«Արյունաստեղծում»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

12:52, 13 Հոկտեմբերի 2014-ի տարբերակ

Արյունաստեղծում, հեմոպոեզ (հունարեն՝ αίμα - արյուն և հունարեն՝ ποίησις , մարդու և կենդանիների օրգանիզմում արյան բջիջների առաջացումը, զարգացումն ու հասունացումը։ Արյունաստեղծումը անողնաշարավոր կենդանիների օրգանիզմում տեղի է ունենում խոռոչային հեղուկներում և արյան մեջ, մարդու և ողնաշարավոր կենդանիների օրգանիզմում՝ հատուկ արյունաստեղծ օրգաններում (ոսկրածուծ, փայծաղ, ավշային հանգույցներ, ռեթիկուլո-էնդոթելային համակարգ)։ Սաղմնային զարգացման վաղ շրջանում արյան մարմնիկները գոյանում են պտղի մեզենքիմում։ Ներարգանդային կյանքի հետագա շրջանում գլխավոր արյունաստեղծ օրգանը դառնում է լյարդը, իսկ վերջում՝ ոսկրածուծը։ Օրգանիզմի բնականոն կենսագործունեության պայմաններում անընդհատ տեղի է ունենում արյան բջիջների ստեղծում և ոչնչացում։ Օրինակ՝ էրիթրոցիտների կյանքի միջին տևողությունը 100 օր է, սակայն արյունաստեղծման շնորհիվ նրանց քանակն արյան մեջ մնում է հարաբերականորեն հաստատուն։

Սաղմնային զարգացում

Արյունաստեղծումը էրիթրոցիտների, լեյկոցիտների և թրոմբոցիտների առաջացման, զարգացման և հասունացման գործընթացն է: Սաղմի արյունաստեղծումն սկսվում է դեղնուցապարկում, 6 շաբաթ անց այդ ֆունկցիան իր վրա է վերցնում լյարդը, ներարգանդային կյանքի 4-5 ամսից արյունաստեղծումն սկսվում է ոսկրածուծում: Ավշահանգույցներն ի հայտ են գալիս 3-րդ ամսում, փայծաղում արյունաստեղծումն սկսվում է միայն ծնվելուց հետո:

Ընթացք

Արյան բոլոր տարրերի սկիզբը, այսպես կոչված, ցողունային բջիջներն են, որոնց մեծ մասն արյունաստեղծ օրգաններում գտնվում է հանգստի վիճակում: Ցողունային բջիջներից առաջանում են էրիթրոցիտային, լեյկոցիտային և թրոմբոցիտային արյունաստեղծ ծիլերը, որոնցից, մի շարք փոխակերպումներից հետո, գոյանում են արյան ձևավոր տարրերը (էրիթրոցիտներ, լեյկոցիտներ և թրոմբոցիտներ):

Ոսկրածուծի նախնական բջիջների վերջն փոխակերպումը, այսինքն՝ հասունացումը, տեղի է ունենում արյունաստեղծ օրգաններում: Արյան հունի մեջ անցնում են բոլոր ֆունկցիաները կատարելու ունակ հասուն բջիջները: Առողջ օրգանիզմում արյան բջջային կազմը և արյունաստեղծ օրգանները կազմում են մի համակարգ, որը շարժուն հավասարակշռության մեջ է գտնվում, անընդհատ տեղի է ունենում արյան «ծերացած» բջիջների քայքայում և նորերի առաջացում: Նման հավասարակշռությունը կարգավորվում է արյունաստեղծման հատուկ գործոններով՝ հեմոպոետիններով:

Արյունաստեղծման վերաբերյալ ներկայումս ընդունված է ունիտար տեսությունը, ըստ որի արյան բոլոր բջիջները սկիզբ են առնում ընդհանուր, չտարբերակված մայր բջջից՝ հեմոցիտոբլաստից։ Շնորհիվ հեմոցիտոբլաստի բարդ բաժանման և վերափոխման արյան մեջ են անցնում լիովին հասունացած բջիջներ՝ էրիթրոցիտներ, լեյկոցիտներ և թրոմբոցիտներ։ Յուրաքանչյուր բջիջ զարգացման ընթացքում ենթարկվում է յուրահատուկ փոխակերպման։ Արյունաստեղծման պրոցեսը կազմված է հետևյալ բաժիններից․

1․ Էրիթրոպոեզ՝ էրիթրոցիտների ստեղծում, տեղի է ունենում ոսկրածուծում։ 2․ Լեյկոպոեզ՝ լեյկոցիտների ստեղծում, տեղի է ունենում ավշային հանգույցներում, փայծաղում և ոսկրածուծում։ 3․ Թրոմբոցիտոպոեզ՝ թրոմբոցիտների կամ արյան թիթեղիկների ստեղծում, տեղի է ունենում ոսկրածուծում։

