Իրանական օրացույց

ԻՐԱՆԱԿԱՆ ՕՐԱՑՈՒՅՑԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Իրանական օրացույցները (պարս.՝ گاه‌شماری ایرانی Gâhshomâriye Irâni) Իրանում (Պարսկաստան) ավելի քան երկու հազարամյակների համար հորինված կամ օգտագործված օրացույցներ են։ Մարդկային պատմության ամենաերկար ժամանակագրական արձանագրություններից մեկը՝ իրանական օրացույցը, պատմության ընթացքում բազմիցս փոփոխվել է վարչական, կլիմայական և կրոնական նպատակների համար։

Ժամանակակից իրանական օրացույցը, այժմ պաշտոնական օրացույց է Իրանում։ Այն սկսվում է մոտավորապես կեսգիշերին մոտակա գիշերվա հավասարության ակնթարթում, որը որոշվում է Իրանի ստանդարտ ժամանակի մերիդիանի համար (52.5 ° E կամ GMT + 3.5h) աստղագիտական հաշվարկներով։ Հետևաբար՝ հիմնված է հետազոտությունների վրա, ի տարբերություն Գրիգորյան օրացույցի, որը կանոնակարգված է^[1]։

Իրանական տարին սովորաբար սկսվում է Գրիգորյան օրացույցով մարտի 21-ին ցերեկը։ Գրիգորյան օրացույցի համապատասխան տարին գտնելու համար ավելացրեք 621 կամ 622 (կախված տարվա տարեթվից) արևային հիջրու տարվան։ Ստորև ներկայացված է Պարսկական և Գրիգորյան օրացույցների տարվա համապատասխանության կարճ աղյուսակ։

Պատմություն

Հնավուրց օրացույցեր

Իրանական օրացույցն ունի ավելի քան չորս հազար տարվա պատմություն։ Ժամանակի ընթացքում այն ենթարկվել է բազմաթիվ փոփոխությունների։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ իրանական օրացույցը սկիզբ է առել բաբելոնականից, որը արևալուսնային օրացույց էր։ Սակայն, Իրանցիները կիրառել են արևային օրացույցի համակարգը։ Մոտ երկու հազար հինգ հարյուր տարի առաջ, այսինքն Զրադաշտի ծննդից և Աքեմենյան թագավորության կազմավորումից հետո, օրացույցն Իրանում փոխվեց։ Զրադաշտական կրոնի տարածմանը զուգահեռ Իրանում հաստատվեց զրադաշտական օրացույցը։ Չնայած իրանական օրինաչափ ավանդույթների ամենավաղ ապացույցը մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակից է, որը նախորդում է իրանական մարգարե Զրադաշտի հայտնվելուն, առաջին լիարժեք պահված օրացույցը աքեմենյաններինն է։ Գրի առնված պատմության ընթացքում պարսիկները շահագրգռված էին օրացույցի գաղափարով և կարևորությամբ։ Նրանք առաջին մշակույթներից էին, որոնք օգտագործում էին արեգակնային օրացույցը և վաղուց օժտված էին լուսնային և լուսնաարևային մոտեցումներով։ Արևը միշտ էլ իրանական մշակույթի խորհրդանշաններից է եղել և սերտորեն կապված է Կյուրոս Մեծի ժողովրդական բանահյուսության հետ^[2]:Նախաիսլամական դարաշրջանում շարունակվեցին օրացույցի փոփոխությունները։ Իսլամի ընդունումից հետո արևային օրացույցը փոխարինվեց լուսնային օրացույցով։ Իսլամական դարաշրջանում հասարակության սոցիալական և տնտեսական պահանջմունքների, ինչպես նաև գիտական առաջընթացի համար իրանցի շատ գիտնականներ ձեռնամուխ եղան օրացուցային բարեփոխումներ իրականացնելու գործին։ Կազմելով Ջալալի օրացույցը, որն ամենաստույգ արևային օրացույց ն էր, Խայյամը մեծ քայլ կատարեց այդ ուղղությամբ։ Հետագայում ևս իրանական օրացուցային համակարգը մեծ փոփոխություններ կրեց։ Արևային տոմարի 14-րդ դարի սկզբին Իրանի պաշտոնական օրացույցը, որն ամենաստույգներից, ամենակատարելագործվածներից և ամենականոնավորներից մեկն էր, հաստատվեց Իրանի Մեջլիսի կողմից։ Իրանական օրացույցի պատմությունը իսլամի տարածումից առաջ և հետո տարբեր է։ Նախքան իսլամ ընդունելը արևային հին օրացույցը պաշտոնական բնույթ ուներ։ Իսլամի ընդունումից հետո օրացույցի հին, ավանդական բովանդակությունը, տարեթվերի հաշվարկը աստիճանաբար փոփոխության ենթարկվեցին, և գերակշռող դարձավ լուսնային օրացույցը։ Լուսնային տոմարի 9-րդ դարից մինչև նախորդ հարյուրամյակը այն համարվում էր պաշտոնական օրացույց։ Արևային օրացույցի բարեփոխված տարբերակը նախորդ դարից մինչև այժմ հանդիսանում է Իրանի պաշտոնական օրացույցը։

Հին պարսկական օրացույց

Հին պարսկական արձանագրությունները և աղյուսակները ցույց են տալիս, որ վաղ իրանացիները 360 օրանի օրացույց էին օգտագործել՝ ուղղակիորեն արևի դիտարկման հիման վրա և ձևափոխել իրենց հավատքների համապատասխան։ Օրեր չեն նշանակվել։ Այդ ամիսները երկու կամ երեք բաժանումներ են ունեցե՝ կախված լուսնի փուլից։ Տասներկու ամիսներ, որոնք ունեին 30 օր անվանվում էին փառատոնների կամ հովիվ տարվա գործունեությունների պատվին։ Ամեն վեց տարում ավելացվել է 13-րդ ամիսը, որպեսզի օրացույցը համաժամանակացվի եղանակներին։ Հետևյալ աղյուսակում նշվում է Հին Պարսկաստանի ամիսները^[3]։

Հերթականություն	Համապատասխան Հուլյան ամիսներ	Հին պարսկական	Էլամերեն	Նշանակությունը	Համապատասխան Բաբելոնական ամիսներ
1	Մարտ-Ապրիլ	Ādukanaiša	Hadukannaš	անորոշ	Nīsannu
2	Ապրիլ-Մայիս	Θūravāhara	Turmar	Հավանաբար ուժեղ գարնան ամիս"	Ayyāru
3	Մայիս-Հունիս	Θāigraciš	Sākurriziš	"Սխտոր հավաքելու ամիս"	Sīmannu
4	Հունիս-Հուլիս	Garmapada	Karmabataš	" Ջերմության ամիս"	Du'ūzu
5	Հուլիս-Օգոստոս	–	Turnabaziš	–	Ābu
6	Օգոստոս-Սեպտեմբեր	–	Karbašiyaš	–	Ulūlū
7	Սեպտեմբեր-Հոկտեմբեր	Bāgayādiš	Bakeyatiš	" Երկրպագելու ամիս "	Tašrītu
8	Հոկտեմբեր-Նոյեմբեր	*Vrkazana	Markašanaš	" Գայլերին սպանելու ամիս"	Arahsamna
9	Նոյեմբեր-Դեկտեմբեր	Āçiyādiya	Hašiyatiš	"Կրակի պաշտամունքի ամիս"	Kisilīmu
10	Դեկտեմբեր-Հունվար	Anāmaka	Hanamakaš	"Անանուն աստծո ամիս"	Tebētu
11	Հունվար-Փետրվար	*Θwayauvā	Samiyamaš	"Ահավոր ամիս"	Šabāţu
12	Փետրվար-Մարտ	Viyax(a)na	Miyakannaš	"Փորելու ամիս"	Addāru

