Նիկոլայ Նովիկով

Նիկոլայ Նովիկով ռուս.՝ Николай Иванович Новиков
Ծնվել է	ապրիլի 27 (մայիսի 8), 1744
Ծննդավայր	Ավդոտինո (գյուղ, Ստուպինսկի շրջան), Մոսկվայի մարզ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	հուլիսի 31 (օգոստոսի 12), 1818 (74 տարեկան)
Վախճանի վայր	Ավդոտինո (գյուղ, Ստուպինսկի շրջան), Մոսկվայի մարզ, Ռուսական կայսրություն
Մասնագիտություն	լրագրող, գրող, խմբագիր, բարեգործ, հրատարակիչ և փիլիսոփա
Լեզու	ռուսերեն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կրթություն	Մոսկվայի կայսերական համալսարան
Nikolay Novikov Վիքիպահեստում

Նիկոլայ Իվանովիչ Նովիկով (ռուս.՝ Никола́й Ива́нович Новико́в, ապրիլի 27 (մայիսի 8), 1744, Ավդոտինո (գյուղ, Ստուպինսկի շրջան), Մոսկվայի մարզ, Ռուսական կայսրություն - հուլիսի 31 (օգոստոսի 12), 1818, Ավդոտինո (գյուղ, Ստուպինսկի շրջան), Մոսկվայի մարզ, Ռուսական կայսրություն), ռուս լուսավորիչ, լրագրող, հրատարակիչ, քննադատ և հասարակական գործիչ, հնություններ հավաքող, լուսավորության դարաշրջանի խոշորագույն գործիչներից մեկը Ռուսաստանում։

Նովիկովը Հին Ռուսական Վիվլիոֆիկայի բազմահատորյակի հրատարակման կազմակերպիչն էր, որը ներառում էր Հին Ռուսաստանի պատմության հազվագյուտ հուշարձաններ, ինչպես նաև հայտնի դարձավ որպես ալքիմիական գրականության ամենամեծ ռուսական ձեռագրերի հավաքածուի կազմման նախաձեռնողը, որը հայտնի էր որպես Հերմետիկ գրադարան:

Երիտասարդություն

Ծնվել է 1744 թվականի ապրիլի 27-ին (մայիսի 8) Մոսկվայի նահանգի Տիխվինսկոե տոհմական կալվածքում, Բրոննիցա գյուղի (այժմ՝ քաղաք) մոտ։

Հայրը՝ Իվան Վասիլևիչ Նովիկով (1699-1763), Պետրովսկու ուսուցման ազնվականությունից էր, գնդապետի որդի, նավատորմում նա հասել էր մինչև կապիտան-գնդապետի կոչման, թոշակի էր անցել Աննա Իոանովնայի օրոք, այնուհետև 10 տարի եղել էր վոյեվոդ Ալաթիրում, որտեղ ամուսնացել էր Աննա Իվանովնա Պավլովայի հետ։

Մանուկ հասակում Նիկոլայը սովորել էր գյուղական դպիրի մոտ, այնուհետև՝ 11-ից 16 տարեկան հասակում, Մոսկվայի համալսարանի ազնվական գիմնազիայում (1755-1760), որտեղից նրան վտարել էին «ծուլության և դասի չգնալու համար»։

1762 թվականի սկզբին որպես ժամապահ ծառայության է անցել Իզմաիլովսկի գնդի լեյբգվարդիայում (որտեղ գրանցվել է դեռ երեխա հասակում) Իզմաիլովյան զորանոցների բացվող կամրջի մոտ, Եկատերինա II-ի հեղաշրջման օրը նրան շնորհվել է ենթասպայի կոչում։ Արդեն գնդում ծառայության ընթացքում Նովիկովի մոտ դրսևորվել է «հակում բանահյուսական գիտությունների նկատմամբ» և հակվածություն գրքի նկատմամբ։ Հրատարակել է երկու թարգմանված ֆրանսերեն պատմվածք և սոնետ (1768): 1766 թվականին կատարել է իր առաջին հրատարակչական փորձը, ակադեմիական տպարանում հրատարակել է «Բոլշայա Մորսկայա փողոցում գտնվող Կնուտսոնի տանը վաճառվող ռուսերեն գրքերի ռեեստրը»։

