Ջո Օրտոն

Ջո Օրտոն
Ծննդյան անուն	անգլ.՝ John Kingsley Orton
Ծնվել է	հունվարի 1, 1933[…]
Ծննդավայր	Լեսթեր, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն
Վախճանվել է	օգոստոսի 9, 1967[…] (34 տարեկան)
Վախճանի վայր	Իսլինգտոն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն
Գերեզման	Գոլդերս Գրին
Գրական անուն	Edna Welthorpe
Մասնագիտություն	դրամատուրգ, սցենարիստ, գրող, թատրոնի դերասան և վիպասան
Քաղաքացիություն	Միացյալ Թագավորություն
Կրթություն	Դրամատիկական արվեստի թագավորական ակադեմիա (1953)
Ժանրեր	սև հումոր
Համատեղ ապրող	Քենեթ Հալիվելլ
	Joe Orton Վիքիպահեստում

Ջո Օրտոն (անգլ.՝ John Kingsley ("Joe") Orton, հունվարի 1, 1933(1933-01-01)^[1]^[2]^[3]^[…], Լեսթեր, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն - օգոստոսի 9, 1967(1967-08-09)^[1]^[2]^[3]^[…], Իսլինգտոն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն), անգլիացի դրամատուրգ։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1933 թվականի հունվարի 1-ին, Լեսթերում։ Ընտանիքը ապրում էր համեստ միջոցներով, որոնք Ուիլյամ Օրտոնը՝ նրա հայրը, ձեռք էր բերել՝ աշխատելով որպես այգեպան և քաղաքային խորհրդի անդամ։ Մայրը՝ Էլսի Օրտոնը, աշխատել է տեղի ֆաբրիկայում, իսկ հետո ստիպված է եղել լքել աշխատանքը՝ հիվանդանալով տուբերկուլյոզով։ Օրտոնը չորս երեխաներից ամենամեծն էր (նա ուներ եղբայր՝ Դուգլասը և երկու քույր՝ Մերիլին և Լեոնի), և չնայած նրա հետ մեծ հույսեր էին կապում, սակայն Մարիոտս-Ռոուդի տարրական դպրոցում մի քանի տարի սովորելուց հետո ծնողների համար ակնհայտ դարձավ, որ նա հատուկ տաղանդ չունի։ Նրա ուսումնառությանը մեծապես խանգարել է նաև քրոնիկ ասթման։

Օրտոնը ձախողել է ավագ դպրոցի ավարտական քննությունը, և ծնողները նրան ուղարկել են՝ մասնակցելու Քլարկի քոլեջի քարտուղարության դասընթացներին։ Այն ավարտելուց հետո՝ երկու տարի անց՝ 1947 թվականին, նա, մեկ շաբաթվա դիմաց վարձատրվելով 3 ֆունտով, սկսեց աշխատել որպես կրտսեր գրագիր, կատարելով բավականին ձանձրալի հանձնարարություններ։ Փնտրելով մի բան, որը ամենօրյա գրասենյակային աշխատանքից դուրս կարող էր զվարճացնել նրան, Օրտոնը սկսեց մասնակցել Լեսթերի դրամատիկական խմբակի սիրողական բեմադրություններին։ Դերասանությամբ կլանված՝ նա երեկոների մեծ մասը սկսեց ծախսել՝ փորձեր անելով և ելույթ ունենալով տարբեր սիրողական դրամատիկական հասարակությունների համար։ Ցանկանալով բարելավել իր դերասանական հմտությունները՝ նա սկսեց զբաղվել ֆիզիկական դաստիարակությամբ, ինքնակրթությամբ, ինչպես նաև հռետորական արվեստով և առոգանությամբ, որպեսզի ձերբազատվի օտարոտի արտասանությունից։ 1950 թվականի նոյեմբերին Օրտոնը ստացավ կրթաթոշակ հեղինակավոր դրամատիկական արվեստի թագավորական ակադեմիայի (RADA) կողմից։ Ուսումնառության սկիզբը հետաձգվեց մինչև 1951 թվականի մայիսը՝ ապենդիցիտի նոպայի պատճառով։

Ակադեմիա հաճախելու առաջին օրերին Օրտոնը ծանոթանում է Քենեթ Հալիվելլի հետ։ Մի քանի տարով մեծ լինելով ուսանողների մեծամասնությունից՝ Քենեթ Հալիվելլը մի տեսակ օտարված էր իր միջավայրից, բայց դա չի կանգնեցնում Օրտոնին. դառնալով Քենեթ Հալիվելլի սիրեկանը՝ նա շուտով տեղափոխվում է նրա փոքրիկ բնակարանը։