Կար չորս գյուղատնտեսական փառատոն, սիմետրիկ մաիդյոշահեմին՝

Փառատոն	Ժամանակը նախորդից
համասպաֆմաիդյեմ	75 օր
մաիդյոշահեմ	105 օր
այաթրեմ	105 օր
մաիդյարեմ	75 օր

Երկու փառատոններ են ավելացվել ավելի ուշ՝ ստեղծելով գահանբարը՝

Փառատոն	Ժամանակ նախորդից
համասպաֆմաիդյեմ(թոշակառության վերջ)	75 օր
մաիդյոզարեմ(գարուն)	45 օր
մաիդյոշահեմ (ամառվա կես)	60 օր
փաիտիսշահեմ(բերք)	75 օր
այաթրեմ (ամառվա վերջ)	30 օր
մաիդյարեմ	75 օր

ՆԱԽԱԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ

ԱՔԵՄԵՆՅԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆԻՑ ԱՌԱՋ

Ամենահին օրացույցը, որ գոյություն է ունեցել Աքեմենյան դարաշրջանից առաջ, բխում էր գյուղատնտեսական շահերից և տարին եղանակների հստակ բաժանման համար էր։ Այդ օրացույցը, որ հիմնված էր բաբելոնյան լուսնաարևային օրացույցի վրա, հատկապես տարածված էր Իրանի արևմուտքում։ Այն շարունակեց իր գոյությունը մինչև Աքեմենյանների դարաշրջանը։ Գրավոր հուշարձանները վկայում են, որ իրանցիները սկզբում օգտվել են բաբելոնյան օրացույցի հիմքի վրա ստեղծված հին օրացույցից, որը բաղկացած էր 360 օրից, ուներ պարսկերենին հարմարեցված ամսանուններ, համապատասխանում էր իրենց հավատալիքներին։ Տասներկու ամիսները կոչվում էին տոների կամ հողագործական-հովվական սեզոնների անուններով։ Արևային օրացույցը պահպանելու համար յուրաքանչյուր վեց տարին մեկ ավելանում էր տասներեքերորդ ամիսը։ Բացի այդ, ըստ Աբուհիրան Բիրունիի, Իրանի արևելյան շրջաններում զրադաշտական օրացույցի նմանությամբ այլ արևային օրացույց էին կիրառում, որի յուրաքանչյուր ամիսն ուներ 30 օր։ Նահանջ տարի էր լինում վեց տարին մեկ անգամ(հինգ ավել օր)։

ԱՔԵՄԵՆՅԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ

Աքեմենյան դարաշրջանի սկզբին տարածված օրացույցն անվանվում էր հին պարսկական օրացույց կամ Աքեմենյան Ֆարս (Աքեմենյան Պեգաս)։ Քերմանշահի և Բիհիսթունի՝ Դարեհ Առաջինի թողած արձանագրությունները, ինչպես նաև մյուս արքաների գրավոր հուշարձանները մեզ տեղեկություններ են տալիս այդ դարաշրջանի օրացույցի մասին։ Այդ արձանագրությունների և արքաների հրամանների տեքտերը ցույց են տալիս՝ այդ ժամանակաշրջանում տարին բաժանված էր տասներկու ամիսների և եղանակների։

Հայտնի է, որ Դարեհ Մեծը քոլդանցի երկու հեղինակավոր աստղագետների է հրավիրել օրացույցը բարելավելու համար։ Նրանք ծանոթացան աստղագիտության մեկ լուսնային տարվա հետ, որը ուներ 365 օր, 6 ժամ, 15 րոպե, 21 վայրկյան։ Ամենայն հավանականությամբ իրանցիներն իրենց օրացույցը կազմել են՝ հիմնվելով բաբելոնյան օրացույցի վրա։ Այս օրացույցը շարունակել է իր գոյությունը մինչև զրադաշտական օրացույցի տարածվելը։ Թախթ-ե Ջամշիդի կավե գրավոր հուշարձանները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ յուրաքանչյուր թագավորի գահակալման սկիզբը համընկնում է օրացուցային մեկ շրջանի հետ։ Տարվա սկսվում էր աշնանամուտով և Միթրաքանա կոչվող տոնով, որը հետագայում վերանվանվեց Մեհերգան։ Տարին բաղկացած էր չորս եղանակից, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ երեք ամիս։ Ամեն ամիս ուներ երեսուն օր։

Զրադաշտական օրացույց

Դարեհ Մեծի գահակալությունից հետո Իրանում տարածվեց զրադաշտական օրացույցը։ Այն անվանվում է նաև մազդեական կրոնի կամ Ավեստայի օրացույց։ Օրացուցային բաժանումներն այստեղ հիմնված են կրոնական հավատալիքների և սովորույթների վրա։

Զրադաշտական տիեզերագիտության վրա հիմնված առաջին օրացույցերը հայտնվեցին ավելի ուշ Աքեմենյան շրջանում (մ.թ.ա. 650-30 թթ.): Դարեր շարունակ զարգացել են, բայց ամսվա անունները քիչ են փոխվել։ Միասնական Աքեմենյան կայսրությունը պահանջում էր իրանական տարբերվող օրացույց, և մեկը մշակվել էր եգիպտական ավանդության մեջ 12 ամսով բաղկացած 30 օրից, որոնցից յուրաքանչյուրը նվիրված է Յազադին(Եզզադ) և չորս բաժանմունքներին, որոնք հիշեցնում են սեմիտիկական շաբաթը։ Ամսական չորս օր նվիրված էին Ահուրա Մազդային, իսկ յոթը `«Ամեսխա վետեր »-ին։ Տասներկու օրերն անվանվել են Կրակ, Ջուր, Արև, Լուսին, Տիրի և Գյուշ Ուրվան (բոլոր կենդանիների հոգիներին), Միտրա, Սրաոշա (Սորուշ, աղոթքի Յազատա), Ռաշնու (դատավոր), Ֆրավաշի, Բահրամ (հաղթանակի Յազատա), Ռաման (Ռամեշ` խաղաղություն) և Վատա՝ քամու աստվածություն։ Երեքը նվիրված էին կանանց աստվածություններին, Դաան (կրոնի գրագիր և անհատականացված գիտակից), Աշի (բախտի գրագիր) և Արշտատ (արդարադատություն)։ Մնացած չորսը նվիրված էին Ասմանին (երկնքի կամ դրախտի տիրոջը), Զամ(երկիր), Մանթրա Սպենտա (Գերագույն սուրբ բառ) և Անաղրա Ռաոա (դրախտի «անվերջ լույս»)։ Ամսվա անունները և դրանց ժամանակակից տարբերակները տրված են հետևյալ աղյուսակում։