1767 թվականին Նովիկովն այն երիտասարդների թվում էր, որոնց հանձնարարվել էր պատգամավորների հանձնաժողովում «Նոր օրենսգրքի» նախագծի մշակման արձանագրությունների վարումը։ Կայսրուհին այդ հանձնարարությունը համարել է մեծ կարևորություն ունեցող գործ և հրամայել է «ներգրավել առաձնահատուկ ընդունակության ազնվականների, որոնք կարող էին պահպանել այդ արձանագրությունը»։ Նովիկովն աշխատել է միջին խավի մարդկանց փոքր հանձնաժողովում և Մեծ հանձնաժողովում։ Հանձնաժողովի աշխատանքներին մասնակցելը Նովիկովին ծանոթացրել է ռուսական կյանքի բարձրացրած բազմաթիվ կարևոր հարցերի և ռուսական իրականության պայմաններին՝ դառնալով նրա լուսավորչական հայացքների ձևավորման կարևոր փուլ։ Հանձնաժողովի աշխատանքների մասին զեկուցելիս Նովիկովն անձամբ հայտնի է դարձել Եկատերինային։ 1768 թվականի հունվարի 1-ին անվանական հրամանագրով նա տեղափոխվել է գվարդիայից բանակ՝ որպես պորուչիկ՝ նշանակվելով Սևսկի դիվիզիայի Մուրոմի հետևակային գնդում, շարունակելով ծառայել հանձնաժողովում:

Լրագրողական գործունեության սկիզբ

«Բոռ» ամսագիր

«Գեղանկարիչ» ամսագիր

1769 թվականին, հանձնաժողովի աշխատանքների ավարտից հետո, Նովիկովը թոշակի է անցել և սկսել հրատարակել «Բոռ» ամենշաբաթյա երգիծական ամսագիրը: Այս ամսագիրը (1769-1770) քարոզել է ճորտատիրության անարդարության գաղափարը, բողոքել է կալվածատերերի իշխանության չարաշահման դեմ, դատապարտել անարդարությունը, կաշառակերությունը և այլն՝ դատապարտելով շատ ազդեցիկ ոլորտներ, օրինակ՝ պալատականներին։ Երգիծանքի բովանդակության հարցով «Բոռ»-ը բանավեճի մեջ էր մտնում «Յուրաքանչյուր և ամեն բան»-ի, նույնիսկ կայսրուհի Եկատերինա II-ի պաշտոնական օրգանի հետ։ Բանավեճին մասնակցում էին նաև այլ ամսագրեր՝ բաժանվելով երկու ճամբարի։ «Յուրաքանչյուր և ամեն բան»-ը քարոզում էր չափավորություն, հանդուրժականություն թուլություններին, «ժպտացող երգիծանք», դատապարտում «անձանց դեմ ուղղված ցանկացած վիրավորանք»։ «Բոռ»-ը հանդես էր գալիս համարձակ, բացահայտ պախարակումներով: Պայքարը, սակայն, անհավասար էր. «Բոռ»-ը նախ ստիպված էր չափավորել իր տոնը, ամբողջությամբ հրաժարվելով գյուղացիական հարցի քննարկումից, իսկ հետո Նովիկովը, ստանալով ամսագրի հնարավոր փակման մասին ակնարկ, դադարեցրեց այն հրատարակել 1770 թվականի ապրիլից: «Շաղակրատ» նոր ամսագրում (1770 թվականի հունիս-հուլիս) երգիծական գիծը շարունակելու փորձն ընդհատվեց երկրորդ համարից։

1772 թվականին Նովիկովը թողարկել է նոր երգիծական ամսագիր՝ «Գեղանկարիչ»-ը, որը համարվում էր 18-րդ դարի լավագույն պարբերականներից մեկը։ «Գեղանկարիչ»-ը հետապնդում էր նույն գաղափարները, ինչ «Բոռ»-ը, մի շարք հոդվածներում, որոնցից մի քանիսը պատկանում էին Իվան Տուրգենևին, մյուսները վերագրվում էին Ալեքսանդր Ռադիշչևին, նա խստորեն և ջերմեռանդորեն պայքարում էր ճորտատիրության դեմ: 1775 թվականին Նովիկովը հրատարակել է «Գեղանկարիչ» գիրքը, որտեղ նա հավաքել է լավագույն հոդվածները համանուն ամսագրից և «Բոռ»-ից լրամշակված ձևով:

