Սոչիի հակամարտություն
| Սոչիի հակամարտություն | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Առաջին համաշխարհային պատերազմ և Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ | |||||||||
| |||||||||
| Հակառակորդներ | |||||||||
| Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետություն | Հարավային Ռուսաստանի զինված ուժեր | ||||||||
| Հրամանատարներ | |||||||||
| Գեորգի Մազնիաշվիլի | Ա․Ի․ Դենիկին | ||||||||
.svg)
Սոչիի հակամարտություն, 1918-1919 թվականներին Վրաստանը փորձում է գրավել Սոչի քաղաքը և Վրաստանին միացնել Սև ծովի ամբողջ գոտին մինչև Մակոպսե գետը։ Հակամարտությունն ավարտվեց վրացական զորքերի ջախջախմամբ։ Գեներալ Դենիկինի սպիտակ զորքերի հետագա առաջխաղացումը կասեցվեց Բրիտանիայի ճնշման ներքո, ինչի արդյունքում ձևավորվեց ռուս-վրացական սահման, որն անցնում էր Պսոու գետով[1][2][3]։
Հակամարտության քաղաքական պատճառները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բրեստ-Լիտովսկի խաղաղության պայմանագրի հետևանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918 թվականի մարտի 3-ին ստորագրված Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության պայմանագրի պայմաններով Թուրքիային են փոխանցվել զգալի տարածքներ։ Հաշվի առնելով եվրոպական ճակատներում վատթարացող իրավիճակը՝ Թուրքիայի պլանն էր ներառել հնարավորինս շատ կովկասյան հողեր թուրքական բնակչությամբ, նախքան ընդհանուր խաղաղության կնքումը, որը չնչին օգուտ էր խոստանում Եռյակ դաշինքի համար[4]։
Թեև Անդրկովկասի սեյմը, որի մաս էր կազմում այս պահին Վրաստանը, չէր ճանաչում խաղաղության պայմանները, սակայն թուրքական առաջխաղացմանը դիմակայելու նրա կարողությունը սահմանափակ էր։ 1918 թվականի մարտ-ապրիլին թուրքական նոր հարձակումից և թուրքերի կողմից Բաթումիի, Օզուրգեթիի և Ախալցխայի օկուպացիայից հետո Անդրկովկասի սեյմը ստիպված եղավ համաձայնվել բանակցությունների։
Թուրքիայի խնդրանքով Անդրկովկասի սեյմը պետք է մասնակցեր բանակցություններին որպես անկախ սուբյեկտ։ Ուստի 1918 թվականի ապրիլի 9-ին այն վերափոխվեց Անդրկովկասի Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետության (ԱԴԴՀ)։
Բաթումի խաղաղության կոնֆերանս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918 թվականի մայիսի 11-ից բացվեց Բաթումի կոնֆերանսը (այդ ժամանակ Բաթումը վերահսկվում էր Թուրքիայի կողմից),որի ժամանակ վրացական պատվիրակությունը ստիպված եղավ համաձայնել ավելի վատ պայմանների, քան նախատեսված է Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով։
Նույն օրը՝ մայիսի 11-ին, Վրաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչները հայտարարեցին Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետությունից դուրս գալու և անկախ հանրապետության ստեղծման մասին, որը ներառում էր Աբխազիան։ Համաժողովին ներկա Աբխազիայի պատվիրակության անդամները, այդ թվում՝ Ա.Շևարշիձեն, Թուրքիային ասել են, որ «Աբխազիան չի ցանկանում մաս կազմել Անդրկովկասյան ժողովուրդների խմբին, այլ իրեն համարում է Հյուսիսային Կովկասի ասոցիացիայի անդամ»[5]։
