Ֆիլիս Ուիթլի

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆիլիս Ուիթլի
անգլ.՝ Phillis Wheatley
Ծնվել էմոտ 1753[1][2][3][…]
ԾննդավայրSenegambia[1][2][4][…]
Վախճանվել էդեկտեմբերի 5, 1784(1784-12-05)[5][3][2][…]
Վախճանի վայրԲոստոն, ԱՄՆ[3][6]
ԳերեզմանCopp's Hill Burying Ground
Մասնագիտությունբանաստեղծուհի և գրող
Լեզուանգլերեն
Ազգությունաֆրոամերիկացի
ՔաղաքացիությունԱՄՆ[6]
Ուշագրավ աշխատանքներPoems on Various Subjects, Religious and Moral?[7]
Изображение автографа
 Phillis Wheatley Վիքիպահեստում

Ֆիլիս Ուիթլի (անգլ.՝ Phillis Wheatley; մոտ 1753[1][2][3][…], Senegambia[1][2][4][…] - դեկտեմբերի 5, 1784(1784-12-05)[5][3][2][…], Բոստոն, ԱՄՆ[3][6]), սևամորթ բանաստեղծուհի, ով կանգնած էր աֆրոամերիկյան գրականության ակունքներում։ Երիտասարդ հասակում Ֆիլիսին հափշտակել են Աֆրիկայում և վաճառել ստրկության, այնուամենայնիվ, տերերը նպաստեցին նրա զարգացմանը, և հրատարակված բանաստեղծական գործերը, հատկապես Poems on Various Subjects, Religious and Moral բանաստեղծությունների ժողովածուն (1773 թվական), նրան բերել է համբավ և ազատություն։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապագա բանաստեղծուհին ծնվել է 1753 թվականին Արևմտյան Աֆրիկայում, ենթադրաբար այսօրվա Գամբիա և Սենեգալ շրջանների տարածքում։ Նրան որպես ստրուկ ուղարկել են օվկիանոսից այն կողմ՝ Phillis նավով։ 1761 թվականի հուլիսի 11-ին ստրկավաճառների նավը մտել է Բոստոնի նավահանգիստ, և գերիները հայտնվել են ստրկավաճառ Ջոն Էյվերի ձեռքում, որը Boston Evening Post և Boston Gazette and Country Journal թերթերում ստրուկների առաջիկա վաճառքի մասին հայտարարություններ է տեղադրել։ Որոշ ժամանակ անց տեղի է ունեցել աճուրդ, և աղջիկը հայտնվել է բոստոնյան Ուիթլի ընտանիքում։ Նա իր անունը ստացել է այն նավից, որ իրեն հասցրել է Ամերիկա։ Ջոն Ուիթլին եղել է հարուստ հողատեր և առևտրական, Բոստոնում նրան էր պատկանում նավաշինարաններից մեկը, պահեստը և «London Packet» նավը։ Նրա կինը՝ Սյուզաննան, ցանկանում էր իր հետ ունենալ ոչ թե աղախին-ստրուկ, այլ ավելի շատ ընկերուհի, որը հոգ կտաներ նրա համար ծերության ժամանակ։

Ֆիլիսի նոր տունը գտնվում է «King Street» և «Mackerel Line» փողոցների հատման կետում, Մասաչուսեթսյան ծոցի գավառի ամբողջ վարչական կենտրոնից մի քանի թաղամաս հեռավորության վրա։ Բացի տնային առաջադրանքներից՝ 18-ամյա սեփականատիրոջ աղջկա՝ Մարիի ղեկավարությամբ, սկսել է սովորել անգլերեն, սովորել լատիներեն և կարդալ Աստվածաշունչ։ Ավելի ուշ Ջոն Ուիթլին գրել է, որ ընդամենը 16 ամիս անց սկսել է խոսել տարբեր լեզուներով և նաև կարդացել է սուրբ գրությունների ամենաբարդ մասերը, ի զարմանս բոլորի։