Պատմական հուշարձանների հրատարակում

«Հին ռուսական վիվլիոֆիկա...» երկրորդ հրատարակության շապիկը

Նովիկովը կարևորագույն խնդիրներից է համարել պայքարը ազնվականության ռուսական մշակույթի ազգային հիմքերի հանդեպ օտարամոլության դեմ։ Երգիծական ամսագրերի հետ միաժամանակ հրատարակել է մի շարք պատմական հրապարակումներ։ Դրանց թվում են «Պատմական բառարանի փորձ ռուս գրողների մասին» գիրքը (1772), ինչպես նաև ամեն ամիս հրատարակվող ռուսական պատմության հուշարձանների մասին «Հին ռուսական վիվլիոֆիկա...»-ն (1773-1776), «Հին ռուսական իդրոգրաֆիա»-ն (Հատոր I, 1773 - Մոսկովյան պետության նկարագրությունը, կազմված Ֆեոդոր Ալեքսեևիչի օրոք) և պատմական նյութերի այլ հրապարակումներ։ Նա առաջինն է, ով հրատարակել է Անդրեյ Լիզլովի «Սկյութական պատմություն»-ը։

Նովիկովը տեղյակ է եղել պատմական հուշարձանները հնագրագիտական ճշգրտությամբ հրատարակելու անհրաժեշտության մասին, տարաձայնության ժողովածուն, այբբենական ցուցիչներ կազմելը և այլն, երբեմն կիրառել է այդ տեխնիկան մի քանի ցուցակներ օգտագործելիս (օրինակ, իդրոգրաֆիայում): Նովիկովը հնագույն հուշարձանների իր հրապարակումների համար նյութեր է հավաքել մասնավոր, եկեղեցական և պետական հնագույն շտեմարաններից, որոնց մուտքը 1773 թվականին թույլ է տվել նրան կայսրուհին։ Նովիկովն ինքն է կազմել պատմական ձեռագրերի հավաքածու։ Մյուլլերը, արքայազն Շչերբատովը, Բանտիշ-Կամենսկին և այլք նրան շատ նյութեր են տրամադրել, ինչպես նաև Եկատերինա II-ը, ով առատաձեռն սուբսիդիաներով աջակցել է «Վիվլիոֆիկա»-ի հրատարակմանը։

1787 թվականին Նովիկովը հրատարակվել է «Թավշյա գիրքը»՝ «Ռուս և արտագաղթած իշխանների և ազնվականների ծագումնաբանական գիրքը», որը արժեքավոր փաստաթուղթ է ծագումնաբանական հետազոտությունների համար։

«18-րդ դարում ռուսերեն լույս է տեսել ինը հազար անուն գիրք, որից Նովիկովը հրատարակել է հազարը, և նա չէր հրատարակել ոչ մի գիրք միայն կոմերցիոն նկատառումներով» - նշում է լուսավորչի կենսագրության հետազոտող Ստանիսլավ Ռուբինչիկը: «Կիրեևսկին ասել է, որ Նովիկովը ռուսներին սովորեցրել է կարդալ և նրանց մեջ սերմանել ընթերցանության կիրք»։