Այնուամենայնիվ, երկկողմ գաղտնի բանակցություններում Վրաստանը, ամենից շատ մտավախություն ունենալով, որ Թուրքիան կարող է շարունակել իր տարածքի միացումը, Գերմանիայից ռազմական աջակցություն խնդրեց՝ իր ազդեցության գոտի մտնելու դիմաց։ Գերմանական հրամանատարությունը պատրաստակամորեն արձագանքեց այս կոչին, քանի որ Գերմանիան դեռ 1918 թվականի ապրիլին Թուրքիայի հետ կնքել էր Անդրկովկասում ազդեցության ոլորտների բաժանման գաղտնի պայմանագիր, ըստ որի Վրաստանն արդեն գտնվում էր Գերմանիայի ազդեցության գոտում։ Գերմանական աջակցության պայմանը Վրաստանի դուրս գալն էր Անդրկովկասի Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետությունից, քանի որ Գերմանիան ԱԱԴՀ-ի մյուս անդամներին՝ Հայաստանին և Ադրբեջանին չէր կարող աջակցել։
Բոլշևիկյան իշխանության տապալումը Աբխազիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գերմանական աջակցությունը Վրաստանի համար հնարավորություն ընձեռեց փոխհատուցել տարածքային կորուստները հարավում՝ անեքսիայի ենթարկելով Սև ծովի ափին գտնվող տարածքները։
Վրաստանն այս ուղղությամբ առաջին քայլն արեց՝ վերահսկողություն հաստատելով Աբխազիայի վրա։ Արդեն 1918 թվականի մայիսի 17-ին ԶԴՖՀ-ի վրացական ռազմական ջոկատները՝ Վալիկո Ջուգելիի գլխավորությամբ, մտան Սուխում և տապալեցին այնտեղ իշխանության ղեկին գտնվող բոլշևիկյան կառավարությունը[6]։
Երկրորդ գումարման Աբխազիայի Ազգային խորհուրդը (ԱԱԽ) ուներ Վրաստանին շատ ավելի հավատարիմ կազմ, քան բոլշևիկների կողմից ցրված առաջին գումարման Ազգային խորհուրդը։
Ինչպես Ա.Չխենկելին հայտնել է Վրաստանի Ազգային խորհրդին. «Թուրքերը որոշել են զորք ուղարկել Սուխումը գրավելու և համապատասխան նախապատրաստություններ սկսել։ Սակայն շուտով նրանք լուր ստացան մեր զորքերի կողմից Սուխումի գրավման և բոլշևիկների արտաքսման մասին։ Այս լուրը խփեց նրանց ցայտնոտի մեջ հցեց նրանց»[7]։
Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության հռչակումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918 թվականի մայիսի 26-ին հռչակվեց Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը։ Անկախության ակտը չի սահմանել Վրաստանի սահմանները, սակայն գերմանացի գեներալ ֆոն Լոսովը 1918 թվականի մայիսի 28-ի գաղտնի նամակում[8] կազմել է դրանց նախնական էսքիզները և պատրաստակամություն հայտնել, որ «Գերմանիան օգնություն ցուցաբերի Վրաստանին իր սահմանների ապահովման հարցում»[5]։
Գերմանական զորքերի տեղափոխումը Վրաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918 թվականի մայիսի 28-ին Վրաստանի հետ կնքված պայմանագրի արդյունքում Գերմանիան վերահսկողություն է ստացել անդրկովկասյան հումքի (նավթ, մանգան), երկաթուղու և նավահանգիստների նկատմամբ։
Ֆրիդրիխ Կրես ֆոն Կրեսենշտեյնի հրամանատարությամբ երեք հազարանոց արշավախումբը Ղրիմից տեղափոխվեց վրացական Փոթի և Օչամչիրա նավահանգիստներ։ Գերմանական ռազմական օգնությունը հնարավորություն տվեց վերացնել Աբխազիայի բոլշևիկների վտանգը։ Գերմանացիները նպաստեցին վրացական զինված ուժերի կազմավորմանը և հետագա հարձակման նախապատրաստմանը[9]։
1918 թվականի ամռանը Վրաստանի տարբեր շրջաններում տեղակայվեցին գերմանա-վրացական միացյալ կայազորներ և համալրվեցին Ուկրաինայից և Սիրիայից տեղափոխված զորքերով, ինչպես նաև ազատագրեցին գերմանացի ռազմագերիներին և մոբիլիզացված գերմանացի գաղութարարներին[10]։
