Ալեքսանդր Ռադիշչև

Ալեքսանդր Ռադիշչև; ռուս.՝ Александр Радищев
Ծնվել է	օգոստոսի 20 (31), 1749
Ծննդավայր	Ռադիշչևո, Պենզա, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	սեպտեմբերի 12 (24), 1802 (53 տարեկան)
Մահվան վայր	Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն
Գերեզման	Վոլկովսկոե գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կրթություն	Լայպցիգի համալսարան (1771)
Երկեր	Ճանապարհորդություն Պետերբուրգից դեպի Մոսկվա
Մասնագիտություն	փիլիսոփա, գրող, վիպասան, բանաստեղծ և տնտեսագետ
Ամուսին	Աննա Ռադիշչևա
Ծնողներ	հայր՝ Նիկոլայ Աֆանասևիչ Ռադիշչև
Երեխաներ	Աֆանասի Ռադիշչև, Պավել Ռադիշչև, Նիկոլայ Ալեքսանդրևիչ Ռադիշչև և Q116196236?
	Alexander Radishchev Վիքիպահեստում

Ալեքսանդր Նիկոլաևիչ Ռադիշչև (օգոստոսի 20 (31), 1749^[1]^[2]^[3], Ռադիշչևո, Պենզա, Ռուսական կայսրություն - սեպտեմբերի 12 (24), 1802^[1]^[2]^[4], Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական կայսրություն^[1]^[5]), ռուս գրող, հեղափոխական, փիլիսոփա։ Ծնվել է 1749 թվականի հունիսի 20 (31)-ին՝ Մոսկվայում, հարուստ կալվածատիրոջ ընտանիքում։ Ընդհանուր կրթությունն ստացել է Պետերբուրգի Պաժերի դպրոցում (1762 - 1766)։ Այնուհետև ուղարկվել է Լայպցիգի համալսարան՝ իրավաբանական բարձրագույն կրթություն ստանալու (1767 - 1771)։ Այստեղ Ռադիշչևը ուսանել է նաև գրականություն, պատմություն, փիլիսոփայություն, բժշկություն, օտար լեզուներ, ծանոթացել ֆրանսիական լուսավորիչների գաղափարներին, դա նշանակալի դեր է խաղացել նրա աշխարհայացքի ձևավորման մեջ։ 1771 թվականին Ռադիշչևը վերադարձել է Ռուսաստան։ Վարելով զանազան պաշտոններ (Սենատի արձանագրող-քարտուղար, Պետերբուրգում՝ Ֆինլանդական դիվիզիայի շտաբի իրավախորհրդատու, մաքսատան կառավարիչ)՝ չի դադարել հասարակական բարեփոխումներ երազելուց։ Այս շրջանում էլ սկսվել է Ռադիշչևի գրական գործունեությունը։ 1773 թվականին նրա թարգմանությամբ տպագրվել է Մաբլիի «Խորհրդածություններ հունական պատմության մասին» երկը, որին կցած իր ծանոթագրություննեում Ռադիշչևը խիստ քննադատական վերաբերմունք է դրսևորել ինքնակալության նկատմամբ։ Նույն տարում սենտիմենտալիզմի ոգով գրած «Մեկ շաբաթվա օրագիր» հոգեբանական, հուզական ակնարկում Ռադիշչևը երգել է բարեկամությունն ու ընկերական հարաբերությունները։ 1780-ական թթ. Ռադիշչևի ստեղծագործությունը ծաղկում է ապրել, նա գրել է «Աշխարհի արարումը» (մոտ 1779 - 1782, անավարտ), «Խոսք Լոմոնոսովի մասին» (1780), «Նամակ Տոբոլսկում ապրող ընկերոջս» (1782) հրապարակախոսական ակնարկները, «Ֆեոդոր Վասիլևիչ Ուշակովի վարքը» (1788, հրատարակվել է 1789) վիպակը։ 1783 թվականին ստեղծել է իր նշանավոր «Ազատություն» ներբողը (հեղափոխական բովանդակությամբ առաջին բանաստեղծությունը Ռուսաստանում), որը ներառվել է նրա «Ճանապարհորդություն Պետերբուրգից Մոսկվա» (1790, հրատակարակվել է 1950) նշանավոր երկի մեջ։ Վերջինս աչքի է ընկնում ռուս իրականության լայն ընդգրկումով, ժամանակի սոցիալական, քաղաքական, բարոյական և փիլիսոփայական խնդիրների առաջադրման և լուծման սրությամբ ու համարձակությամբ։ Պատկերելով գյուղացիների դաժան շահագործման դրվագներ, ցուցադրելով կալվածատեր-ճորտատերերի անմարդկայնությունը, ինքնակալական-բյուրոկրատական պետության մեջ իշխող կամայականությունը՝ Ռադիշչևը միաժամանակ ցույց է տվել ռուս ժողովրդի բարոյական առողջությունն ու ֆիզիկական գեղեցկությունը, նրա աշխատասիրությունն ու տաղանդը։ Կարեկցելով ճնշված գյուղացիությանը՝ նա ոչ միայն ընդունել է պայքարելու, բռնությանը բռնությամբ պատասխանելու նրա իրավունքը, այլև ապստամբության, հեղափոխության կոչ է արել։ «Ճանապարհորդություն...»-ը տպագրվել է Ռադիշչևի սեփական տպարանում և հրատարակվել անանուն, բայց շուտով հեղինակը հայտնաբերվել ու ձերբակալվել է։ Դիրքը բռնագրավվել է, իսկ Ռադիշչևը դատապարտվել մահվան, որը Եկատերինա II (վերջինս Ռադիշչին անվանել է «Պուգաչովից էլ վատթար խռովարար») փոխարինել է 10 տարվա աքսորով՝ Սիբիր։ 1797 թվականին, Պավել I-ի օրոք, Ռադիշչևին թույլ տրվել է ապրել հայրական գյուղում՝ ոստիկանության հսկողության տակ, իսկ Ալեքսանդր I-ը, գահ բարձրանալով, ներել է նրան և աշխատանքի նշանակել օրենքներ կազմող հանձնաժողովում։ Ռադիշչևը եռանդով գործի է անցել, կազմել ազատ օրենսդրության նախագծեր, փորձել է դրանք կենսագործել։ Նրան սպառնացել են նորից աքսորել։ Ի նշան բողոքի՝ Ռադիշչևը ինքնասպան է եղել (թունավորվել է)։ Որպես փիլիսոփա Ռադիշչևը իմացաբանության հարցերը քննարկել է մատերիալիստական դիրքերից, իմացության աղբյուր է համարել իրականության զգայական ընկալումը։ Մատերիալիզմի դիրքերից է լուծել նաև փիլիսոփայության հիմնական հարցը։ Նրա մատերիալիզմը, այսուամենայնիվ, պատմական սահմանափակվածության հետևանքով եղել է մետաֆիզիկական։ Կյանքի վերջին շրջանում է Ռադիշչևը գրել իր լավագույն բանաստեղծություններից մեկը՝ «Տասն ութերորդ հարյուրամյակ»-ը, «Մարդու, նրա մահկանացու և անմահ լինելու մասին» (1792 - 1795) փիլիսոփայական տրակտատը, «Հուշարձան դաքտիլ-քորեյական դյուցազնին» (1801 - 1802) հոդվածը՝ գիտական տաղաչափության վերաբերյալ, ինչպես նաև տնտեսագիտական և պատմական բնույթի մի շարք աշխատություններ։ Ռադիշչևի գաղափարները մեծ ազդեցություն են գործել ռուս հեղափոխականների հետագա բոլոր սերունդների վրա, ռուսական պոեզիայի և ռուսական գրականության մեջ ռեալիզմի զարգացման վրա։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լենին Վ. Ի., Վելիկոռուսների ազգային հպարտության մասին
Երկերի ժողովածու, հ. 26
Ղազար Այվազյան, Ռուս առաջին գրող-ռևոլյուցիոներ Ա. Ն. Ռադիշչևը, Ե., 1949
Макогоненко Г. П., Радищев и его время, М., 1956
Благой Д. Д., История русской литературы XVIII века, М., 1960
Кулакова Л. И., Западов В. А., А. Н. Радищев, «Путешествие из Петербурга в Москву»