Մասոնության մեջ

Նովիկովի առաջին կապերը մասոնության հետ սկսվել են Սանկտ Պետերբուրգում։ Դեռևս 1775 թվականին ընկերները հրավիրել են նրան միանալ մասոնությանը, բայց նա երկար տատանվել է՝ չցանկանալով կապվել օթյակի հետ, որի թեման իրեն անհայտ է եղել։ Մասոնները ցանկացել են Նովիկովին տեսնել իրենց շարքերում, այդ պատճառով էլ հակառակ իրենց կանոնների, նրանք տեղեկացրել են նրան առաջին երեք աստիճանների բովանդակության մասին, նախքան նրա օթյակին միանալը։ Սակայն 1775 թվականին Նովիկովն անմիջապես ընդունվել է երրորդ՝ մագիստրոսական աստիճան, ելագինյան համակարգի «Աստրեա» օթյակում։ Այդ պահին մասոնական հավաքները տեղի են ունեցել հրապարակային՝ առանց կասկածներ հարուցելու։ Նովիկովն ասում էր, որ օթյակները զբաղվել են էթիկայի ուսումնասիրությամբ և ձգտել են ինքնաճանաչման՝ յուրաքանչյուր աստիճանին համապատասխան. բայց դա նրան չի բավարարել, թեև նա ունեցել է բարձրագույն աստիճան։ Նովիկովը և մի քանի այլ մասոններ փնտրել են մեկ այլ, ավելի խորը համակարգ, որը Ելագինի կամքին հակառակ հանգեցրել է ելագինյան օթյակների մեծ մասի կապին ռեյխելևականների հետ։ Դա տեղի է ունեցել 1776 թվականին՝ ելագինյան և ռեյխելևական մասոնական համակարգերի անդամների միջև բանակցություններից հետո։ Օթյակները միավորվել են մեկ միասնական համակարգի մեջ և սկսել իրենց անվանել «Միացյալ»։ 1776 թվականի սեպտեմբերի 3-ին նրանք իրենց ճանաչել են որպես Բեռլինի «Միներվա» Մեծ օթյակի ենթակա։ 1778 թվականին իշխան Նիկոլայ Տրուբեցկոյի մոսկովյան օթյակը միացել է շվեդական համակարգին, նրանց է միացել նաև Նիկոլայ Իվանովիչ Նովիկովը։ Օթյակը, որին նա անդամակցել է, փակվել է 1779 թվականին և ինքն էլ տեղափոխվել է Մոսկվա։ Դա վերջ է դրել ելագինյան համակարգի գերակայությանը։

Ռուսական մասոնության զարգացման նոր փուլը կապված է Մոսկվայի հետ, որտեղ տեղափոխվել է ռուսական մասոնության գործունեության կենտրոնը և Նիկոլայ Իվանովիչ Նովիկովի անվան հետ, ով Սանկտ Պետերբուրգից տեղափոխվելուց հետո սկսել է մասոնական լայն գործունեություն ծավալել այնտեղ։

Այդ ժամանակ մոսկովյան մասոնության պատմության մեջ մեծ դեր են խաղացել երկու նշանավոր անձնավորություններ՝ ինքը Նովիկովը և Յոհան Գեորգ Շվարցը։ Նրանք երկուսն էլ, հատկապես Շվարցը, նպաստել են, որ մասոնությունը որոշակի կառուցվածք է ստացել, նրանք նաև լայնորեն զարգացրել են մասոնության լուսավորչական կողմը։ Շվարցն օգնել է Նովիկովին իր բոլոր ձեռնարկներում, խորհուրդներ տվել, թարգմանության համար գրքեր հատկացրել, աշխատել համալսարանում և գիմնազիայում և ստեղծել Ռուսաստանում լուսավորության տարածման ընկերություն, որը պաշտոնապես ձևավորվել է 1781 թվականին՝ «Բարեկամական գիտական ընկերության» անվամբ: Մոսկվայում, բացի իշխան Նիկոլայ Տրուբեցկոյի օթյակից, գործել է նաև Տատիշչևյան օթյակը՝ «Երեք դրոշակ»-ը։ 1780 թվականին Նովիկովի պնդմամբ բացվել է «Հարմոնիա» գաղտնի սիենտիֆիկ օթյակը 9 անդամներով՝ ներքին միաբանության եղբայրներով, ովքեր տենչացել են իսկական մասոնությանը և չեն համակրել կուսակցական քաղաքականությանը: 1781 թվականին Շվարցի առաջարկով գործող օթյակների ղեկավարները, չփոխելով իրենց կազմակերպությունը, միավորվեցին «Հարմոնիայի» մեջ։ Միևնույն ժամանակ որոշվել է Շվարցին ուղարկել արտերկիր՝ մասոնական գործերը կազմակերպելու համար, քանի որ Շվեդիան ընդհանուր դժգոհություն է առաջացրել։ Ուղևորության արդյունքում ռուսական մասոնությունը ճանաչվել է Շվեդիայից անկախ և դարձել «տեսական աստիճանի» կազմակերպություն, որից եղբայրները կարող էին նոր գիտելիքներ ձեռք բերել, ինչպես նաև Ռուսաստանից անկախ «գավառ»-ի ստեղծմանն աջակցելու խոստում և 1782 թվականի հուլիսին Վիլհելմսբադի կոնվենցիայի հրավեր: Այդ ամենը արտոնվել է Գերմանիայի Շոտլանդական օթյակների մեծ վարպետ դուքս Ֆերդինանդ Բրաունշվեյգսկի կողմից։ Համակարգը մնացել է հինը՝ Նովիկովի կողմից չսիրված խիստ կարգուկանոնի պահպանումը։ Շվարցը հայտարարվել է դիկտատոր, որպես Ռուսաստանում սողոմոնական գիտությունների տեսական աստիճանի միակ բարձրագույն ղեկավար, այդ աստիճանը ուրիշներին՝ այդ թվում Նովիկովին փոխանցելու իրավունքով, բայց խիստ ընտրությամբ: Բացի այդ, Շվարցը, ով ընկերացել է Վյոլների հետ, որից բերել է «Ռոզենկրեյցերության տեսություն»-ը և ընտրյալներից «Ոսկե-վարդագույն խաչ» շքանշան հիմնելու իրավունքը։