Աբխազիայի օկուպացիան վրացական զորքերի կողմից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918 թվականի գարնանը վրացական զինված ուժերը ներխուժեցին Աբխազիա, տապալեցին խորհրդային իշխանությունը և վերահսկողություն հաստատեցին նրա տարածքի վրա[11][12][13]։ Աբխազիայի գեներալ-նահանգապետ նշանակված Մազնիաշվիլին 1918 թվականի հունիսի 23-ին հայտարարեց ռազմական դրություն մտցնելու մասին և բնակչությանը պահանջեց անվերապահորեն ենթարկվել Վրաստանի բոլոր օրենքներին։ Այս քայլն առաջացրել է Աբխազիայի բողոքը[14], ով աջակցություն էր փնտրում բոլշևիկների դեմ պայքարում, բայց ամենևին չէր ձգտում Վրաստանի կողմից քաղաքական ենթակայության։ Ստեղծված ճգնաժամը հետագայում հանգեցրեց Ռ.Կակուբի հրաժարականին Աբխազիայի գործերի նախարարի պաշտոնից, իսկ հուլիսի 17-ին նրա փոխարեն ընտրվեց Ռ.Չխոտուան, ով խոստացավ, որ իր «հիմնական նպատակը պաշտպանելն է Աբխազիայի շահերը»[5]։
Վրաստանի հարձակումը Տուապսեի ուղղությամբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հուլիսի սկզբին վրացական զորքերը հատեցին Սոչիի շրջանի սահմանը և սկսեցին բռնակցել ռուսական տարածքը։ Այդ ժամանակ Կուբան-Սևծովյան Խորհրդային Հանրապետությունը փլուզման եզրին էր Դենիկինի զորքերի և ապստամբ Կուբանի կազակների հարվածների տակ և չկարողացավ էական արձագանք կազմակերպել։ Օգտագործելով բնակչության աջակցությունը՝ վրացական զորքերը մինչև հուլիսի 3-ը գրավեցին Գագրան և Ադլերը։ Հուլիսի 5-ին Կուդեպստա գետի մոտ իրենց դիրքերից մտան Սոչի։
Հուլիսի 8-ից Կարմիր բանակի զորքերը փորձեցին հակահարձակման անցնել, սակայն հուլիսի 15-ից 26-ը մի շարք մարտերից հետո վրացական զորքերը ամբողջությամբ գրավեցին նախաձեռնությունը և 12-ժամյա մարտից հետո հուլիսի 27-ին մտան Տուապսե։ Ամբողջ ափամերձ տարածքը գրավվեց մինչև 1918 թվականի սեպտեմբերին և հայտարարվեց «ժամանակավորապես միացված Վրաստանին»[11][12][13]։
Վրաստանը գրավյալ տարածքների նկատմամբ իր հավակնությունները արդարացնում էր Դավիթ Շինարարի և Թամարա թագուհու օրոք դրանց նկատմամբ վերահսկողությամբ[11][12][13]։
Որպես ավար՝ վրացական զորքերը իրենց հետ վերցրել են բազմաթիվ գերիներ, 4 թնդանոթ, 12 գնդացիր, զինամթերք, նավ, 5 լոկոմոտիվ[15]։ Երկաթուղու երկայնքով շարժվելով դեպի լեռնանցք՝ վրացական ուժերը օգոստոսի 4-ին Տուապսեից վեց կիլոմետր դեպի հյուսիս ջախջախեցին Կարմիր զորքերի գլխավոր խմբավորումը՝ Անտոնովի հրամանատարությամբ, որը կազմում էր 4 հազար մարդ և ներառյալ «Ազատամարտիկ թիվ 2» զրահագնացքը և դիրքեր գրավեց Կրիվենկովսկայա կայարանից 6 կմ հյուսիս։
Վրացական բանակի հարձակմանը զգալիորեն նպաստեց այն փաստը, որ Կուբան-Սևծովյան Խորհրդային Հանրապետությունը զբաղված էր նաև այլ պատերազմներով[11][12][13]։
Թուրքական միջամտությունը Աբխազիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վրացական զորքերի մուտքն Աբխազիա աբխազներն իրենք դիտարկել են ոչ միանշանակ։ Հետևաբար, երբ 1918 թվականի ամռան վերջին Գերմանիան սկսեց կրճատել ռազմական գործողությունները Անդրկովկասում, և թուրքական բանակի հյուսիսկովկասյան կորպուսը հարձակում սկսեց Հյուսիսային Կովկասում՝ գեներալ Յուսուֆ Իզզեթ փաշայի հրամանատարությամբ։ Աբխազական արիստոկրատիայի ներկայացուցիչները դիմել են թուրքերի օգնությանը։
Նրանց ծրագրերը ներառում էին Աբխազիայի ընդգրկումը Վրաստանի Հանրապետության կազմում՝ Թուրքիայի հովանու ներքո, սակայն, քանի որ Թուրքիան չէր կարող բացահայտորեն հակադրվել իր դաշնակից Գերմանիային այս հարցում, նախատեսվում էր աջակցել աբխազներին՝ ուղարկելով կամավորներ[4]։