Ֆիլիսը տարվել է պոեզիայով, մասնավորապես Ալեքսանդր Փոփի ստեղծագործություններով։ Նրա առաջին հայտնի բանաստեղծությունը եղել է եղերերգ՝ «վերապատվելի բժիշկ Սյուելի մահվան մասին՝ իր հիվանդության օրերին, 1765 թվական» (On the Death of the Rev. Dr. Sewell, when sick)։ Ջոզեֆ Սյուալը (Sewall), ում անունը նա սխալ էր գրել, իսկապես այդ օրերին մահվան մեջ էր, բայց ավելի ուշ նա վերականգնվել է և ապրել ևս չորս տարի։ Ֆիլիսը ավելի քան չորս անգամ վերագրել է այդ եղերերգը[8]։ Սեփականատերերը նպաստել են Ֆիլիսի բանաստեղծական փորձերին։

1767 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Newport Mercury թերթում առաջին անգամ հրապարակվել է Ֆիլիսի աշխատանքներից մեկը՝ «On Messrs. Hussey and Coffin» բանաստեղծությունը[9]։ Երիտասարդ բանաստեղծուհին այդ ժամանակ եղել է ընդամենը 14 տարեկան[10]։ Հաջորդ տարի 15-ամյա Ֆիլիսը բանաստեղծությունների մեջ ներբողել է Գեորգի III թագավորին («To the King’s Most Excellent Majesty»)՝ դրոշմանիշային վճարի մասին ակտը վերացնելու համար[11]։

1770 թվականի մարտի 5-ին՝ Ֆիլիսի տնից ոչ հեռու գտնվող Քինգ փողոցում, գաղութարարների և բրիտանացի զինվորների միջև արյունալի բախում է տեղի ունեցել, որը պատմության մեջ հայտնի է «Բոստոնյան կոտորած» անվանմամբ։ Քիչ անց «Boston Evening Post»-ի տողերում հայտնվել է Ֆիլիսի բանաստեղծությունը՝ «1770 թվականի մարտի 5-ի երեկոյան Քինգ սթրիթի բախման մասին» («On the Affray in King — Street, on the Evening of the 5th of March, 1770»), որում նա հռչակել էր չորս զոհված բոստոնցիներին, այդ թվում նաև աֆրոամերիկացի Քրիսպուսա Ատուկսան[12]։ Այնուամենայնիվ, միայն Ֆիլիսի ընկերները գիտեին այս բանաստեղծության հեղինակության մասին։

1770 թվականի սեպտեմբերի 30-ին մահացել է հայտնի անգլիական քարոզիչ Ջորջ Ուայտֆիլդը, ով բազմիցս այցելել է ԱՄՆ և քարոզներ է կարդացել Բոստոնի փողոցներում ժողովրդի զանգվածների առջև։ Այդ իրադարձությունը ցնցել է Ֆիլիսին, և նա իր զգացողություններն արտահայտել է «Վերապատվելի բժիշկ Սյուելի մահվան մասին» (On The Death Of Rev. Mr. George Whitefield) գործում, որը հրապարակվել է հոկտեմբերի 2-ին։

Եղերգը Ֆիլիս Ուիթլիին բերել է հայտնիություն նախ հյուսիսային նահանգներում, ում թերթերը մեկ առ մեկ արտատպել են իր տեքստերը, և հետո Անգլիայում՝ 1771 թվականին Լոնդոնում հրապարակելուց հետո։ Սյուզաննա Ուիթլին տպել է Ֆիլիսի բանաստեղծությունների ժողովածուն և հայտարարություններ է ներկայացրել թերթերին, սակայն արձագանքողների թիվը բավարար չէր հրատարակիչներին հետաքրքրելու համար։ Շատերը հայտնել են կասկածներ, որ սևամորթ ստրուկն ընդունակ է այդքան բարձր մտավոր աշխատանքի, ինչպիսին են տաղաչափությունները։ Ջոն Ուիթլին որոշել է արմատական ձևով ցրել կասկածները, նա հրավիրել է տասնութ հայտնի և ազդեցիկ մարդկանց, որպեսզի նրանք իրենք դատեն՝ խոսելով Ֆիլիսի հետ, թե որքան իրական է նրա տաղանդը։ Նրանց մեջ է եղել Ջոն Հենքոկը՝ Երկրորդ մայրցամաքային կոնգրեսի ապագա նախագահը, որն ընդունեց անկախության հռչակագիրը։ 1772 թվականի աշնանը Ֆիլիսի հետ երկար զրույցից հետո նրանք ստորագրել են հայտարարության տակ՝ հաստատելով իրենց ամուր վստահությունը նրա հեղինակության նկատմամբ։