1782 թվականի հուլիսի 16-ին տեղի է ունեցել Վիլհելմսբադի կոնվենցիան՝ դուքս Ֆերդինանդ Բրաունշվեյգսկի նախագահությամբ։ Համագումարին մասնակցել են Ֆրանսիայի, Վերին և Ստորին Գերմանիայի, Ավստրիայի և Իտալիայի մասոնական օթյակների ներկայացուցիչներ, ներկայացուցչություն է ունեցել նաև Ռուսաստանը։ Համագումարում Ռուսաստանը, «հաշվի առնելով իր հսկայական տարածքը և նրանում եռանդուն աշխատող օթյակների մեծ թիվը», ճանաչվել է միաբանության ութերորդ գավառը։ Կոնվենցիայի որոշմամբ ռուսական մասոնությունը կազմակերպվել էր հետևյալ կերպ.

• Միաբանության ղեկավար մարմին՝ գավառական մեծ վարպետ՝ թափուր (ամենայն հավանականությամբ, թողնվել է Մեծ իշխան Պավել Պետրովիչի համար),
• Կաթոլիկ վանահայր՝ Պյոտր Տատիշչև,
• Դեկան՝ իշխան Յուրի Տրուբեցկոյ,
• Գլխավոր վերահսկիչ՝ իշխան Նիկոլայ Նիկիտիչ Տրուբեցկոյ,
• Գանձապետ՝ Նովիկով,
• Կանցլեր՝ Յ․ Շվարց,
• Գլխավոր հավատարմատար՝ իշխան Ա. Ա. Չերկասսկի:

Ընթացիկ գործերի կազմակերպման աշխատակազմ՝ նախագահ` Նովիկով, անդամներ՝ Վ. Վ. Չուլկով, Իվան Տուրգենև, Ջ. Շնայդեր, Ֆեոդոր Կլյուչարյով և Գ. Պ. Կրուպեննիկով:

Երկու օթյակ ճանաչվել են գերակա մայր օթյակներ։ Սողոմոնի գիտությունների տեսական աստիճանի վարպետներն են եղել «Թագադրության դրոշի» օթյակում՝ Պ. Ա. Տատիշչևը, «Լատոնա» օթյակում՝ իշխան Ն. Ն. Տրուբեցկոյը։ Սանկտ Պետերբուրգի օթյակները Մոսկվայի հետ կապի մեջ չեն մտել և նկատելիորեն անկում են ապրել։ 1782 թվականին Շվարցի ղեկավարությամբ կազմավորվել է «Ոսկե-վարդագույն խաչ» միաբանությունը, որի անդամներն են եղել Նովիկովը, իշխաններ Տրուբեցկոյը, Կուտուզովը, Ալեքսանդր Միխայլովիչը, Լոպուխինը, Տուրգենևը, Չուլկովը, Խերասկովը:

Մասոնական լուրջ աշխատանքներ են սկսվել ինչպես ընդհանուր օթյակներում, այնպես էլ «Ոսկե-վարդագույն խաչ»-ի միաբանությունում։ Այստեղ դեռևս եղել են ավելի ցածր աստիճաններ և անդամները զբաղվել են «Աստծուն ճանաչելով իր անհատականությամբ՝ քրիստոնեական բարոյական ուսմունքի հետքերով»։ 1783 թվականին «Օսիրիս» օթյակը բարձրացվել է մայր օթյակի կարգավիճակի, որը ղեկավարել է իշխան Ն. Ն. Տրուբեցկոյը. նրա տեղը «Լատոնա»-ում զբաղեցրել է Նովիկովը։ Շուտով հայտնվել է չորրորդ մայր օթյակը՝ «Սֆինքսը», որը խզել է հարաբերությունները Շվեդիայի հետ և միացել Նովիկովին ու Շվարցին։ Բոլոր միացյալ օթյակների թիվը Մոսկվայում հասել է մինչև 20-ի։ Միևնույն ժամանակ Ռժևսկու միջոցով սկսվել են բանակցություններ Սանկտ Պետերբուրգի հետ, որոնց արդյունքում Սանկտ Պետերբուրգում հիմնվել է մայր օթյակ, բայց դա չի հանգեցրել միավորման, և գործը սահմանափակվել է միայն ձևավորմամբ։

1783 թվականին, եղբայրների անվանական խնդրանքով, նրանք ընդունվել են գլխավոր ռոզենկրեյցերյան եղբայրություն միաժամանակ՝ հետևելով «Երեք գլոբուսներ»-ի բեռլինյան օթյակի օրինակին, որը ղեկավարել է Վյոլները, նրանք խզել են կապերը դուքս Բրաունշվեյգսկու հետ, եղբայրները դադարել են հետաքրքրվել ծիսական կողմով և զբաղվել են տեսական հարցերով։ 1783 թվականը համարվել է Մոսկվայի սեփական մասոնականության և մոսկովյան ֆրանկոմասոնականության հասարակական աշխատանքների ծաղկման տարի․ այդ տարի Ընկերական միությանը կից ստեղծվել են տպարաններ՝ երկու հրապարակային և մեկ «գաղտնի»՝ ռոզենկրեյցերականության նպատակների համար։