Հուլիս-օգոստոս ամիսներին թուրքական ստորաբաժանումները, որոնք հիմնականում բաղկացած էին կովկասյան մուհաջիրների հետնորդներից, փորձեցին ծովային վայրէջք կատարել (այսպես, 1918թ. հունիսի 27-ի գիշերը Կոդոր գետի մոտ մեծ զինված վայրէջք կատարվեց), բայց դրանք բոլորն ավարտվեցին անհաջողությամբ[16]։
Քաղաքական իրավիճակի փոփոխություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918 թվականի աշնանը Կենտրոնական տերությունների հանձնվելուց և Անդրկովկասից գերմանական և թուրքական ստորաբաժանումների դուրսբերումից հետո տարածաշրջանում առաջատար դերն անցավ Մեծ Բրիտանիային՝ Կամավորական բանակի գլխավոր դաշնակցին։ Մեծ Բրիտանիան ձգտում էր տարածաշրջանում ստեղծել միացյալ հակաբոլշևիկյան ճակատ, սակայն չէր ցանկանում, որ Ռուսաստանը (կամ որևէ այլ տերություն) կարևոր դեր խաղա Անդրկովկասում և վարեր «բաժանիր և տիրիր» սկզբունքին համապատասխան քաղաքականություն։ Բոլշևիկների դեմ պայքարում դենիկինյանների նպատակներին աջակցելով` Մեծ Բրիտանիան չխրախուսեց նրանց ձգտումները վերականգնելու «միասնական և անբաժանելի» Ռուսաստանը, ձգտելով լավ հարաբերություններ պահպանել Վրաստանի հետ, հիմնականում ապահովելու Բաքվի նավթի փոխադրումը։
Ռուսաստանի հարավի զինված ուժերի հրամանատարությունը, որը պայքարում էր միասնական և անբաժան Ռուսաստանի պահպանման համար, չէր կարող թույլ տալ, որ Ռուսաստանը կորցնի Սոչի քաղաքը, հետևաբար, հենց բոլշևիկների դեմ ճակատում իրավիճակը բարելավվեց. սեպտեմբերի 25-26-ին Եկատերինոդարում տեղի ունեցած բանակցություններում գեներալ Ալեքսեևը պահանջել է անհապաղ մաքրել Ռուսաստանի տարածքը[11][12][13]։
Վրացական պատվիրակությունը՝ ԱԳ նախարար Է. Գեգեչկորիի գլխավորությամբ, պնդել է Սոչիի շրջանը Վրաստանի կազմի մեջ մտցնելը, որն անհրաժեշտ է «վրացական բնակչությանը բոլշևիկներից պաշտպանելու համար» (չնայած այն հանգամանքին, որ մինչ այս պահը բոլշևիկները արդեն վտարված էին մարզից)[17]։
Սեպտեմբերի 26-ին ռուսները հարձակում սկսեցին վրացական բանակի դիրքերի վրա[11][12][13]։
Կամավորական բանակի առաջխաղացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գեներալ Դենիկինի զորքերը գրավեցին Սոչին, Ադլերը և Գագրան։ 1919 թվականի փետրվարի 10-ին սպիտակները ստիպեցին վրացական բանակին նահանջել Բզիբ գետի վրայով[11][12][13]։
Վրաստանը, դեկտեմբերի 25-ի Մեծ Բրիտանիային ուղղված իր նոտայում, լուրջ մտահոգություն է հայտնել Դենիկինի հետևորդների ապագա ծրագրերի վերաբերյալ։ Ի պատասխան Մեծ Բրիտանիան Դենիկինից պահանջել է Սոչիի վրա հարձակումից զերծ մնալու խոստում[15] և համապատասխան հավաստիացումներ է տվել Վրաստանին։ Սոչիի շրջանը հայտարարվեց «չեզոք» (բայց վրացական վարչակազմին ենթակա), իսկ Դենիկինի զորքերին, պատերազմի վտանգի տակ, արգելվեց հետագա առաջխաղացումն առանց Անդրկովկասում բրիտանական զորքերի հրամանատար գեներալ Ուոքերի համաձայնության[15][17]։
1919 թվականի հունվարին Փարիզի կոնֆերանսում Վրաստանի ներկայացուցիչները ներկայացրեցին Դավիթ Շինարար թագավորի և Թամարա թագուհու օրոք պետության սահմանների պատմական քարտեզը, որում Սոչիի և Տուապսե շրջանների տարածքը Վրաստանի կազմում էր։ Ներկայացված պատմական ապացույցների հիման վրա Մոկոպսե գետը պետք է համարվեր Վրաստանի սահմանը[18]։