Կարգավորում

Արյունաստեղծման պրոցեսը կարգավորվում է բարդ նյարդահումորալ ճանապարհներով և սերտորեն կապված է օրգանիզմի նյութափոխանակության, ինչպես նաև ներզատիչ գեղձերի և ստամոքս-աղիքային համակարգի գործունեության հետ։ Օրգանիզմում արյան բջիջների, հատկապես էրիթրոցիտների առաջացման համար կարևոր նշանակություն ունեն հյուսվածքներում թթվածնի մասնակային (պարցիալ) ճնշումը, սննդի հետ ընդունած որոշ սպիտակուցների, երկաթի, կոբալտի, ֆոլաթթվի, B₆, B₁₂, C վիտամինների և այլ նյութերի յուրացումը։ Վերոհիշյալ նյութերի անբավարարության, զանազան թունավորումների և հիվանդությունների դեպքում առաջանում են արյունաստեղծման խանգարումներ, որոնց հետևանքով փոփոխվում է շրջանառվող արյան բաղադրությունը։

Արյունաստեղծման փոփոխություններ

Արյան կորստի, արյան մեջ թթվածնի անբավարարության, բորբոքային երևույթների, ինչպես նաև վարակիչ հիվանդությունների ժամանակ արյունաստեղծումն ուժեղանում է: Դա կոչվում է արյան ռեակտիվ փոփոխությունների վիճակ: Որոշ հիվանդությունների (օրգանիզմում երկաթի, ստամոքսի հեռացման, որոշ թունավոր նյութերով թունավորման) ժամանակ առաջանում է տարբեր բնույթի սակավարյունություն: Բացի դրանից, ոսկրածուծում կարող են առաջանալ ախտաբան, գործընթացներ, որոնց հիմնական արտահայտությունը արյան մեջ երիտասարդ (ոչ հասուն) բջջային տարրերի ավելացումն է:

Ուսումնասիրությունները Հայաստանում

Խորհրդահայ բժիշկներ Թ ․Իստամանովան, Հ․ Մարկոսյանը, Ռ․ Հարությունյանը, Ռ․ Դուրինյանը, Է․ Անդրեասյանը և ուրիշներ կատարել են մի շարք կարևոր ուսումնասիրություններ՝ նվիրված արյունաստեղծման պրոցեսների նյարդային և հումորալ կարգավորմանը։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է Հանրամատչելի բժշկական հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
-'''Արյունաստեղծում''', [[հեմոպոեզ]] ({{lang-gr|αίμα}} - [[արյուն]] և {{lang-gr|ποίησις}} - պատրաստում, ստեղծում), [[մարդ]]ու և [[կենդանի]]ների [[օրգանիզմ]]ում արյան [[բջիջ]]ների առաջացումը, զարգացումն ու հասունացումը։ Արյունաստեղծումը [[անողնաշարավոր կենդանիներ]]ի օրգանիզմում տեղի է ունենում [[խոռոչ]]ային [[հեղուկ]]ներում և արյան մեջ, մարդու և [[ողնաշարավոր կենդանի]]ների օրգանիզմում՝ հատուկ արյունաստեղծ օրգաններում ([[ոսկրածուծ]], [[փայծաղ]], [[ավշային հանգույց]]ներ, [[ռեթիկուլո-էնդոթելային համակարգ]])։ [[Սաղմ]]նային զարգացման վաղ շրջանում արյան մարմնիկները գոյանում են պտղի մեզենքիմում։ Ներարգանդային կյանքի հետագա շրջանում գլխավոր արյունաստեղծ օրգանը դառնում է [[լյարդ]]ը, իսկ վերջում՝ ոսկրածուծը։ Օրգանիզմի բնականոն կենսագործունեության պայմաններում անընդհատ տեղի է ունենում արյան բջիջների ստեղծում և ոչնչացում։ Օրինակ՝ [[էրիթրոցիտ]]ների [[կյանք]]ի միջին տևողությունը 100 [[օր]] է, սակայն արյունաստեղծման շնորհիվ նրանց քանակն արյան մեջ մնում է հարաբերականորեն հաստատուն։
+'''Արյունաստեղծում''', [[հեմոպոեզ]] ({{lang-gr|αίμα}} - [[արյուն]] և {{lang-gr|ποίησις}} , [[մարդ]]ու և [[կենդանի]]ների օրգանիզմում [[արյան բջիջներ]]ի առաջացումը, զարգացումն ու հասունացումը։ Արյունաստեղծումը [[անողնաշարավոր կենդանիներ]]ի օրգանիզմում տեղի է ունենում խոռոչային հեղուկներում և արյան մեջ, մարդու և [[ողնաշարավոր կենդանի]]ների օրգանիզմում՝ հատուկ արյունաստեղծ օրգաններում ([[ոսկրածուծ]], [[փայծաղ]], [[ավշային հանգույց]]ներ, [[ռեթիկուլո-էնդոթելային համակարգ]])։ [[Սաղմնային զարգացում|Սաղմնային զարգացման]] վաղ շրջանում արյան մարմնիկները գոյանում են պտղի [[մեզենքիմ|մեզենքիմում]]։ Ներարգանդային կյանքի հետագա շրջանում գլխավոր արյունաստեղծ օրգանը դառնում է [[լյարդ]]ը, իսկ վերջում՝ ոսկրածուծը։ Օրգանիզմի բնականոն կենսագործունեության պայմաններում անընդհատ տեղի է ունենում արյան բջիջների ստեղծում և ոչնչացում։ Օրինակ՝ [[էրիթրոցիտ]]ների [[կյանք]]ի միջին տևողությունը 100 [[օր]] է, սակայն արյունաստեղծման շնորհիվ նրանց քանակն արյան մեջ մնում է հարաբերականորեն հաստատուն։
+== Սաղմնային զարգացում ==
+Արյունաստեղծումը [[էրիթրոցիտներ|էրիթրոցիտների]], [[լեյկոցիտներ|լեյկոցիտների]] և [[թրոմբոցիտներ|թրոմբոցիտների]] առաջացման, զարգացման և հասունացման գործընթացն է: Սաղմի արյունաստեղծումն սկսվում է [[դեղնուցապարկ|դեղնուցապարկում]], 6 շաբաթ անց այդ ֆունկցիան իր վրա է վերցնում [[լյարդ|լյարդը]], ներարգանդային կյանքի 4-5 ամսից արյունաստեղծումն սկսվում է ոսկրածուծում: [[Ավշահանգույցներ|Ավշահանգույցներն]] ի հայտ են գալիս 3-րդ ամսում, [[փայծաղ|փայծաղում]] արյունաստեղծումն սկսվում է միայն ծնվելուց հետո:
+== Ընթացք ==
+Արյան բոլոր տարրերի սկիզբը, այսպես կոչված, [[ցողունային բջիջներ]]ն են, որոնց մեծ մասն արյունաստեղծ օրգաններում գտնվում է հանգստի վիճակում: Ցողունային բջիջներից առաջանում են էրիթրոցիտային, լեյկոցիտային և թրոմբոցիտային արյունաստեղծ ծիլերը, որոնցից, մի շարք փոխակերպումներից հետո, գոյանում են արյան ձևավոր տարրերը (էրիթրոցիտներ, լեյկոցիտներ և թրոմբոցիտներ):