Order	Ավեստերեն անվանում	Անվան մոտավոր նշանակությունը	Զրադաշտական միջին պարսկերեն	Ժամանակակից պարսկերեն
Order	Հռոմեականացված	Անգլերեն	Հռոմեականացված	Բնիկ գիր	Հռոմեականացված
1	Fravašinąm	(Խնամակալի հոգիներ, արդարի ոգիներ)	Frawardīn	فروردین	Farvardīn
2	Ašahe Vahištahe	"Լավագույն ճշմարտություն"	Ardwahišt	اردیبهشت	Ordībehešt
3	Haurvatātō	"Կատարելություն,ամբողջականություն"	Khordād	خرداد	Khordād
4	Tištryehe	"Սիրիուս"	Tīr	تیر	Tīr
5	Amərətātō	"Անմահություն"	Amurdād	امرداد	A-Mordād
6	Xšaθrahe Vairyehe	"Ցանկալի տիրույթ,դոմինիոն"	Shahrewar	شهریور	Shahrīvar
7	Miθrahe	"Ուխտ"	Mihr	مهر	Mehr
8	Apąm	"Ջուր"	Ābān	آبان	Ābān
9	Āθrō	"Կրակ"	Ādur	آذر	Āzar
10	Daθušō	"Արարիչ"	Day	دی	Dey
11	Vaŋhə̄uš Manaŋhō	"Լավ ոգի"	Wahman	بهمن	Bahman
12	Spəntayā̊ Ārmatōiš	"Սուրբ նվիրվածություն"	Spandarmad	اسپند\|اسفند	Espand / Esfand

Օրացույցը զգալի ազդեցություն ունեցավ կրոնական պատկանելության վրա։ Այն ամրագրեց հիմնական աստվածությունների պանթեոնը, ինչպես նաև ապահովեց, որ նրանց անունները հաճախ արտահայտված լինեին, քանի որ ամեն զրադաշտական պաշտամունքի արարողության ժամանակ գրվել են և օրվա, և ամսվա գրառումներ։ Այն նաև հստակեցրեց տոնակատարությունների բնույթը։ Օրինակ՝ Միտրականան կամ Մեհրեգանը նշվում էին Միտրա ամսվա Միտրա օրը, իսկ Տիրիի փառատոնը (Տիրագան) նշվում էր Տիրի ամսվա Տիրի օրը։ 538 թ. Կյուրոս Մեծը (անորոշ է նրա զրադաշտական լինելը), նվաճեց Բաբելոնը և բաբելոնյան լուսնաարևային օրացույցը օգտագործվեց քաղաքացիական նպատակներով։ Կամբիսեսը նվաճեց Եգիպտոսը մ.թ.ա. 525-ին։ Նրան ուղեկցում էր Զրադաշտական Դարիոսը, որը մ.թ.ա. 517-ին դարձավ Պարսկական կայսրության կառավարիչը։ Զրադաշտականները ընդունեցին եգիպտական արեգակնային օրացույցը, տասներկու ամիսներին կազմված երեսուն օրերից և հինգ էպագեմային օր։ Քանի որ իրենց տարին սկսեց գարնանը (Իզրեզի փառատոնով), էպագեմոնայը անցկացվել էր հենց Նովրուզի ժամանակ։ Եգիպտոսում Սիրիուս աստղը նշանակություն ուներ սկսած 1460-ական թվականներից, իր հեթանոսական աճը (արևածագից առաջ) նշում էր եգիպտական Նոր տարին և Նեղոսի ջրհեղեղը։ Պարսկաստանում աստղը նույնպես նշանակություն ուներ, քանի որ հեթանոսական բարձրացումը նույնպես համընկավ անձրևի գալուն։ Պարսկաստանի չորրորդ ամիսը Տիշտրիան էր (Սիրիուս, անձրևի աստղ)։ Գրինվիչի գարնանային հավասարումը ընկավ առաջին ամսվա առաջին օրը, սկսած 487-ից մինչև 483 թ. ներառյալ։ Ընդունելով Ս. Հ. Թաքիզադեի ամսաթիվը՝ 487 թ. Մարտի 28-ը, բարեփոխումների համար, օրացույցը ունենում է հետևյալ տեսքը՝

* Ցույց է տալիս 1 էպագոմեն
Եգիպտական ամիս	Առաջին օրը	Իրանական ամիս	Առաջին օրը
4	23 մարտ	1	23*–28 մարտ
5	22 ապրիլ	2	27 ապրիլ
6	22 մայիս	3	27 մայիս
7	21 հունիս	4	26 հունիս
8	21 հուլիս	5	26 հուլիս
9	20 օգոստոս	6	25 օգոստոս
10	19 սեպտեմբեր	7	24 սեպտեմբեր
11	19 հոկտեմբեր	8	24 հոկտեմբեր
12	18 նոյեմբեր	9	23 նոյեմբեր
1	18*–23 դեկտեմբեր	10	23 դեկտեմբեր
2	22 հունվար	11	22 հունվար
3	21 փետրվար	12	21 փետրվար

Չորրորդ ամիսն ընդգրկում է հուլիսի 20-ը՝ Սիրիուսի հեթանոսական բարձրացման ամսաթիվը։ Առաջին տարում մարդիկ սկսեցին օգտվել հին օրացուցային օրից` կանխատեսելով փառատոնի ժամկետները հինգ օր։ Քանի որ ամեն օր Աստծո անունով է կոչվում, կարևոր է տոնակատարությունները նշել ճիշտ օրը։ Այսպիսով, ֆրավազարի փառատոնը, որը հին օրացույցում պահվում էր մայրամուտի 30-րդ Սպանդարմադի վրա և արևածագի միջև 1-ին Ֆրավարդինում, այժմ դիտարկվում է ամբողջ էպագոմենայում։ Բարեփոխման երկրորդ տարում 30-րդ Սպանդարմադը նոր 25-րդ Սպանդարմադն էր, ուստի այդ փառատոնից հետո տասնմեկ օր ընդգրկված էր մինչև նոր 1-ին Ֆրավարդինը։ Այնուամենայնիվ, հինգ օրերը բավարար էին այլ փառատոնների համար։ Բոլոր այն երկրներում, որտեղ պարսկական օրացույցը օգտագործվել է, էպագոմենան անցկացվել է տարվա վերջում։ Գյուղատնտեսական տարվա և օրացուցային տարվա տարբերությունը կոմպենսացնելու համար (հարկահավաքման շրջանը սկսվեց բերքից հետո), յուրաքանչյուր 120 տարին մեկ ամսով երկարաձգվել է հարկավճարումը։ Հռոմեական պատմաբան Կվինտուս Կուրտիուս Ռուֆուսը, որը պատմում է մ.թ.ա. 333-ին, գրում է.