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 Краткая литературная энциклопедия (ռուս.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 6. — С. 143—148.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 различные авторы Энциклопедический словарь (ռուս.) / под ред. И. Е. Андреевский, К. К. Арсеньев, Ф. Ф. Петрушевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1907.
↑ ^3,0 ^3,1 Русский биографический словарь (ռուս.) / под ред. А. А. Половцов, Н. П. Чулков, Н. Д. Чечулин, В. В. Мусселиус, М. Г. Курдюмов, Ф. А. Витберг, И. А. Кубасов, С. А. Адрианов, Б. Л. Модзалевский, Е. С. Шумигорский — СПб., М..
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Радищев Александр Николаевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[_1abcff52fcd2fba7-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 Краткая литературная энциклопедия (ռուս.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 6. — С. 143—148.

[_a290a3e69cc19bfe-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 различные авторы Энциклопедический словарь (ռուս.) / под ред. И. Е. Андреевский, К. К. Арсеньев, Ф. Ф. Петрушевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1907.

[_120f6449ec9dbd78-3] 3,0 ^3,1 Русский биографический словарь (ռուս.) / под ред. А. А. Половцов, Н. П. Чулков, Н. Д. Чечулин, В. В. Мусселиус, М. Г. Курдюмов, Ф. А. Витберг, И. А. Кубасов, С. А. Адрианов, Б. Л. Модзалевский, Е. С. Шумигорский — СПб., М..

[_33b80ea4cd9a66fb-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.

[_9f1dac7834e7f546-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Радищев Александр Николаевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]