Գրականություն

• Афанасьев А. Н. Русские сатирические журналы 1769—1774 годов: (Репринтное воспр. 2-го издания). — Изд. 3-е. — М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2012. — 240 с. — (Академия фундаментальных исследований: история). — ISBN 978-5-397-02981-0. (обл.)
• Берков П. Н. История русской журналистики XVIII века / АН СССР, Ин-т рус. лит. (Пушкинский Дом). — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1952. — 572, [16] с.
• Билевич Н. Николай Иванович Новиков. М., 1848.
• Боголюбов В. А. Н. И. Новиков и его время. — М.: Издательство М. и С. Сабашниковых, 1916. — 492 с. (обл.)
• Вернадский Г. В. Николай Иванович Новиков. — Пг.: Изд-во «Наука и школа», 1918.
• Добролюбов Н. A. Русская сатира екатерининского времени: (Рец. на кн.: Русские сатирические журналы 1769—1774 годов. Эпизод из истории русской литературы прошлого века. Соч. А. Афанасьева. Москва, 1859). Собр. соч. — Т. 5. — М.—Л., 1962.
• Западов А. В. Русская журналистика XVIII века. — М.: Наука, 1964.
• Западов А. В. Новиков / Серийная обл. Ю. Арндта; Оформление А. Степановой. — М.: Молодая гвардия, 1968. — 192, [18] с. — (Жизнь замечательных людей. Серия биографий. Вып. 17 (441)). — 75 000 экз. (в пер.)
• Западов В. А. Сатирические журналы Н. И. Новикова: «Трутень», «Живописец» // Русская литература XVIII века. 1700—1775: Хрестоматия. Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов ... / Составитель В. А. Западов; Художник Л. М. Чернышев. — М.: Просвещение, 1979. — С. 360—409, 439-440. — 448 с. — 254 000 экз. (в пер.)
• Крестова Л. В. Из истории журнальной деятельности Н. И. Новикова // «Исторические записки». — 1953. — № 44.
• Крестова Л. В. Традиции русской демократической сатиры в журнальной прозе Н. И. Новикова («Трутень», «Живописец») // «Труды ОДРЛ». — 1958. — Т. 14.
• Макогоненко Г. П. Николай Новиков и русское просвещение XVIII века. — М.—Л.: Гослитиздат, 1951/1952. — 544 с. (в пер.)
• Макогоненко Г. П. Новиков, Николай Иванович // Краткая литературная энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1968. — Т. 5: Мурари—Припев. — С. 310—313. — (Энциклопедии. Словари. Справочники). — 109 000 экз. (в пер.)
• Мартынов И. Ф. Книгоиздатель Николай Новиков. — М.: «Книга», 1981. — 176 с. — (Деятели книги). — 11 000 экз. (обл.)
• Моисеева Г. Н. Археографическая деятельность Н. И. Новикова // Н. И. Новиков и общественно-литературное движение его времени: Сборник статей / Под ред. Г. П. Макогоненко; Ин-т рус. лит. Акад. наук СССР (Пушкинский дом). — М.: «Наука», 1976. — С. 24—36. — 256 с. — (XVIII век). — 2700 экз. (в пер.)
• Незеленов A. И. Н. И. Новиков, издатель журналов 1769-85 гг. — СПб., 1875.
• Некрасов С. М. Апостол добра: Повествование о Н. И. Новикове. — М.: Русский путь, 1994. — 224 с. — 3000 экз. — ISBN 5-270-01414-9.
• Покровский В. И. Николай Иванович Новиков: его жизнь и сочинения: Сборник историко-литературных статей / Сост. В. И. Покровский; Государственная публичная историческая библиотека России. — М.: ГПИБ, 2010. — 400 с. — (Книжное дело). — 500 экз. — ISBN 978-5-85209-243-4. (обл.) — Печатается по изданию: Покровский В. И. Николай Иванович Новиков: его жизнь и сочинения; Сб. ист. лит. ст. / В. Покровский, сост. — Изд. 2-е, доп. — М., 1913. — 416 с. (Изд. 1-е — М., 1907).
• Светлов Л. Б. Издательская деятельность Н. И. Новикова. — М.: Гизлегпром, 1946. — 116 с. — 5000 экз. (обл.)
• Семенников В. П. Книгоиздательская деятельность Н. И. Новикова и Типографической компании. — Пг.: Госуд. изд-во, 1921. — 122 с.
• Сухомлинов М. И. Н. И. Новиков, автор исторического словаря о русских писателях // Исследования и статьи по русской литературе и просвещению / М. И. Сухомлинов. — СПб.: Типография А. С. Суворина, 1889.
• Усова С. Е. Н. И. Новиков: Его жизнь и общественная деятельность. — СПб., 1892. — 80 с. — (Жизнь замечательных людей). — 8100 экз.

Արտաքին հղումներ

• «Авдотьино: усадьба со странностями» — телепередача из цикла «Достояние республики» © Студия познавательных программ ГТРК «Культура», 2007. — см. Текст на сайте «История и Культура» Документальные фильмы об истории стран, идей и вещей, а также о культуре и искусстве (www.istorio.net) (Ստուգված է 29 Հոկտեմբերի 2017), а также Տեսանյութը ՅուԹյուբում Опубликовано: 7 октября 2011.
• Новиков, Николай Иванович в библиотеке Максима Мошкова
• «Новиков, Николай Иванович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Новиков // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
• И. Ф. Худушина. Новиков Н. И. // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. :
• Новиков Н. И. «Пословицы российские»
• Новиков Н. И. Письма Н. И. Новикова к Я. И. Булгакову. 1779—1780 // Русский архив, 1864. — Вып. 7/8. — Стб. 737—747.
• Михаил Николаевич Лонгинов «Новиков и московские мартинисты» 1867
• Лонгинов М. Н. «Новиков и Шварц» 1858
• Тарасов Е. И. «Новые данные к истории Новиковского кружка» 1908
• Симанков В. И. «Из разысканий о журнале Прибавление к Московским Ведомостям»
• Ангел Силезский. Райские цветы, помещённые в седми цветниках — Москва, Университетская типография Н. И. Новикова, 1784.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նիկոլայ Նովիկով» հոդվածին։