1771 թվականի օգոստոսի 18-ին Ֆիլիսը մկրտվել է «Old South Meeting House» եկեղեցում, երկու տարի անց ծառայել է որպես Բոստոնյան թեյախմության վայր։ Այդ նույն եկեղեցում 1706 թվականին մկրտվել է Բենջամին Ֆրանկլինը[13]։

Չնայած ճանաչմանը, ամերիկյան հրատարակչությունը մերժել է տպագրել Ֆիլիսի աշխատանքների ժողովածուն։ Բարեբախտաբար, Սյուզաննայի լոնդոնյան ընկերները պատրաստ էին օգնել՝ կոմսուհի Սելինա Հասթինգսը, մեթոդիստ և ստրկության հակառակորդ, ով ընկերացել էր հանգուցյալ Ուայթֆիլդի հետ, կարող էր նպաստել ժողովածուի հրատարակմանը, հասկանալի պայմանով, որ դրանից բացառվեն բանաստեղծությունները, որոնցում հիշատակվում էին գաղութների անկախության կողմնակիցները։ 1773 թվականի մայիսի 8-ին Ֆիլիսը բարձրացել է London Packet նավը և ուղևորվել է դեպի Ալբիոն։

Սևամորթ ստրուկ-բանաստեղծուհին Լոնդոնում գրավել է շատ հայտնի մարդկանց ուշադրությունը, նույնիսկ Բենջամին Ֆրանկլինինը, այդ օրերին փորձելով կարգավորել գաղութների վատթարացող հարաբերությունները թագի հետ, նրան կարճատև այց է կատարել։ Ավելին, նրան հրավիրել են Գեորգի III-ի լսարան։ Այնուամենայնիվ Սյուզաննայի ծանր հիվանդության մասին հանկարծակի հաղորդագրությունը Ֆիլիսին ստիպել է դադարեցնել բոլոր ծրագրերը և արդեն հուլիսի վերջին շտապել է Բոստոն։ Հաջորդ տարի մարտին Սյուզաննան մահացել է՝ հասցնելով իմանալ Ֆիլիսի ստեղծագործությունների հավաքածուի տպագրության մասին, պատմության մեջ առաջին սևամորթ մարդը, որը գրել է բանաստեղծությունների գիրք անգլերենով։ Գիրքը ձեռք է բերել մեծ հայտնիություն։

Ջոն Ուիթլին, հնարավոր է հասարակական կարծիքի ազդեցության տակ, Ֆիլիս Ուիթլիին ազատություն է շնորհել։ Պարզ չէ, երբ է դա տեղի ունեցել, բայց արդեն 1773 թվականի աշնանը քսանամյա բանաստեղծուհին այդ մասին հայտնել է իր ընկերոջն ուղղված նամակում՝ Դեյվիդ Վուստերին։ Նա շարունակում էր ապրել նախկին տիրոջ տանը և փորձում էր ֆինանսական ինքնուրույնություն ձեռք բերել, այնուամենայնիվ, գրքերի վաճառքը վատ էր ընթանում, մասամբ այն պատճառով, որ նահանգների բնակիչների ուշադրությունը շեղվել է մայրաքաղաքի հետ մոտալուտ հակամարտությունից։ 1776 թվականին Ֆիլիսը հորինել է To his Excellency General Washington բանաստեղծությունը՝ ի պատիվ Ջորջ Վաշինգտոնի և տեքստն ուղարկել է մայրցամաքային բանակի գլխավոր հրամանատարին։ Վաշինգտոնը շնորհակալություն է հայտնել և հրավիրել է հանդիպման[14]։ Պատմաբան Բենսոն Ջոն Լոսինգը նշում է բանաստեղծուհու կես ժամանոց հանդիպման մասին Վաշինգտոնի հետ՝ Բոստոնից բրիտանացիների տարհանումից մի քանի օր առաջ[15], այնուամենայնիվ նա աղբյուրներ չի բերում, իսկ հանդիպման անկախ հաստատումներ չկան։ Ամեն դեպքում, Վաշինգտոնի նամակագրության մեջ հայտնի է միայն մեկ նամակ՝ հասցեագրված Ֆիլիս Ուիթլիին[16]։

