Ուրմիայի գործողություն

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ուրմիա (այլ կիրառումներ)

Ուրմիայի գործողություն
Թվական	1915 թվական հունվար - հունիս
Մասն է	Առաջին համաշխարհային պատերազմ
Վայր	Իրանական Ադրբեջան
Արդյունք	ռուսների հաղթանակ
Հակառակորդներ
Ադրբեջանական ջոկատ	3-րդ համահավաք գումարտակ 37-րդ դիվիզիա
Հրամանատարներ
Ֆյոդոր Չերնոզուբով Ֆոմա Իվանովիչ Կլաս Գուստավ Ռոբերտ Շարպանտե	Խալիլ բեյ
Կողմերի ուժեր
Ռազմական կորուստներ

Ուրմիայի ռազմագործողություն (1915 թվականի հունվար-հունիս), Ռուսական կայսրության Կովկասի 2-րդ հեծելազորային կորպուսի գործողությունները Ուրմիա լճի շրջանում Առաջին համաշխարհային պատերազմի Պարսից պատերազմաշրջանի ընթացքում։

Ադրբեջանական ուղղություն

Ադրբեջանական ռազմագործողությունների երկրորդական ուղղությունը գտնվում էր Կովկասյան բանակի ամենաձախ թևում և ձգվում էր Թավրիզից և Ուրմիայից մինչև Ռավանդուզ և Մոսուլ։ Վանա լճի հարավարևելյան լեռներն այդ ուղղությունը անջատում էին հիմնական ռազմաճակատից։ Տարածքում քիչ էին հարմարավետ ճանապարհները, նրանց մեծ մասը շրջանցիկ էին։

1909-1912 թվականների ինտերվենցիայի ժամանակներից ռուսները Թավրիզում և Ուրմիայում մեծ ջոկատ էին պահում, որը պատերազմի ժամանակ օգտագործվեց Ջուլֆայից Էրիվան և Ելիզավետպոլ գնացող ճանապարհների պաշտպանության համար։ Որպեսզի կանխվի թուրք լրտեսների կողմից ռազմատենչ քրդերի և շահսևենների՝ Ռուսաստանի դեմ ապստամբելու հավանականությունը, Իրանական Ադրբեջանի հյուսիս-արևմուտքում 2-րդ Կովկասյան հրաձգային հրետանային դիվիզիայի և 2-րդ Կովկասյան հրաձգային գումարտակի, 4-րդ Կովկասյան կազակական դիվիզիայի և 27-րդ սահմանապահ բրիգադի ¾ գումարտակի կազմում ջոկատ կենտրոնացվեց։ Ընդհանուր՝ հետևակային 8 ¾ գումարտակ, 24 հարյուրյակ և 24 հրանոթ։

Ադրբեջանական բանակի ղեկավար նշանակվեց գեներալ Ֆ. Գ. Չերնոզուբովը։ Նրա առջև խնդիր դրվեց հետևել և ապահովել Մոսուլ-Ռավանդուզ-Թավրիզ և Վան-Ուրմիա ուղղությունը։ Այդ նպատակով զորքերը գրավեցին շրջանի կարևորագույն վայրերը՝ Թավրիզը, Խոյը, Դիլմանը և Ուրմիան, և դեպի Մարաղա, Սոուչ-Բուլագ և Մակու առաջ քաշեցին ոչ մեծ առաջապահ ջոկատները։

Ի սկզբանե ջոկատը ենթակա էր 4-րդ Կովկասյան բանակային կորպուսի գեներալ Պ. Ի. Օգանովսկուն, բայց կապված զորամասերի՝ 400 կմ երկարաձգվող ճակատային գծի կառավարման դժվարությունների և կորպուսի ու ջոկատի առջև դրված խնդիրների տարբերությունների հետ, հետագայում առանձնացվեց որպես ինքնուրույն ռազմական միավոր, որն անցավ բանակի հրամանատարության անմիջականորեն ենթակայության տակ։

Աստիճանաբար, ջոկատը ոչ մեծ մարտերով տեղափոխվեց արևմուտք՝ սեղմելով թուրքերի և քրդերի սահմանապահ և ժանդարմերական զորամասերը և դեկտեմբերին գրավելով Կոտուրը, Բաշկալեն և Սարայը։

Մինչև 1914 թվականի դեկտեմբերն այս ուղղությամբ տեղի ունեցած բախումները ոչ նշանակալի էին, բայց արդեն նոյեմբերին թուրքերը սկսեցին ակտիվանալ Ռավանդուզի շրջանում, իսկ Վանի շրջանում հայտնվեցին 37-րդ հետևակային դիվիզիայի զորամասերը։