«Մոգերը հետևեցին երեք հարյուր վաթսունհինգ երիտասարդի մանուշակագույն հագուստով, հավասար թվով մեկ տարվա օրերին։ Պարսիկները նույնպես տարին բաժանեցին այսքան օրերի։»

Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից և նրա մահից հետո պարսկական տարածքները անցան իր գեներալներից մեկին ` Սելևկուսին (մ.թ.ա. 312 թ.), սկսելով Իրանի Սելևկյան դինաստիան։ Հունաստանի ավանդույթների հիման վրա Սելևկյանները ներկայացրեցին ժամանակի պատմությունը դարաշրջաններով, այլ ոչ թե առանձին թագավորների տիրապետություններով։ Նրանց դարաշրջանը հայտնի դարձավ՝ որպես Ալեքսանդրի դարաշրջան կամ ավելի ուշ, Սելևկյանների ժամանակաշրջան։ Քանի որ նոր կառավարիչները զրադաշտականներ չէին, Զրադաշտական հոգևորականները կորցրին իրենց գործառույթը թագավորական դատարաններում և այդպիսով դժգոհեցին Սելևկյաններից։ Չնայած դարաշրջաններով սկսեցին գրել պատմությունը, նրանք ստեղծեցին իրենց սեփական զրադաշտականության դարաշրջանը։ Դա առաջին լուրջ փորձն էր ամսաթվերը որոշելու համար՝ կապված Զրադաշտ մարգարեի կյանքի հետ։ Քահանաները զրադաշտական պատմական աղբյուրներ չունեին և դարձան Բաբելոնյան արխիվներին, որոնք հայտնի էին հնագույն աշխարհում։ Դրանցից նրանք հասկացան, որ պարսկական պատմության մեջ մեծ իրադարձություն տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի դարաշրջանից 228 տարի առաջ։ Իրականում դա Բաբելոնի նվաճումն էր Կյուրոս Մեծի կողմից մ.թ.ա. 539-ին։ Սակայն քահանաներն այս օրն ապատեղեկատվություն էին համարել, երբ «ճշմարիտ հավատը» հայտնվեց իրենց մարգարեին, և քանի որ ավեստական գրականությունը ցույց է տալիս, որ հայտնությունը տեղի է ունեցել, երբ Զրադաշտը 30 տարեկան էր, մ.թ.ա. 568 թ. համարվել է որպես Զրադաշտի ծննդյան տարի և, փաստորեն, Պարսկական կայսրությանը նույնպես։ Այս սխալ ամսաթիվը դեռ հիշատակվում է բազմաթիվ ներկայիս հանրագիտարաններում, որպես Զրադաշտի ծննդյան օր։

ՀԻՆ ԱՎԵՍՏԱՅԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ

Հին Ավեստայի օրացույցի հիմքը Ավեստան է։ Ենթադրվում է, որ այդ օրացույցի տարիների և ամիսների բաժանումները կատարվել են ըստ Ավեստայի գաթերի։ Զրադաշտական օրացույցի տարին բաղկացած է վեց հավասար եղանակներից՝ այսինքն 45 օր, 60օր, 75օր, 30 օր, 80 օր, կրկին՝ 75 օր, ընդհանուր առմամբ 365 օր։ Այդ եղանակները պարզապես անվանվել են գահ՝ ժամանակ, և յուրաքանչյուր եղանակի վերջին հինգ օրերը տոնել են, և դրանք անվանել գահբարե։

ՆՈՐ ԱՎԵՍՏԱՅԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ

Նոր Ավեստայի օրացույցը փոխարինել է Հին Ավեստայի օրացույցին։ Շատ հետազոտողների կարծիքով այն տարածվել է Աքեմենյանների դարաշրջանում և ազդեցություն է կրել եգիպտական օրացույցից։ Այդ օրացույցը տարածվել է Ք.ա 441թ-ից, Արտաշիր թագավորի ժամանակաշրջանից։ Ըստ Ղուրանի՝ այն շարունակել է գոյություն ունենալ նաև պարթևական դարաշրջանում։ Սասանյանների ժամանակաշրջանում այդ օրացույցը կիրառվել է երկու ձևով։

1.ԱՇԽԱՐՀԻԿ ԿԱՄ ՇԱՐԺԱԿԱՆ ՕՐԱՑՈՒՅՑ

Այս օրացույցը թերի էր։ Ըստ այդ օրացույցի տարին բաղկացած էր 365 օրից, տասներկու ամսից և հինգ օրից, որը կոչվում էր անդարգահ։ Այս օրացույցում մոտավորապես մեկ քառորդ օր չէր հաշվվում, ըստ այդմ, չորս տարին մեկ տարին մեկ օրով պակասում էր։

2. ԲԵՀԻԶՔԻ ԿԱՄ ՎԱՀԻՍՔԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ

Այս օրացույցը հիմնականում կիրառում էին աստղագետներն ու զարադաշտական մոգերը։ Այն ավելի ստույգ էր, քան աշխարհիկ օրացույցը։

ՊԱՐԹԵՎԱԿԱՆ ԵՎ ՍԱՍԱՆՅԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ

Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքներից և Աքեմենյան տիրապետության անկումից հետո Իրանում հաստատվեց հունական իշխանություն։ Սելևկյանների օրոք Իրանում տարածվեց հունական օրացույցի կիրառումը։ Զրադաշտական օրացույցն այլևս պաշտոնական օրացույց չէր համարվում։ Այն վերստին արժևորվեց Սասանյանների ժամանակաշրջանում։

Սասանյան արքաները կրոնական քաղաքականության վերահսկողությունը հանձնեցին զրադաշտականներին, և կրոնական շատ սովորույթներ վերականգնվեցին։ Բարեփոխումներ իրականացվեցին նաև զրադաշտական օրացույցում։ Առաջ եկավ մազդեական օրացույցը, որը պահպանում էր կրոնական բոլոր առանձնահատկությունները։ Այն դարձավ Սասանյան արքաների պաշտոնական, քաղաքական, հասարակական, կրոնական օրացույցը։ Օրացույցի կիրառման սկիզբը համընկավ Արտաշիր Պապականի գահակալության տարիների հետ։ Թեև Հազկերտը սպանվեց և Սասանյան թագավորությունը կործանվեց, բայց մինչև այսօր զրադաշտական օրացույցի սկիզբը համարվում է Հազկերտի գահակալության առաջին տարիները։

ՀԱԶԿԵՐՏԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ

Սասանյան իշխանության անկումից հետո Իրանում կիրառվում էր Հազկերտի օրացույցը։ Սասանյանների դարաշրջանում յուրաքանչյուր թագավորի գահակալության սկիզբը համապատասխանեցվում էր նոր օրացույցի սկզբի հետ։ Օրինակ, տարեթիվը նշվում էր հետևյալ կերպ՝ Արտաշիրի գահակալության երրորդ տարի։ Այս ավանդույթը շարունակվեց մինչև Հազկերտ Երրորդի ժամանակաշրջանը։