1778 թվականին Ֆիլիսը ամուսնացել է աֆրոամերիկացի մթերային ապրանքների ազատ վաճառող Ջոն Պիտերսի հետ։ Շուտով ամուսնությունից հետո Պիտերսի բիզնեսն անկում է ապրել, իսկ Ֆիլիսի սեփականատերը՝ Ջոնը, մահացել է։ 1779 թվականից հետո Ֆիլիսն անհաջող կերպով փորձել է հրատարակել նոր գիրք, որը պարունակում էր դեռ չտպագրված երեսուներեք բանաստեղծություն և տասներեք նամակ։ Հաջորդ մի քանի տարիներից մահացել են նրա երեխաները, իսկ ամուսինը ժամանակ առ ժամանակ լքել է նրան։ Ֆիլիսը սև աշխատանք է տանում, սակայն վատ առողջությունն ու ուժասպառ ֆիզիկական աշխատանքի սովորությունը ճնշում են նրան։ Նա ավելի ու ավելի քիչ է գրում, նրա համբավը գնալով դառնում է պատմության առարկա։ 1784 թվականի դեկտեմբերի 5-ին 31-ամյա Ֆիլիս Ուիթլին մահացել է Բոստոնի պանսիոնատներից մեկում, շուտով նաև մահացել է վերջերս ծնված երեխան։ Մայրը և երեխան թաղված են մի գերեզմանում, որի հասցեն անհայտ է։ Անհետացել է նաև բանաստեղծությունների չհրատարակված երկրորդ հատորը։

Քննադատություն և հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1773 թվականին դուրս է եկել Ֆիլիսի բանաստեղծությունների ժողովածուն, ստացել է ժամանակակիցների բազմաթիվ արձագանքներ, որոնք տարբերվում են ինչպես իր պոեզիայի որակի, այնպես էլ հեղինակի գնահատման մեջ։ Որպես օրինակ՝ նա վկայակոչել է Վոլտերին․ «Սևամորթները նույնպես ունակ են վերափոխման»։ ԱՄՆ-ի ապագա նախագահ Թոմաս Ջեֆերսոնը գրել է «Նշումներ Վիրջինիայի մասին», որում պնդում է սևամորթների ստեղծագործական երևակայության տեսանելի բացակայության մասին[17]։

..և ես կարծում եմ, որ հազվադեպ է նրանցից որևէ մեկը կարողանում հետևել Էվկլիդեսի եզրակացություններին և հասկանալ նրա միտքը, իսկ երևակայության մեջ դրանք անգույն են, անճաշակ և անոմալ․․․
Դժբախտությունները հաճախ առաջացնում են ամենահուզիչ բանաստեղծական տողերը։ Աստված վկա, սևամորթների կյանքում բավական դժբախտություններ կան, սակայն Պոեզիա չկա։ Սերը բանաստեղծական ջերմության հատուկ աղբյուր է։ Նրանց սերը, չնայած տաք է, բորբոքում է միայն զգացմունքները, բայց ոչ երևակայությունը։ Այո, կրոնին հաջողվեց լույս աշխարհ բերել Ֆիլիս Ուիթլին, բայց նա չկարողացավ ստեղծել բանաստեղծ։ Այս անունով հրատարակված ստեղծագործությունները արժանի չեն քննադատության ուշադրությանը»

Սև բանաստեղծ Յուպիտեր Համմոնը բանաստեղծություն է գրել Ֆիլիսի պատվին։

Մեր ժամանակներում Բոստոնում կա Ֆիլիսի հուշարձան, նրա անունով է կոչվել նաև Մասաչուսեթսի համալսարանի Բոստոնի մասնաճյուղի մասնաշենքերից մեկը։ 1919 թվականից գործում է Ֆիլիս Ուիթլիի ասոցիացիան, որն օգնում է երիտասարդ աֆրոամերիկացիներին[18]։