Ակադեմիան ավարտելուց հետո զույգը փոքր պաշտոններում աշխատում է գավառական տարբեր թատրոններում։ Նրանք որոշեցին միասին վերադառնալ Լոնդոն՝ գրական աշխատանքով զբաղվելու համար։ Միևնույն ժամանակ Օրտոնը որոշեց փոխել իր անունը «Ջոնից» «Ջո», որպեսզի նրան չշփոթեին հայտնի դրամատուրգ Ջոն Օսբորնի հետ։ Որոշ ժամանակ Օրտոնը և Հալիվելլին փորձեցին վեպերի վրա միասին աշխատել, բայց նրանք այդպես չէին կարող շատ վաստակել, և զույգը հիմնականում ապրում էր Հալիվելլի խնայողությունների և սոցիալական նպաստների հաշվին։ 1957 թվականից նրանք աշխատում էին առանձին։

Միջոցների բացակայությունը խանգարեց ընկերներին գնել ավելի մեծ բնակարան։ Վերջապես 1959 թվականին նրանք կարողացան բավականաչափ գումար վաստակել Իսլինգտոնի շրջանի Նոել-Ռաուդ փողոցում գտնվող նոր բնակարանի համար։ Այնուամենայնիվ բնակարանը դեռ փոքր էր, և քանի որ այն նաև ծառայում էր որպես երկու ստեղծագործ մարդկանց աշխատավայր, նրանց հարաբերություններում սկսեց լարվածություն ստեղծվել։

Ընկերները զվարճանում էին նրանով, որ գրքեր էին վերցնում Կենտրոնական Իլինինգթոնի գրադարանից (կամ պարզապես գողանում էին դրանք) և նրանց շապիկների վրա կոլաժներ էին անում, առավել հաճախ՝ անպարկեշտ։ Այնուհետև նրանք գրքերը վերադարձրին գրադարան։ Երբ 1962 թվականի սեպտեմբերին նրանց ձերբակալեցին, ստիպեցին վճարել 262 ֆունտ տուգանք և 6 ամիս ժամկետով բանտ նստեցրին։ Օրտոնը համոզված էր, որ իրենք բանտում են ոչ թե պատճառված վնասի (մոտ 70 վնասված գրքեր), այլ իրենց համասեռամոլության պատճառով։

Բանտը նրանց երկուսին էլ փոխեց, բայց տարբեր ձևերով։ Հալիվելլը դարձել էր ընկճված և հակված էր ինքնասպանության։ Ի հակադրություն Հալիվելլի՝ Օրտոնը բանտից դուրս եկավ լավատեսական տրամադրությամբ։ Հալիվելլից մեկուսացումը նրան ստեղծագործական ազատություն տվեց։ Տուն վերադառնալուց հետո նա սկսեց վեպերի փոխարեն պիեսներ գրել։ Շուտով ԲիԲիՍին 64 ֆունտով գնեց նրա՝ «Խուլիգանը աստիճաններին» ռադիոպոեմը, որը հեռարձակվեց 1964 թվականի օգոստոսի 31-ին՝ այն գնելուց կարճ ժամանակ անց^[6]։

Վերելքի ընթացքում Օրտոնը արագորեն գրեց նոր պիես «Զվարճալի պարոն Սլոունը»։ Ավարտված պիեսի կրկնօրինակը նա ուղարկեց քաղաքի ամենահայտնի թատերական գործակալներից մեկին՝ Պեգի Ռեմսին։ Տպավորվելով պիեսի սև հումորից`նա գտավ ռեժիսոր, ով համաձայնեց բեմադրել «Զվարճալի պարոն Սլոունը»։ Սկզբում այն բեմադրվեց «Արվեստի թատրոն» թատրոնում, հետո՝ Վեստ-Էնդում։ Պիեսը մեծ հաջողություն ունեցավ և նույնիսկ քննադատների վարկանիշում զբաղեցրեց առաջին տեղը՝ որպես «լավագույն նոր պիես»։ Մինչև տարեվերջ պիեսը հայտնվեց Բրոդվեյի բեմում, չնայած այնտեղ արդեն այնքան էլ հաջողություն չունեցավ։