Փոփոխություները պարթևների, Արտաշիր I, Որմիզդ I, Հազկերտ III-ի կողմից

Պարթևները (Արսակալի տոհմերը) նույն օրացուցային համակարգն ընդունեցին փոքր փոփոխություններով և թվագրեցին իրենց դարաշրջանը մ.թ.ա. 248-ից, երբ նրանք հաջորդեցին Սելևկյաններին։ Նրանց անունները ամիսների և օրերի համարժեք են նախկինում օգտագործված Ավեստյանների պարթևական անունները, որոնք տարբերվում են Սասանյանների կողմից օգտագործվող միջին պարսկական անուններից։ Օրինակ, Աքեմենյան ժամանակներում ժամանակակից Պարսկաստանի «Օրը» կոչվում էր Դադվա (Ստեղծող), Պարթևստանւմ՝ Դաթուշը, և սասանայանների մոտ՝ Դադվ/Դայ (Դադարի Պահլավի) անունը։ Երբ 224 թ. ապրիլին պարթևների դինաստիան ընկավ և փոխարինվեց Սասանյանով, նոր թագավոր, Արտաշիր I- ի կողմից, վերացվեց պաշտոնական բաբելոնյան օրացույցը և այն փոխարինվեց զրադաշտականով։ Սա ներգրավված էր ուղղումով դեպի գահանիստի վայրեր, որոնք տեղաշարժվել էին եղանակներով հետ, քանի որ հաստատվել էին։ Դրանք տեղադրվեցին ութ ամիս անց, ինչպես նաև էպագեմոնայ, գաթա կամ գա օրերը նույն անունով հնագույն զրադաշտական օրհներգերից հետո։ Այլ ազգերը, ինչպիսիք են հայերը և հեթանոսները, չեն ընդունում փոփոխությունը։ Նոր ամսաթվերը եղել են՝

No.	Անուն	Աքեմենյան	Հեթանոսական	Սասանյան	Ժամանակը նախորդից
1	մաիդյոզարեմ	(11-) 15 ii (Արամազդ)	15 v	(11-) 15 x (Օր)	45 օր
2	մաիդյոշահեմ	(11-) 15 iv (Տիր)	15 vii	(11-) 15 xii (Sպանդարմադ)	60 օր
4	այաֆրեմ	(26-) 30 vii (Միհր)	30 x	(26-)30 iii (Խորդադ)	30 օր
5	մաիդյարեմ	(11-) 15 x (Օր)	10 i	(11-) 15 vi (Շահրիվար)	75 օր
6	համասպաֆմաիդյեմ	(1-) 5 Էպագոմեն	30 iii	(1-) 5 Էպագոմեն	80 օր

224 թ-ին հունվարի 21-ին, Գրինվիչում գարնանային հավասարակշռությունը ընկավ կեսօրին, որը 22 Շահրիվարն էր։ Բարեփոխումից անմիջապես հետո, մարտի 21-ը, համապատասխանում էր 27 Շահրիվարին։ Ահա 225-6-րդ թ․-ի օրացույցը՝

* = 1 Էպագոմեն
Հայկական ամիս	Առաջին օր	Եգիպտական ամիս	Առաջին օր	Պարսկական ամիս	Առաջին օր
1	26* Սեպտեմբեր–1 Հոկտեմբեր	4	26 Սեպտեմբեր	1	26 Սեպտեմբեր
2	31 Հոկտեմբեր	5	26 Հոկտեմբեր	2	26 Հոկտեմբեր
3	30 Նոյեմբեր	6	25 Նոյեմբեր	3	25 Նոյեմբեր
4	30 Դեկտեմբեր	7	25 Դեկտեմբեր	4	25 Դեկտեմբեր
5	29 Հունվար	8	24 Հունվար	5	24 Հունվար
6	28 Փետրվար	9	23 Փետրվար	6	23 Փետրվար
7	30 Մարտ	10	25 Մարտ	7	25 Մարտ
8	29 Ապրիլ	11	24 Ապրիլ	8	24 Ապրիլ
9	29 Մայիս	12	24 Մայիս	9	24*–29 Մայիս
10	28 Հունիս	1	23*–28 Հունիս	10	28 Հունիս
11	28 Հուլիս	2	28 Հուլիս	11	28 Հուլիս
12	27 Օգոստոս	3	27 Օգոստոս	12	27 Օգոստոս

Փոփոխությունը առաջացրեց շփոթություն և չափազանց անհարգալից էր։ Նոր էպագոմենայ կոչվում էին «ավազակի օրեր»։ Ժողովուրդը այժմ դիտում էր «Մեծ» Նովրուզը 6 Ֆրավերդինում, որը Զրադաշտի ծննդյան օրն էր և համապատասխանում էր հին օրացույցի 1 Ֆրավարդին- ին։ Նոր 1 Ֆրավարդինը դիտվել է որպես «փոքրիկ» Նովրուզ։ Որմիզդ I-ը (272-273) միջդավան օրերն անցկացրեց փառատոններում։ Մ.թ.հ 273 թ․-ին՝ հունվարի 23-ին, ժամը 5-ին ընկավ Գրինվիչի գարնանային օրուգիշերահավասարը։ Հազկերտ I-ը թագավորեց 399-420 թթ.։ Մ.թ.հ․ 400-ին օրուգիշերահավասարը ընկավ մոտ մարտի 19-ին, որը եղել է 9 Աբան։ Ալ-Բիրունիի խոսքերով, այդ իշխանության մեջ արաջի տարվա սկիզբը ուներ կրկնակի ճշգրտում։ Տասներորդ դարի աստղագետ Աբուիլ-ասան Կուսյարը նշել է, որ Խոսրով II-ի (AD 589-628) թագավորության ժամանակ արևը ներխուժում է Աուրի Ադուրում։ Դա տեղի ունեցավ իր իշխանության ընթացքում։ Արաջի դարաշրջանը ներկայացվեց 621 թվականից սկսած, իսկ Հազկերտի դարաշրջանը սկսում է 632 թ. հունիսի 16-ից, այնպես, որ Հազկերտի դարաշրջանը տասնմեկ տարով հետ է մնում արաջի դարաշրջանից։

Մուսուլմանական նվաճում

7-րդ դարի կեսերից վերցրած մուսուլմանական կառավարիչները օգտագործեցին իսլամական օրացույցը վարչակազմի համար, ինչը դժվարություն էր առաջացրել, քանի որ տարին ավելի կարճ էր, այսինքն, բերքահավաքից հետո նախկինում հավաքված հարկը, այժմ պետք է վճարվեր բերքից առաջ։ Ավանդաբար խալիֆ Օմարը վերահաստատեց պարսկական օրացույցը հարկերի հավաքման նպատակով: Մ.թ.հ․ 895 թ-ին արաջի տարվա սկիզբը կրկնակի վերափոխվեց։ Այն տեղափոխվել էր 1 Ֆրավարդինից (12 Ապրիլ) 1 Խորդադ (հունիսի 11)։ Ըստ 1006 թ. մարտի 15-ի, գարնանային օրուգիշերահավասարը կրկին համընկնում էր Նովրուզի՝ 1 Ֆրավարդինի հետ։ Այդ իսկ պատճառով այս տարի էպագոմենայը չորս ամիս ձգձգվել էր, անցնելով Աբանի ավարտից իրենց հին դիրքին Սպանդարմադի վերջում։ Սա մ․թ․հ․ 1006.7 թ․ օրացույցն է՝