Սակայն այնտեղ Վրաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչները ներկայացրել են քարտեզ, որի վրա Աբխազիան պատկերված է որպես Վրաստանի մաս։
Ինչպես ցույց տվեցին իրադարձությունների հետագա զարգացումները, Մեծ Բրիտանիայի ազդեցությունը Դենիկինի հետևորդների վրա սահմանափակ էր։ 1919-ի հունվարին վրաց-հայկական պատերազմի հետևանքով առաջացած ազգամիջյան հակամարտության և «վրացիների կողմից գործադրված ճնշումների պատճառով»[4]։ Սոչիի շրջանի հայերն ապստամբել են։ Վրացական զորքերը հրետանի են կիրառել ապստամբ հայկական գյուղերի դեմ[17]։ Ի պատասխան հայերի օգնության խնդրանքներին՝ Դենիկինը, չնայած Նովոչերկասկի մոտ Կարմիր բանակի հետ ծանր մարտերին, խախտեց Մեծ Բրիտանիայի հետ պայմանավորվածությունը և հունվարի 24-ին զորքերը տեղափոխեց Սոչի։ Անտեսելով բրիտանացիների բողոքները՝ Կամավորական բանակը, որին աջակցում էին հայկական աշխարհազորայինների թիկունքից հարձակումները, փետրվարի 6-ին մտավ Սոչի, և զորքերի հրամանատար գեներալ Կոնիաշվիլին գերվեց։ Փետրվարի 8-ին հանձնվեցին Սոչիի և Ադլերի կայազորները, այդ թվում՝ վրացական շտաբի պետ, գնդապետ Ծերեթելին։ Ընդհանուր առմամբ, Սոչիում գերի են ընկել վրացական բանակի 700 զինվոր և 48 սպա, իսկ սպանվածների թիվը կազմել է ընդամենը 7 գվարդիական և 12 վրացի զինծառայող[17][19]։
Սակայն Դենիկինը ոչ միայն հրաժարվեց հեռանալ Սոչիից, այլ տեղափոխվեց Սուխում՝ Աբխազիան հայտարարելով «միասնական և անբաժան Ռուսաստանի» մաս (հայտնի է, որ 1919 թվականի սկզբին աբխազ առաջնորդները բանակցում էին Դենիկինի ժողովրդի հետ՝ խնդրելով օգնել հեռացնել վրացական զորքերը Աբխազիայից[5])։ Գագրայում վրացիները փորձել են կանգնեցնել նրանց, սակայն հետ են մղվել։ Այս պահին բրիտանացիները Դենիկինին առաջարկեցին փոխզիջումային տարբերակ՝ Սոչիի շրջանի «չեզոքացում»՝ այնտեղ բրիտանական զորքերի տեղակայմամբ։ Դենիկինին այլ բան չէր մնում, քան համաձայնվել ու կանգ առնել Սոչիի շրջանի սահմանին՝ Բզիբ գետի երկայնքով։
Այս շրջանը բնութագրվում էր վրացական վարչակազմի հակառուսական գործողությունների սկիզբով։ Վրաստանում ռուս կալվածատերերի հողերը բռնագրավվեցին (1919 թ. փետրվարի 24), ձերբակալվեցին Թիֆլիսի Ռուսական ազգային խորհրդի ակտիվիստները և զինվորականները[4]։
Արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1919 թվականին Ա.Ի.Դենիկինի զորքերի հաջողությունները փաստացի պահպանեց Սոչիին (և Տուապսեին) որպես Ռուսաստանի մաս[11][12][13]։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանը կորցրեց Գագրինսկի շրջանը, որը գտնվում էր Պսոու և Բզիբ գետերի միջև, և Աբխազիան պայմանագրային հիմունքներով ներառվեց ԽՍՀՄ-ի կազմում Վրաստանի ԽՍՀՄ-ին միանալուց հետո[1]։
Սոչիի հակամարտությունը կինոյում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- «Երկաթե հոսք», 1967 թվական
Սոչիի հակամարտությունը գեղարվեստական գրականության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Սերաֆիմովիչ Ա․ «Երկաթե հոսք»
- Բոնդար Ա․, Ռոժկովա Վ․ «Երեք օր Տուապսեում»
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 «История возникновения границы по Псоу — Сочивед». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 19-ին.
