նաև մի խումբ ֆրանգ վարձկաններ[3]։

Սուլթանի զորքը թվով գերազանցում էր մոնղոլների զորքին[4]։ Գրիգոր Ակներցու հաղորդմամբ՝ սելջուկյան զորքի թիվը կազմում էր 160000, իսկ մեկ այլ պատմիչի խոսքով՝ 200000, որոնք վստահաբար չափազանցություններ են[2]։ Ավելի հավանական թիվ է 80000[2]։ Ըստ Հեթում Պատմիչի՝ մոնղոլ-թաթարները 30000-անոց զորքով են եկել[2]։ Բաչուի զորքի մի մասը կազմել են վրացա-հայկական ուժեր, որոնց թվում եղել է Խաչենի իշխան Հասան-Ջալալը[2]։ Ասվում է, թե Բաչուն արհամարհել է իր վրացի սպաներից մեկի տագնապալից զեկուցումը թշնամու բանակի մեծության մասին և ասել․ «որքան մեծաթիվ լինեն նրանք, այնքան առավել փառավոր կլինի հաղթելը և այնքան առավել ավար կառնենք մենք»[5]։

Համաձայն որոշ աղբյուրների՝ ռազմի դաշտում Սուլթան Ղիաթադինը մերժել է իր հրամանատարների առաջարկը՝ սպասելու մոնղոլների հարձակմանը։ Փոխարենը նա իր զորքից 20000-անոց գունդ է առանձնացրել և ուղարկել մոնղոլական բանակի դեմ՝ անփորձ հրամանատարների գլխավորությամբ։ Մոնղոլական բանակը նահանջ է ձևացրել, ապա ետ դառնալով՝ շրջապատել է սելջուկյան գունդը և ջախջախել այն։ Սելջուկյան բանակի մնացյալ մասը խուճապահար է եղել և դիմել փախուստի։ Սուլթանը մազապուրծ փախել է ռազմի դաշտից դեպի Անկարա[2]։

Գրում է պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին իր «Պատմություն Հայոց» աշխատության ԼԵ գլխում․

Իսկ զօրավարն Բաչու՝ ըստ խորագէտ իմաստութեանն իւրեանց, բաժանեալ զզօրս իւր ի բազում առաջս ի ձեռն գլխաւորացն քաջաց եւ զեկամուտ զօրսն, որ յազգաց ազգաց ի նոսա եկեալսն՝ ցրուեալ, զի մի՛ նենգ ինչ գործեսցեն, եւ ընտրեալ յամենեցունց զարիսն եւ զքաջս, յառաջապահս կարգեալ ինքեանց, որք երթեալք հանդիպեցան զօրաց սուլտանին եւ մարտուցեալք՝ ի փախուստ դարձուցին զնոսա։ Փախեաւ եւ սուլտանն մազապուր՝ թողեալ զկահ եւ զկարասի անդէն ի տեղւոջն։ Եւ սոցա զհետ մտեալ՝ կոտորեցին անխնայ զզօրսն, սրոյ ճարակ տուեալ, եւ ապա դարձան ի կապուտ անկելոցն[6]։

Կիրակոս Գանձակեցին Չմանկատուկում մոնղոլների հաղթանակը վերագրում է զորավար Բաչուի հմուտ հրամանատարությանը, իսկ Ակներցին այն վերագրում է մոնղոլական զորքին կից վրացա-հայկական ուժերին[2]։ Պարսիկ պատմիչներ Աղսարայի և Իբն Բիբի սելջուկների պարտությունը բացատրում են սուլթանությունում տեղի ունեցող ներքին խռովություններով[2]։

Սուլթան Ղիաթադինի փախուստից հետո իր մայրը, կինը և դուստրն ապաստանել են Կիլիկիայի հայոց թագավորի մոտ։ Բաչուի պահանջով Հեթում Ա-ն Ղիաթադինի հարազատներին հանձնել է մոնղոլներին, ինչին ի պատասխան սելջուկյան զորքը ներխուժել է Կիլիկիա և մի քանի ամրոց գրավել, որոնք կարճ ժամանակ անց վերադարձվել են՝ կրկին մոնղոլների պահանջով[7]։

Սելջուկյան բանակը պարտության մատնելուց հետո մոնղոլները գրավել են Սեբաստիան և Կեսարիան։ Նույն տարի մոնղոլները գրավել են Երզնկան, Մալաթիան և Տևրիկը։ Սուլթան Ղիաթադինը ստիպված է եղել հաշտություն կնքել Բաչուի հետ և մեծ տուրք վճարել մոնղոլներին[2]։ Քյոսե-դաղի ճակատամարտից հետո Իկոնիայի սուլթանությունը, ինչպես նաև Տրապիզոնի կայսրությունը և Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը հպատակվել են Մոնղոլական կայսրությանը։ Ճակատամարի հետևանքով հաստատվել է մոնղոլների գերիշխանությունը Փոքր Ասիայում և Հայկական Լեռնաշխարհում[8]։ Սելջուկների իշխանությունը զգալիապես թուլացել է ճակատամարտի հետևանքով․ 14-րդ դարի սկզբին այն մասնատվել է տարբեր փոքր իշխանությունների, որոնք հետագայում միավորվել են Օսմանյան կայսրության դրոշի տակ։

Ծանոթագրոթյուններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 4 [Ն-Վ] (խմբ. Մանուկյան Լ. Գ.), Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1986, էջ 259 — 804 էջ։
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Dashdondog, Bayarsaikhan (2011). The Mongols and the Armenians (1220-1335). Leiden & Boston: Brill. էջեր 61–63, 76. ISBN 978-90-04-18635-4.
  3. Cahen, Claude (1968). Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History c. 1071-1330. Sidgwick & Jackson. ISBN 0-283-35254-X. OCLC 464917.
  4. Claude Cahen, “Köse Dagh” Encyclopaedia of Islam, ed. by P. Bearman, et al.
  5. Martin, H. Desmond (1943). «The Mongol Army». Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1): 81. ISSN 0035-869X.
  6. Կիրակոս Գանձակեցի. Պատմութիւն Հայոց․ գլուխ ԼԵ.
  7. Der Nersessian, Sirarpie (1973). «The Kingdom of Cilician Armenia». Byzantine and Armenian Studies. Vol. I. Louvain: Imprimerie Orientaliste. էջ 346.
  8. Josef W. Meri, Jere L. Bacharach-Medieval Islamic Civilization: A-K, index, p.442