* Նշված է 1 էպագեմոնան
Հայկական ամիս	Առաջին օր	Հին Եգիպտական ամիս	Առաջին օր	Պարսկական ամիս	Առաջին օր
1	15*–20 մարտ	4	15 մարտ	1	10*–15 մարտ
2	19 ապրիլ	5	14 ապրիլ	2	14 ապրիլ
3	19 մայիս	6	14 մայիս	3	14 մայիս
4	18 հունիս	7	13 հունիս	4	13 հունիս
5	18 հուլիս	8	13 հուլիս	5	13 հուլիս
6	17 օգոստոս	9	12 օգոստոս	6	12 օգոստոս
7	16 սեպտեմբեր	10	11 սեպտեմբեր	7	11 սեպտեմբեր
8	16 հոկտեմբեր	11	11 հոկտեմբեր	8	11 հոկտեմբեր
9	15 նոյեմբեր	12	10 նոյեմբեր	9	10 նոյեմբեր
10	15 դեկտեմբեր	1	10*–15 դեկտեմբեր	10	10 դեկտեմբեր
11	14 հունվար	2	14 հունվար	11	9 հունվար
12	13 փետրվար	3	13 փետրվար	12	8 փետրվար

Գահանբարը չի շարժվել բավական մոտ իր հին տեղեր, քանի որ հինգերորդը տեղափոխվել է 20-րդ օր, որը հին 15-րդ օրն էր, դրանով իսկ բարձրացնելով չորրորդ և հինգերորդից ութսուն օրերի միջև ընդմիջումը և նվազեցնելով հինգերորդի և վեցերորդի միջի ընդմիջումը մինչև 75 օր։ Նոր ամսաթվերը հետևյալն էին՝

No.	Անուն	Ամսաթիվ	Ժամանակը նախորդից
1	միադյոզարեմ	(11-) 15 ii (Արդավահիշտ)	45 օր
2	մաիդյոշահեմ	(11-) 15 iv (Տիր)	60 օր
3	փաիտիշահեմ	(26-) 30 vi (Շահրիվար)	75 օր
4	այաթրեմ	(26-) 30 vii (Միհր)	30 օր
5	մաիդյարեմ	(16-) 20 x (Օր)	80 օր
6	համասպաթմաիդյեմ	(1-) 5 Էպագոմենե	75 օր

ԼՈՒՍՆԱՅԻՆ ՀԻՋՐԱՅԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ

Իրանում՝ արաբական տիրապետության շրջանում, կիրառվում էր լուսնային օրացույցը։ Երկար ժամանակ այն համարվում էր պաշտոնական օրացույց։ Այդ օրացույցի ամսանունները կապված էին արաբա-իսլամական անվանումների, Մարգարեի, Մեքքայի, Մադինայի անունների հետ։

Միջնադարյան դարաշրջան։ Ջալալի օրացույց

Արաբական տիրապետությունից չորս հարյուր տարի անց Ջալալ էդ Դին Մալեք շահի օրոք, Խայյամի և մի խումբ այլ մաթեմատիկոսների կողմից ստեղվծեց նոր օրացույց. այն հայտնի է Ջալալի օրացույց անունով։

Ջալալի օրացույցը տարեթվերի ու ժամանակահատվածների ամենաստույգ համակարգն է, արևային հիջրայի օրացույցի 5-րդ դարից ի վեր։

Օրինակ՝ Ջալալի տոմարի 940թ. սարաթան (թիր) ամսվա 7-ը համընկնում է արևային օրացույցի 1397թ թիր ամսվա 4-րդ օրվա հետ^[4]։

ՕՐԱՑՈՒՅՑԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Ջալալի օրացույցը ստեղծվել է Հազկերտի օրացույցից հետո՝ իրանական օրացույցն ավելի ճշգրիտ դարձնելու և դրանում առկա բացթողումների վերացնելու նպատակով։ Թեև Հազկերտի օրացույցը կազմված էր նահանջ տարիներից, այն շարունակեց իր գոյությունը Հազկերտի օրացույցի 375 թվականից (Գրիգորյան տոմարի 1006թ) մինչև սելջուկ Ջալալ էդ Դին Մալեք շահի գահակալության առաջին տարիները։ Նովրուզը՝ ըստ շարժական տոմարի, նշվում էր տասնութ օրվա տարբերությամբ։ Գիշերահավասարը ֆարվարդին ամսվա 1-ին օրվա փոխարեն համապատասխանում էր ֆարվարդինի 19-ին։ Այդպիսով, ֆարվարդինի առաջին տասնութ օրվա կրճատումով, իբրև նահանջ տարի՝ Հազկերտի՝ 447թ տարեվերջին ավելացնելով, ձևավորվեց Ջալալի օրացույցը՝ գիշերահավասարը ընդունելով որպես տարվա սկիզբ^[5]։

Իրանցի մի խումբ մաթեմատիկոսների՝ Աբու ալ-Ֆաթհ Աբդ ալ-Ռահման Մանսուր Խազենիի, Աբու Մոզաֆար Էսֆերարիի, Աբու Աբբաս Լուքարիի, Մոհամմադ բեն Աքբար Մամուրիի, Մեյմուն բեն Նաջիբ Վասեթիի, Իբն Քուշեք Բիհաղի Մաբահիի և նրանց ղեկավար Օմար Խայյամի ջանքերով լուսնային օրացույցի 471թ. ռամազան ամսվա 3-ին կազմվեց Ջալալի օրացույցը^[6]։

Վեզիր Նիզամ ալ Մուլքի հրամանով այդ իրադարձությունն արձանագրվել է Սպահան (սելջուկների մայրաքաղաք), Ռեյ և Նիշապուր քաղաքներում^[7]։

Ջալալի օրացույցը մինչև Իրանի սահմանադրության հաստատումը պաշտոնապես չէր ճանաչվել, և լուսնային օրացույցի 1329թ-ից (համապատասխանաբար արևային օրացույցի1289թ.) ամիսների տևողության ու անունների փոփոխություններով այն որպես հիջրայի արևային տարի կիրառվում էր Իրանում։ Արևային օրացույցի 1304թ. Իրանի Մեջլիսն ընդունեց արևային նոր օրացույց՝ պարսկական ամսանուններով, ամիսների ճշգրիտ տևողությամբ։ Այդ օրացույցը համարվում է Իրանի և Աֆղանստանի պաշտոնական օրացույցը։ Այն հիմնված է Ջալալի օրացույցի վրա, սակայն ամիսների տևողությունն ու տարեսկզբի ամսաթիվն այլ են։