Դեկտեմբերյան նահանջ

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի, Ուրմիա

Դեկտեմբերի 15-ին (28) Կովկասյան բանակի հրամանատար Ա. Զ. Միշլաևսկին, Սարիղամիշում թուրքերի շրջապատումից զորքը լքելով և դեպի Թիֆլիս փախուստով փրկվելով, 4-րդ Կովկասյան կորպուսին ռուսական տարածք նահանջելու խուճապային հրաման տվեց, իսկ Չեռնոզուբովի ջոկատին հրամայեց նահանջել Ջուլֆա։ Գեներալ Օգանովսկին, որի զորքերը որևէ ճնշման չէին ենթարկվել հակառակորդի կողմից, հրամանն անտեսեց, քանի որ նահանջը հարվածի տակ կդներ Սարիղամիշյան խմբի թևը, բայց Չեռնոզուբովը հեռացավ գրավված շրջանից և ջոկատը տեղակայեց Ջույֆայի և Խոյի մոտակայքում։ Քանի որ հապճեպ փախուստի պայմաններում չհաջողվեց պահեստները լիովին տարհանել, մեծ քանակությամբ պահեստավորված ապրանքներ ու մթերքներ դուրս նետվեցին կամ ոչնչացվեցին։

Այս նահանջը զգալի վնաս պատճառեց, քանի որ քրդերի մի մասը, տեսնելով ռուսների թուլությունը, անցան թուրքերի կողմը, և դրա հետևանքով մեծ ջանքեր պետք եղան նրանց վերստին հպատակեցնելու համար։

Ուրմիայի և Դիլմանի շրջանների հայկական և ասորական բնակչությունը, վախենալով մուսուլմանական վրեժխնդրությունից, խուճապահար լքեցին քաղաքը, փախստականների ամբոխները լցվեցին դեպի հյուսիս գնացող ճանապարհը, ինչը ևս խանգարեց զորքերի նահանջին։

Միայն դեկտեմբերի 29-ին (հունվարի 11-ին) Չեռնոզուբովը 2-րդ կովկասյան հրաձգային բրիգադի գեներալ Ֆ. Ի. Նազարբեկովին հրաման տվեց կրկին նվաճել Խոյը։ Հաջորդ օրը ռուսներն առանց կռվի գրավեցին քաղաքը և առաջապահ զորքերին դուրս մղեցին դեպի Կոտուր և Դիլման։ Զորքի մնացյալ հատվածները հեռացան դեպի Ջուլֆա։

Թուրքերը ոչ մեծ ջոկատներով նվաճեցին ռուսների կողմից լքված քաղաքները։ Հունվարի 1-ին (14) կամավորական ջոկատները, սահմանապահները և քրդական հեծելազորը մտան Թավրիզ և շուտով հասան Խոյ։

Ռուսների հարձակում

Վերադառնալով Սարիղամիշից՝ գեներալ Ն. Ն. Յուդենիչը Չեռնոզուբովին հրամայեց վերականգնել իրավիճակը։ Թուրքերի և քրդերի հետ եռօրյա համառ մարտերից հետո հունվարի 15-ին (28-ին) գրավվեց Սուֆիանը, հաջորդ օրը, դարձյալ կռիվ մղելով, Զաբարլին, և ամսի 17-ին (30-ին) ռուսները մտան հակառակորդի կողմից լքված Թավրիզ։

Փետրվարի 16-ին (29-ին) Նազարբեկովի՝ 1-ին Պոլտավյան կազակական գնդով և 8-րդ Կովկասյան հրաձգային գնդով ամրացված զորամասերը Սուֆիանից առաջ քաշվելով թուրքերի կողմից՝ անցան հարձակման և առանց կռվի զավթեցին Դիլմանը։

Այս դիրքերում ջոկատը մնաց մինչև ապրիլի 10-ը (23-ը)։

Թուրքական հարձակում

Ապրիլի սկզբին Վանա լճի շրջանում կենտրոնացվեցին թուրքական զորքեր և ամսվա կեսերին 3-րդ Միացյալ և 37-րդ դիվիզիաները, որոնք ներառված էին Խալիլ բեյի հրամանատարության ներքո գտնվող կորպուսի մեջ, քրդական հեծելազորի հետ ներխուժեցին պարսկական տարածք և գրավեցին Ուրմիան՝ պլանավորելով շարժվել դեպի Ելիզավետպոլ և Բաքու։ Այդ ժամանակ թուրքերի թիկունքում սկսվեց Վանի ապստամբությունը, և նույն կորպուսի կազմի մեջ մտնող 5-րդ դիվիզիան ստիպված եղավ այդ ուղղությամբ ճնշում գործադրել։