+Ոսկրածուծի նախնական բջիջների վերջն փոխակերպումը, այսինքն՝ հասունացումը, տեղի է ունենում [[արյունաստեղծ օրգաններ]]ում: Արյան հունի մեջ անցնում են բոլոր ֆունկցիաները կատարելու ունակ հասուն բջիջները: Առողջ օրգանիզմում արյան բջջային կազմը և արյունաստեղծ օրգանները կազմում են մի համակարգ, որը շարժուն հավասարակշռության մեջ է գտնվում, անընդհատ տեղի է ունենում արյան «ծերացած» բջիջների քայքայում և նորերի առաջացում: Նման հավասարակշռությունը կարգավորվում է արյունաստեղծման հատուկ գործոններով՝ հեմոպոետիններով:
 Արյունաստեղծման վերաբերյալ ներկայումս ընդունված է ունիտար տեսությունը, ըստ որի արյան բոլոր [[բջիջ]]ները սկիզբ են առնում ընդհանուր, չտարբերակված մայր բջջից՝ [[հեմոցիտոբլաստ]]ից։ Շնորհիվ հեմոցիտոբլաստի բարդ բաժանման և վերափոխման արյան մեջ են անցնում լիովին հասունացած բջիջներ՝ [[էրիթրոցիտ]]ներ, [[լեյկոցիտ]]ներ և [[թրոմբոցիտ]]ներ։ Յուրաքանչյուր բջիջ զարգացման ընթացքում ենթարկվում է յուրահատուկ փոխակերպման։ Արյունաստեղծման պրոցեսը կազմված է հետևյալ բաժիններից․
 ․ [[Էրիթրոպոեզ]]՝ էրիթրոցիտների ստեղծում, տեղի է ունենում ոսկրածուծում։
 ․ [[Լեյկոպոեզ]]՝ լեյկոցիտների ստեղծում, տեղի է ունենում [[ավշային հանգույց]]ներում, փայծաղում և ոսկրածուծում։
 ․ [[Թրոմբոցիտոպոեզ]]՝ թրոմբոցիտների կամ արյան թիթեղիկների ստեղծում, տեղի է ունենում ոսկրածուծում։
+== Կարգավորում ==
-Արյունաստեղծման պրոցեսը կարգավորվում է բարդ նյարդա-հումորալ ճանապարհներով և սերտորեն կապված է օրգանիզմի [[Նյութափոխանակություն|նյութափոխանակության]], ինչպես նաև ներզատիչ [[գեղձ]]երի և [[ստամոքս-աղիքային համակարգ]]ի գործունեության հետ։ Օրգանիզմում արյան բջիջների, հատկապես էրիթրոցիտների առաջացման համար կարևոր նշանակություն ունեն [[հյուսվածք]]ներում [[Թթվածին|թթվածնի]] մասնակային (պարցիալ) [[ճնշում]]ը, սննդի հետ ընդունած որոշ [[սպիտակուց]]ների, [[երկաթ]]ի, [[կոբալտ]]ի, [[ֆոլաթթու|ֆոլաթթվի]], B<sub>6</sub>, B<sub>12</sub>, C վիտամինների և այլ նյութերի յուրացումը։ Վերոհիշյալ նյութերի անբավարարության, զանազան թունավորումների և հիվանդությունների դեպքում առաջանում են արյունաստեղծման խանգարումներ, որոնց հետևանքով փոփոխվում է շրջանառվող արյան բաղադրությունը (տես [[Սակավարյունություն]] և [[Լեյկոզ]])։
+Արյունաստեղծման պրոցեսը կարգավորվում է բարդ նյարդահումորալ ճանապարհներով և սերտորեն կապված է օրգանիզմի [[Նյութափոխանակություն|նյութափոխանակության]], ինչպես նաև [[ներզատիչ գեղձ|ներզատիչ գեղձերի]] և [[ստամոքս-աղիքային համակարգ]]ի գործունեության հետ։ Օրգանիզմում արյան բջիջների, հատկապես էրիթրոցիտների առաջացման համար կարևոր նշանակություն ունեն հյուսվածքներում թթվածնի մասնակային (պարցիալ) ճնշումը, սննդի հետ ընդունած որոշ [[սպիտակուց]]ների, [[երկաթ]]ի, [[կոբալտ]]ի, [[ֆոլաթթու|ֆոլաթթվի]], B<sub>6</sub>, B<sub>12</sub>, C վիտամինների և այլ նյութերի յուրացումը։ Վերոհիշյալ նյութերի անբավարարության, զանազան թունավորումների և հիվանդությունների դեպքում առաջանում են արյունաստեղծման խանգարումներ, որոնց հետևանքով փոփոխվում է շրջանառվող արյան բաղադրությունը։
+== Արյունաստեղծման փոփոխություններ ==
+Արյան կորստի, արյան մեջ թթվածնի անբավարարության, բորբոքային երևույթների, ինչպես նաև [[վարակիչ հիվանդություններ]]ի ժամանակ արյունաստեղծումն ուժեղանում է: Դա կոչվում է արյան ռեակտիվ փոփոխությունների վիճակ: Որոշ հիվանդությունների (օրգանիզմում երկաթի, [[ստամոքս|ստամոքսի]] հեռացման, որոշ թունավոր նյութերով թունավորման) ժամանակ առաջանում է տարբեր բնույթի սակավարյունություն:
+Բացի դրանից, ոսկրածուծում կարող են առաջանալ ախտաբան, գործընթացներ, որոնց հիմնական արտահայտությունը արյան մեջ երիտասարդ (ոչ հասուն) բջջային տարրերի ավելացումն է:
+== Ուսումնասիրությունները Հայաստանում ==
 Խորհրդահայ բժիշկներ Թ ․Իստամանովան, Հ․ Մարկոսյանը, Ռ․ Հարությունյանը, Ռ․ Դուրինյանը, Է․ Անդրեասյանը և ուրիշներ կատարել են մի շարք կարևոր ուսումնասիրություններ՝ նվիրված արյունաստեղծման պրոցեսների նյարդային և հումորալ կարգավորմանը։
 {{ՀՍՀ}}
+{{ՀԲՀ}}
-[[Կատեգորիա:Բժշկություն]]
+[[Կատեգորիա:Արյուն]]