Ջալալի օրացույցի սկզբնական տարեթիվը համընկնում է Մալեք շահի թագադրման տարեթվի հետ, որը հիջրայի արևային տարվա համեմատությամբ 457 տարվա տարբերություն ունի։

ՕՐԱՑՈՒՅՑԻ ՍԿԻԶԲԸ

Այս օրացույցի մեկնարկն սկսվում է ֆարվարդինի 1-ից (արևային հիջրայի 458թ), որը համապատասխանում է հիջրայի լուսնային 471թ. ռամազանի 9-ին (կիսալուսնային հիջրայի 471թ. ռամազանի 10-ին), Հուլյան տոմարով՝ 1079թ. մարտի 15-ին (Գրիգորյան տոմարով 1079թ. մարտի 21-ին)։ Մեկ օրացուցային տարին ունի 365 կամ 366 օր։ Տարվա առաջին օրը համընկնում է Նովրուզի տոնի հետ։ Նովրուզի օրը Արեգակը Երկրի հարավային կիսագնդից անցնում է հյուսիսային կիսագունդ, և սկսվում է գիշերահավասարը^[8]։

ԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐ

Ըստ ներկայացաված օրացույցների՝ տարվա յուրաքանչյուր ամիս (ինչպես Յազդգարդի օրացույցում) ունեցել է 30 օր, մեկ ամիս էլ բաղկացած է եղել 5 օրվանից։ Ամիսներն ունեցել են նույն անուններն (ֆարվարդինից մինչև էսֆանդ) ու օրվա նույն հաշվարկը։ Սակայն կան տեսակետներ, ըստ որոնց որոշ ամիսներ ու օրեր վերանվանվել են, կամ ամիսների տևողությունը ձգվել է 29-32օր^[9]։

1079 թ. մարտի 15-ից, երբ օրացույցն անցավ ևս 18 օր, արաջի օրացույցը բարեփոխվեց Ֆրավարդինի առաջին տասնութ օրերը կրկնելով։ Այսպիսով, մարտի 14-ը եղել է 18 Ֆրավարդին հադիմի (հին) կամ ֆարսիի, իսկ մարտի 15-ը` Ֆրավերդին Ջալալի կամ Մալեքի։ Այս նոր օրացույցը աստղագիտորեն հաշվարկված էր, ուստի էպագոմենայը չէր ունենա ամիսներ, երբ արև մտավ կենդանակերպի նոր նշան։ Մ․թ․հ․ 1006 թ․-ի բարեփոխումից մոտ 120 տարի անց, երբ վերածննդի հավասարումը սկսեց ընկնել Արդավահիշում, զրադաշտականները կրկին համաձյնեցրին դա Նովրուզի հետ՝ ավելացնելով երկրորդ Սպանդարմադը։ Այս Շենսայի օրացույցը մեկ ամիս հետ էր քադիմիից՝ դեռ օգտագործվող Պարսկաստանում, որը օգտագործվում է միայն Հնդկաստանում զրադաշտականների կողմից։ 1745 թ. հունիսի 6-ին մի քանի պարսիկ վերահաստատեցին քադիմի օրացույցը, իսկ 1906-ին որոշները ընդունեցին Ֆասլիի օրացույցը, որում 1 Ֆրավարդինը հավասարեցվեց մարտի 21-ին, այնպես որ յուրաքանչյուր չորս տարին վեցերորդ էպագեմոնալ օր էր։ 1911 թ. Ջալալի օրացույցը դարձավ Պարսկաստանի պաշտոնական ազգային օրացույցը։ 1925 թ. այս օրացույցը պարզեցվեց և ամիսների անուններն արդիականացան։ 1 Ֆարվարդին այն օրն է, որի կեսգիշերվա սկիզբը մոտ է դեպի հավերժական հավասարության ակնթարթին։ Առաջին վեց ամիսներն ունեն 31 օր, հաջորդ հինգը երեսուն, իսկ տասներկուերորդը` 29 օր և 30 նահանջ տարիներին։ Պարսկաստանում որոշ զրադաշտականներ այժմ օգտագործում են Ֆասլիի օրացույցը՝ սկսած 1930 թ.-ից։

Ժամանակակից օրացույց։ Արևային հիջիրի

Ջալալի օրացույցից ինը հարյուր տարի անց 1304թ. ֆարվարդինի 11-ին Իրանի Մեջլիսն ընդունեց նոր՝ արևային օրացույց, որն օգտագործվում է մինչև օրս։

Արեգակնային և Գրիգորյան օրացույցների համապատասխանեցում (Արևային հիջիրի նահանջ տարիները նշված են*)^[10]

33 տարուց բաղկացած շղթա^[11]	Արևային հիջիրի տարի		Արևային հիջիրի տարի	Գրիգորյան տարի
1	1354*	21 Մարտ 1975 – 20 Մարտ 1976	1387*	20 Մարտ 2008 – 20 Մարտ 2009
2	1355	21 Մարտ 1976 – 20 Մարտ 1977	1388	21 Մարտ 2009 – 20 Մարտ 2010
3	1356	21 Մարտ 1977 – 20 Մարտ 1978	1389	21 Մարտ 2010 – 20 Մարտ 2011
4	1357	21 Մարտ 1978 – 20 Մարտ 1979	1390	21 Մարտ 2011 – 19 Մարտ 2012
5	1358*	21 Մարտ 1979 – 20 Մարտ 1980	1391*	20 Մարտ 2012 – 20 Մարտ 2013
6	1359	21 Մարտ 1980 – 20 Մարտ 1981	1392	21 Մարտ 2013 – 20 Մարտ 2014
7	1360	21 Մարտ 1981 – 20 Մարտ 1982	1393	21 Մարտ 2014 – 20 Մարտ 2015
8	1361	21 Մարտ 1982 – 20 Մարտ 1983	1394	21 Մարտ 2015 – 19 Մարտ 2016
9	1362*	21 Մարտ 1983 – 20 Մարտ 1984	1395*	20 Մարտ 2016 – 20 Մարտ 2017
10	1363	21 Մարտ 1984 – 20 Մարտ 1985	1396	21 Մարտ 2017 – 20 Մարտ 2018
11	1364	21 Մարտ 1985 – 20 Մարտ 1986	1397	21 Մարտ 2018 – 20 Մարտ 2019
12	1365	21 Մարտ 1986 – 20 Մարտ 1987	1398	21 Մարտ 2019 – 19 Մարտ 2020
13	1366*	21 Մարտ 1987 – 20 Մարտ 1988	1399*	20 Մարտ 2020 – 20 Մարտ 2021
14	1367	21 Մարտ 1988 – 20 Մարտ 1989	1400	21 Մարտ 2021 – 20 Մարտ 2022
15	1368	21 Մարտ 1989 – 20 Մարտ 1990	1401	21 Մարտ 2022 – 20 Մարտ 2023
16	1369	21 Մարտ 1990 – 20 Մարտ 1991	1402	21 Մարտ 2023 – 19 Մարտ 2024
17	1370*	21 Մարտ 1991 – 20 Մարտ 1992	1403*	20 Մարտ 2024 – 20 Մարտ 2025
18	1371	21 Մարտ 1992 – 20 Մարտ 1993	1404	21 Մարտ 2025 – 20 Մարտ 2026
19	1372	21 Մարտ 1993 – 20 Մարտ1994	1405	21 Մարտ 2026 – 20 Մարտ 2027
20	1373	21 Մարտ 1994 – 20 Մարտ 1995	1406	21 Մարտ 2027 – 19 Մարտ 2028
21	1374	21 Մարտ 1995 – 19 Մարտ 1996	1407	20 Մարտ 2028 – 19 Մարտ 2029
22	1375*	20 Մարտ 1996 – 20 Մարտ 1997	1408*	20 Մարտ 2029 – 20 Մարտ 2030
23	1376	21 Մարտ 1997 – 20 Մարտ 1998	1409	21 Մարտ 2030 – 20 Մարտ 2031
24	1377	21 Մարտ 1998 – 20 Մարտ 1999	1410	21 Մարտ 2031 – 19 Մարտ 2032
25	1378	21 Մարտ 1999 – 19 Մարտ 2000	1411	20 Մարտ 2032 – 19 Մարտ 2033
26	1379*	20 Մարտ 2000 – 20 Մարտ 2001	1412*	20 Մարտ 2033 – 20 Մարտ 2034
27	1380	21 Մարտ 2001 – 20 Մարտ 2002	1413	21 Մարտ 2034 – 20 Մարտ 2035
28	1381	21 Մարտ 2002 – 20 Մարտ 2003	1414	21 Մարտ 2035 – 19 Մարտ 2036
29	1382	21 Մարտ 2003 – 19 Մարտ 2004	1415	20 Մարտ 2036 – 19 Մարտ 2037
30	1383*	20 Մարտ 2004 – 20 Մարտ 2005	1416*	20 Մարտ 2037 – 20 Մարտ 2038
31	1384	21 Մարտ 2005 – 20 Մարտ 2006	1417	21 Մարտ 2038 – 20 Մարտ 2039
32	1385	21 Մարտ 2006 – 20 Մարտ 2007	1418	21 Մարտ 2039 – 19 Մարտ 2040
33	1386	21 Մարտ 2007- 20 Մարտ 2008	1419	21 Մարտ 2040 - 19 Մարտ 2041