37-րդ դիվիզիան դիրքավորվեց Բաշկալեի շրջանում, իսկ Խալիլ բեյը 3-րդ Միացյալ, ժանդարմերական և սահմանապահ զորամասերի հետ (10-12 գումարտակ, 12 թնդանոթ, մի քանի հազար քրդեր) ապրիլի 16-ին (29-ին) Դիլմանից դուրս մղեցին ռուսներին և սկսեցին հետապնդել նրանց։ Նազարբեկովին անհապաղ համալրում ուղարկվեց, և ապրիլի 17-ին (30-ին) վերջինս զբաղեցրեց Դիլմանից 6 կմ հյուսիս գտնվող Մոհանջիկի դիրքերը՝ ունենալով 8,5 գումարտակ, 12 թնդանոթ և 12 հարյուրյակ։

Ապրիլի 18-ի (մայիսի 1-ի) լուսադեմին թուրքերը սկսեցին հարձակումը՝ նպատակադրված լինելով նվաճել ջոկատի թևերը, 4 կամ 5 համառ գրոհներ ձեռնարկեցին, բայց պարտվեցին՝ ավելի քան հազար սպանված տալով։ Հաջորդ օրը Նազարբեկովը մտադրվել էր հարձակում սկսել, բայց թուրքերը գիշերը հապշտապ նահանջեցին։

Մայիսի կեսերին Ադրբեջանական ջոկատի ուժեղացման համար բանակի պահեստազորից արձակվեց 4-րդ Կուբանյան պլաստունյան բրիգադը՝ գեներալ Մ. Մ. Մուդրիյի հրամանատարությամբ։

Շարպանտյեի ռեյդ

Հիմնական հոդված՝ Շարպանտյեի ռեյդ

Ադրբեջանական ջոկատների դիրքերի ապահովման և Մանազկերտից հարձակվող 4-րդ Կովկասյան բանակային կորպուսի զորամասերին օգնելու համար որոշվեց զանգվածային հեծելազորային ռեյդ իրականացնել Ուրմիա լճի և ավելի հեռու՝ Վանա լճի շրջակայքում։ Մայիսի 9-ից (22-ից) մինչև հունիսի 13-ը (26-ը) գեներալ Ն. Ռ. Շարպանտյեի ձիավորների խմբավորումը դուրս գալով Թավրիզից՝ շրջանցեց լիճը, ճանապարհին գրավելով Միանդոաբը, Նեգեդեն և Ումիան, այնուհետև ուղևորվեցին արևմուտք, հասան Վան քաղաք, որից հետո Վանա լճի հյուսիսային ափով մոտեցան Ադիլջևազին։

Խալիլ փաշա դարձած Խալիլ բեյի զորքերը մաքրեցին Ուրմիա լճի շրջակայքը և հապշտապ քաշվեցին դեպի արևմուտք, ուր և կանգ առան Բաշկալեի մոտ։ Մայիսի 15-ին (28-ին) Նազարբեկովը այդտեղ կենտրոնացրեց 10 գումարտակ, 12 թնդանոթ և 12 հարյուրյակ և պատրաստվեց հաջորդ օրը գրոհել թշնամու վրա, բայց թուրքերը գիշերը գաղտնի ճամփա ընկան և լեռնանցքով հեռացան դեպի արևմուտք։ Նազարբեկովը շարժվեց հարավ, ավելի քան մեկ շաբաթ թափառեց ասորիներով բնակեցված լեռներում և հունիսի 2-ին (15-ին) վերադարձավ Բաշկալե, ուր, ինչպես Ադրբեջանական հետևակային բոլոր ջոկատները, Մանազկերտի մոտ 4-րդ Կովկասյան կորպուսին միանալու հրաման ստացավ։

Գրականություն

• История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975
• Масловский Е. В. Мировая война на Кавказском фронте. — Париж: Возрождение, 1933
• Стрелянов (Калабухов) П. Н. Казаки в Персии. 1909—1918 гг. — М.: Центрполиграф, 2007. — 442 с. — (Россия забытая и неизвестная). — ISBN 978-5-9524-3057-0
• Шишов А. В. Персидский фронт (1909—1918). Незаслуженно забытые победы. — М.: Вече, 2010. — (Военные тайны XX века). — ISBN 978-5-9533-4866-9

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Ուրմիայի գործողություն կատեգորիայում։