- ↑ «Архивированная копия» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 12-ին.
{{cite web}}: Invalid|url-status=да(օգնություն) - ↑ «Бонистика». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Андрей Зубов Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа(ռուս.) // Знамя (журнал)|«Знамя» : журнал. — 2000. — Т. №4. Архивировано из первоисточника 25 Մարտի 2019.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Станислав Лакоба, «Абхазия после двух империй XIX—XXI вв.», Slavic Eurasian Studies, № 5, Hokkaido University, Japan, 12, 2004 [1] Արխիվացված 2009-02-09 Wayback Machine
- ↑ Постановление Абхазского Народного Совета о взаимоотношениях с Грузинской Демократической Республикой, от 2 июня 1918 г., Центральный Государственный Архив Абхазии, ф. И-39, оп.1, д.6, лл.4-4об.
- ↑ Г. П. Лежава, «Между Россией и Грузией», Российская Академия Наук, М., 1997 [2](չաշխատող հղում).
- ↑ N. Ramishvili, A. Tchenkeli, General Von Lossov, «Continuation of negotiations concerning peace and a separate talk with General Von Lossov», 5.21.1918 — 5.28.1918, Harvard University Library [3] Արխիվացված 2010-07-17 Wayback Machine
- ↑ Эрих Людендорф, «Мои воспоминания о войне 1914—1918 гг.», Москва, 2005 (перев. с нем.).
- ↑ Фридрих Кресс Фон Крессенштайн, «Моя миссия на Кавказе», Мюнхен, 12 октября 1943 (на нем. яз.)[4] Արխիվացված 2016-03-03 Wayback Machine.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Революция и Гражданская война в России: 1917—1923 гг.: Энциклопедия. В 4 томах/ Большая энциклопедия. — М.: ТЕРРА, 2008. Т.4. — 560 с.; илл. ISBN 978-5-273-00564-8, стр. 145
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 Военная история Гражданской войны 1918—1920 годов в России. М., 2004
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 Гражданская война и военная интервенция в СССР. М., 1983
- ↑ . Представление председателя АНС В. Шервашидзе председателю правительства Грузии Н. Жордания о политическом положений в Абхазии, 4 июля 1918 г., Центральный Государственный Архив Абхазии, ф. И-39, оп.1, д.6, лл.49-50.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Г.Р.Мархулия "Красная" и "белая" Россия против независимости Грузии (1918г.)(ռուս.) // Исторические Разыскания, Ежегодник научных трудов Абхазской организации Всегрузинского исторического общества им. Еквтимэ Такаишвили : журнал. — 2000. — № III. Архивировано из первоисточника 15 հունվարի 2007.
- ↑ Телефонный разговор В. А. Шервашидзе с министром по делам Абхазии Р. Чхотуа о положении дел в крае в связи с ликвидацией турецкого десанта, Центральный Государственный Архив Абхазии, 2 сентября 1918 г., ф. И-39, оп.1, д.6, л.7.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Сергей Балмасов, «Грузия мечтает отобрать у России Сочи», Правда, 28 августа 2008 [5] Արխիվացված 2009-09-30 Wayback Machine
- ↑ Кекелия Д. Территория и границы Грузии, Тбилиси, 1996 г.(վրաց.)
- ↑ Деникин А.И. Очерки русской смуты. — М., 2003. — С. Т. 3. С. 407..
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Маилян Б. В. К вопросу о территориальном конфликте на Черноморском побережье Кавказа (июль 1918 г.—май 1920 г.) // Историческое пространство. Проблемы истории стран СНГ.— М., 2013.— С. 174—207.