Օրտոնը սկսեց լարված աշխատել։ Նա գրել է երկու հեռուստատեսային ներկայացում՝ «Լավ և հավատարիմ ծառան» և «Էրփինգհեմ ճամբարը» (երկուսն էլ մի քանի տարի չեն բեմադրվել)։ Օրտոնը պատրաստվում է աշխատել նաև սև հումոր պարունակող հաջորդ բեմադրության վրա, որը կոչվում է «Հանքարդյունաբերություն»։ Նա «Զվարճալի պարոն Սլոուն»ի ռեժիսոր Մայքլ Կոդրոնին խնդրեց բեմադրել «Հանքարդյունաբերությունը»։ Կոդրոնը Օրտոնին ծանոթացրեց իր ընկերներից մեկի՝ Քենեթ Ուիլյամսի հետ։ Օրտոնն ու Ուիլյամսը ընդհանուր լեզու գտան, և նա անմիջապես վերաշարադրեց «Հանքարդյունաբերությունը», որպեսզի Ուիլյամսը դեր ունենա։ Սա Ուիլյամսի համար կարճ, բայց արդյունավետ բարեկամության սկիզբն էր․ նա հաճախ էր այցելում Օրտոնին և Հալիվելլին և արձակուրդն անցկացնում էր նրանց հետ։

«Հանքարդյունաբերության» բեմադրությունն այնքան էլ հարթ չէր ընթանում։ Հանդիսատեսի մի մասը ոգևորված էր, իսկ մյուսը՝ վրդովված։ Մի քանի ամիս անց բեմադրությունը հեռացվեց բեմից, և Օրտոնը Հալիվելլի հետ գնաց Տանժեր (Մարոկկո)՝ հանգստանալու։ Ուղևորությունը հաջող անցավ, բայց զույգի հարաբերություններում հին տարաձայնությունները ավելի խորացան։ Հալիվելլն իրեն համարում էր Օրտոնի խորհրդատու, սակայն վերջինիս հաջողությունները նրա մոտ միայն զայրույթ էին առաջացնում։ Բացի այդ Օրտոնը երբեք չի թաքցրել Հալիվելլից իր բազմաթիվ միասեռական արկածները։

1966 թվականի սկզբին նորից սկսեցին բեմադրել «Հանքարդյունաբերություն» պիեսը։ Այժմ, ավելի շատ փորձ ունենալով, Ջոնը փոքր-ինչ կտճատեց պիեսը և այն դարձրեց ավելի քիչ վերացական։ Պիեսը սկսեց մեծ գումարներ բերել և ստանալ բազմաթիվ թատերական մրցանակներ։ Օրտոնը մեծ գումարով վաճառեց «Հանքարդյունաբերության» էկրանավորման իրավունքները, թեև վստահ էր, որ ֆիլմը ձախողվելու է։ Նա չսխալվեց էր, բայց դա նրա իսկական հաղթանակը եղավ։ Երբ նախկինում գրված նրա պիեսներից երկուսը թողարկվեցին ԲիԲիՍի-ում, Օրտոնի անունը հայտնի դարձավ յուրաքանչյուր ընտանիքի. նա դարձավ 60-ականների բրիտանական բեմի բաղկացուցիչ մասը։ Նրա հանրաճանաչությունն այնքան մեծացավ, որ Բիթլզը Օրտոնին հրավիրեց իրենց համար սցենար գրել, որը նա սկսեց մեծ հետաքրքրությամբ։ Այդ ժամանակ Հալիվելլն իրեն վերջնականապես լքված զգաց, և նրա մոտ հայտնվեցին դեպրեսիայի առաջին նշանները։ 1967 թվականին Օրտոնն ու Հալիվելլը կրկին ճանապարհորդեցին Հյուսիսային Աֆրիկա, բայց այնքան վիճեցին, որ ժամանումից մեկ օր անց վերադարձան։ Հալիվելլի դեպրեսիան արագորեն զարգացավ։ Վերադառնալով Մեծ Բրիտանիա՝ Օրտոնը սկսեց աշխատել մեկ այլ պիեսի վրա ՝ «Ինչ է տեսել ծառայապետը»։ Օրտոն Ջոնի ստեղծագործական մեծ վերելքի պահին տեղի ունեցավ Քենեթի հետ իր հարաբերությունների ողբերգական հանգուցալուծումը։

Սպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1967 թվականի օգոստոսի 9-ի գիշերը Հալիվելլը ցասման և խանդի նոպայի ժամանակ 9 անգամ մուրճով հարվածել է քնած Օրտոնի գլխին։ Դրանից հետո Հալիվելլը մահվանից առաջ գրություն է գրել, իր վրայից հանել է արյունոտ հագուստը և բարբիտուրատների 22 հաբ է ընդունել՝ դրանք խմելով թուրինջի հյութով։ Գրության մեջ գրված է.

Եթե դուք կարդաք նրա օրագիրը, այն ձեզ ամեն ինչ կբացատրի։ Ք. Հ

Հ. Գ. հատկապես վերջին մասը։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

If you read his diary, all will be explained. K.H.