Հղումներ

Ծանոթագրություններ

↑ M. Heydari-Malayeri, A concise review of the Iranian calendar, Paris Observatory.
↑ (Panaino 1990)
↑ Encyclopaedia Iranica. Article "Calendars". By Antonio Panaino, Reza Abdollahy, Daniel Balland.
↑ «Ջալալի օրացույց».
↑ «گاه‌شماری جلالی ۱». پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران. بازبینی‌شده در اسفند ۱۳۹۰.
↑ نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری.
↑ گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، صفحه ۵۰.
↑ رضا مرادی غیاث آبادی. «چکیده‌ای دربارۀ گاهشماری جلالی». تارنمای پژوهش‌های ایرانی، ۳ مهر ۱۳۸۶. بازبینی‌شده در فروردین ۱۳۹۱.
↑ گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، ص ۵۲.
↑ Oertel, Holger (2009 թ․ մայիսի 30). «Persian calendar by Holger Oertel». Ortelius.de. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 11-ին.
↑ Պարսկակական օրացույց 3000 տարվա համար, (Kazimierz M Borkowski), Երկիր, Լուսին,Մոլորակներ 74 (1996), No. 3, pp 223–230. Available at [1].

Գրականություն

1. «گاه‌شماری جلالی ۲». پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران. بازبینی‌شده در اسفند ۱۳۹۰.

2. «گاه‌شماری جلالی ۱». پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران. بازبینی‌شده در اسفند ۱۳۹۰.

3. نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری

4. رضا مرادی غیاث آبادی. «چکیده‌ای دربارۀ گاهشماری جلالی». تارنمای پژوهش‌های ایرانی، ۳ مهر ۱۳۸۶. بازبینی‌شده در فروردین ۱۳۹۱.

5. گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول ۱۳۸۰.

6. Taqîzâda, Sayyid Ḥasan, Gâhshumârî dar Îrân-i qadîm, Tehran (Čapkhâna-yi Majlis) 1316/1937-1938, (reprinted with the author's notes appointed to the first edition in the 10th vol. of the Opera omnia, ed.by Î. Afshâr, Tehran, 1357/1978-79). Complete Italian ed.: H. Taqizadeh, Il computo del tempo nell'Iran antico, ed. and transl. by S. Cristoforetti, Roma (ISIAO), 2010. 978-88-6323-290-5

7. Panaino Antonio (1990)։ «CALENDARS, i. Pre-Islamic calendars»։ Encyclopaedia Iranica 4։ ISBN 0-7100-9132-X

Արտաքին հղումներ

How the leap years are calculated
Meaning of the names of the months in the Persian Calendar
Persian(Shamsi)/Gregorian/Islamic(Hijri) Windows Gadget – with Persian occasions Արխիվացված 2018-04-18 Wayback Machine
دقیق‌ترین تقویم جهان، هدیه خیام به ایرانیان ( http://www.bbc.com/persian/arts/story/2008/03/080312_shr-hh-calendar4.shtml)
دقیق‌ترین گاهشمار جهان ( http://www.jadidonline.com/story/17032010/frnk/iranian_calender)
زمانی که «خیام» تنظیم تقویم خورشیدی را تکمیل کرد ( ttp://www.iranianshistoryonthisday.com/FARSI.ASP?u=&I1.x=5&I1.y=14&HD=15&HM=12)

http://ephemeris.com/history/middle-east.html#persian

Online օրացույցներ և փոխանակիչներ

[heydari-1] M. Heydari-Malayeri, A concise review of the Iranian calendar, Paris Observatory.

[EI-C-i-2] (Panaino 1990)

[3] Encyclopaedia Iranica. Article "Calendars". By Antonio Panaino, Reza Abdollahy, Daniel Balland.

[4] «Ջալալի օրացույց».

[5] «گاه‌شماری جلالی ۱». پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران. بازبینی‌شده در اسفند ۱۳۹۰.

[6] نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری.

[7] گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، صفحه ۵۰.

[8] رضا مرادی غیاث آبادی. «چکیده‌ای دربارۀ گاهشماری جلالی». تارنمای پژوهش‌های ایرانی، ۳ مهر ۱۳۸۶. بازبینی‌شده در فروردین ۱۳۹۱.

[9] گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، ص ۵۲.

[10] Oertel, Holger (2009 թ․ մայիսի 30). «Persian calendar by Holger Oertel». Ortelius.de. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 11-ին.

[11] Պարսկակական օրացույց 3000 տարվա համար, (Kazimierz M Borkowski), Երկիր, Լուսին,Մոլորակներ 74 (1996), No. 3, pp 223–230. Available at [1].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]