21-րդ դարի սկզբին հայտնաբերվել է Ֆիլիս Ուիթլիի մինչ այժմ անհայտ նամակը՝ ուղղված նրա ընկերոջը՝ ստրուկ Կոբ Թաններին, և թվագրված է 1776 թվականի փետրվարի 14-ին[19]։ Հաղորդագրությունը «Swann Galleries» աճուրդում վաճառվել է 253 հազար դոլարով[20]։

Նրա անունով է կոչվում Վեներայի Ուիթլի խառնարանը։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Phillis Wheatley: Slave and Poet. By Robin Santos Doak Published by Compass Point Books, 2006 ISBN 0-7565-1866-0, 9780756518660
  • Shields, John; Wheatley, Phillis The collected works of Phillis Wheatley. — Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press, 1989. — ISBN 0-19-506085-7 («Ֆիլիս Ուիթլիի ստեղծագործությունների ժողովածու», Օքսվորդի համալսարան, 1989 թվական)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Dictionary of African Biography / E. K. Akyeampong, Henry Louis Gates, Jr. — NYC: OUP, 2012. — ISBN 978-0-19-538207-5
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 https://npg.si.edu/object/npg_NPG.77.2
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 J.E. Luebering Encyclopædia Britannica
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Library of Congress Library of Congress Name Authority File
  7. ↑ Blain V., Grundy I., Clements P. The Feminist Companion to Literature in English: Women Writers from the Middle Ages to the Present — 1990. — P. 1156.
  8. ↑ Young, Mary O'Keefe; Weidt, Maryann N. Revolutionary Poet: A Story About Phillis Wheatley (Creative Minds Biographies). — Minneapolis: Carolrhoda Books[en], 1997. — ISBN 1-57505-037-4
  9. ↑ On Messrs Hussey and Coffin(չաշխատող հղում) — текст стихотворения.
  10. ↑ Shields, John; Wheatley, Phillis The collected works of Phillis Wheatley. — Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press, 1989. — ISBN 0-19-506085-7 («Собрание сочинений Филлис Уитли». Оксфорд Юниверсити Пресс, 1989 год)
  11. ↑ «Phillis Wheatley — To The King's Most Excellent Majesty». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 8-ին.
  12. ↑ Doak, Robin S. Phillis Wheatley: Slave And Poet (Signature Lives). — Minneapolis, Minn: Compass Point Books[en], 2005. — ISBN 0-7565-0984-X
  13. ↑ McLendon, Jacquelyn Y. Phillis Wheatley: a revolutionary poet. — PowerPlus Books, 2003. — ISBN 0-8239-5750-0
  14. ↑ George Washington to Phillis Wheatley, February 28, 1776 — письмо Вашингтона к Филлис Уитли, библиотека Конгресса США.
  15. ↑ Benson J. Lossing. The pictorial field-book of the Revolution; or, Illustrations, by pen and pencil, of the … War for independence Արխիվացված 2014-06-27 Wayback Machine
  16. ↑ Hirschfeld, Fritz George Washington and slavery: a documentary portrayal. — Columbia: University of Missouri Press, 1997. — ISBN 0-8262-1135-6
  17. ↑ Notes on the state of Virginia Արխիվացված 2016-12-11 Wayback Machine. By Thomas Jefferson. Translated by Maximilian Schele de Vere. Published by J.W. Randolph, 1853. Original from Harvard University. Digitized Sep 11, 2006. 275 pages — полный открытый текст, Google Books.
  18. ↑ PWA Արխիվացված 2009-02-24 Wayback Machine — ассоциация Филлис Уитли
  19. ↑ Slave Poet’s 1776 Letter, 'New Discovery,' Is for Sale Արխիվացված 2016-03-06 Wayback Machine — New York Times, 2005
  20. ↑ Письмо поэтессы-рабыни продано за 253 тысячи долларов Արխիվացված 2006-09-02 Wayback Machine — Lenta.ru, 2005

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆիլիս_Ուիթլի&oldid=9458383» էջից