P.S. Especially the latter part.

Ավելի ուշ եղան վկաներ, որոնք պնդում էին, որ Օրտոնը նոր սիրեկան ուներ, և նա ցանկանում էր դադարեցնել հարաբերությունները Հալիվելլի հետ, բայց չգիտեր, թե ինչպես ասել նրան այդ մասին։ Հետազոտողները կարծում են, որ Հալիվելլը մահացել է առաջինը, քանի որ երբ նրանց մարմինները հայտաբերվեցին, Օրտոնի մարմինը դեռ տաք էր։ Չնայած նրանց հարաբերությունների նման ողբերգական ավարտին, Ջոնի քույրն ու եղբայրը և նրա գործակալ Փեգգի Ռեմսին խառնեցին երկուսի մոխիրը և ցանեցին այն Գոլդերս Գրինի դիակիզարանի վրա։

Ստեղծագործություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեպեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Head to Toe» (1961 թվական, հրատարակվել է 1971)
«Between Us Girls» (հրատարակվել է 2001)
«Lord Cucumber and The Boy Hairdresser» (համաֆինանսավորմամբ՝ Հալիվելլի հետ) (հրատարակվել է 2001)

Պիեսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Fred and Madge» (1959, հրատարակվել է 2001)
«The Visitors» (1961, հրատարակվել է 2001)
«Хулиган на лестнице» / "The Ruffian on the Stair" (1964)
«Развлекая мистера Слоуна» / "Entertaining Mr Sloane" (1964)
«Բարի և լավ ծառա» / "The Good and Faithful Servant" (1965, առաջին բեմադրությունը 1967)
«The Erpingham Camp» (1965, առաջին բեմադրությունը 1966)
«Հանքարդյունաբերություն» / «Loot» (1966 )
«Funeral Games» (1968)
«Ինչ է տեսել ծառայապետը» / «What The Butler Saw» (1967, առաջին բեմադրությունը 1969)

Հիշարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լոնդոնում Նուել Ռոուդի (Noel Road–ի) թիվ 25 տանը, որտեղ ապրում էին Օրտոնը և Հալիվելլը, տեղադրվել է հուշատախտակ։
Կենտրոնական իսլանդական գրադարանում, որը գտնվում է Ֆիլդուեյ Քրեսենտի (Fieldway Crescent) թիվ 2 տանը, զբոսաշրջիկները կարող են նայել գրքերի գունավոր լուսապատճեններին, որոնք «փչացել են» Օրտոնի և Հալիվելլի կողմից,և որոնց պատճառով նրանք հայտնվել են բանտում։
Կամդենի տարածքում վիկտորիանական զուգարանները, որտեղ այցելել է Ջո Օրտոն սեռական գործընկերներ որոնելու նպատակով, թարմացվել են որպես նրան նվիրված հուշարձանի մաս։
Նաև Օրտոնի սիրելի վայրը «Island Queen» պանդոկն էր, որը գտնվում է Noel Road-ի (87 Noel Road) թիվ 87 տանը։

Զանգվածային մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Սրեք ձեր ականջները» ֆիլմում գլխավոր դերակատարներ Գարի Օլդմանը և Ալֆրեդ Մոլինան ներկայացնում են Օրտոնի կյանքը և ստեղծագործությունը։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լոնդոն / ROUGH GUIDE; թարգ. անգլերենից. Г.Г. Кривошеиной. - М.:АСТ: Астрель, 2008. - էջ 752, էջ. 397. ISBN 978-5-17-047043-3 (ООО "Издательство АСТ"), ISBN 978-5-271-18245-7 (ООО "Издательство Астрель"), ISBN 1-84353-461-4 (анг.)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Internet Broadway Database — 2000.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Internet Speculative Fiction Database — 1995.
↑ https://www.postalmuseum.org/blog/edna-welthorpe-letters/
↑ https://www.rada.ac.uk/profiles?aos=acting&yr=1953&fn=joe&sn=orton
↑ Leicester City Council. «JOE ORTON TIMELINE». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 19-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ջո Օրտոն» հոդվածին։

[_6f889fd510be2a69-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_e1c114676178e824-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Internet Broadway Database — 2000.

[_de96b62460aa7137-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Internet Speculative Fiction Database — 1995.

[_ea444935a7a341a3-4] ttps://www.postalmuseum.org/blog/edna-welthorpe-letters/

[_983d4b45a539a691-5] ttps://www.rada.ac.uk/profiles?aos=acting&yr=1953&fn=joe&sn=orton

[6] Leicester City Council. «JOE ORTON TIMELINE». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 19-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]