Jump to content

Յակչալ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սառնարան
Յակչալ
یخچا
Յակչալ իրանի Յազդ քաղաքում
ԵրկիրԻրան

Յակչալ (պարս.՝ یخچا՝ «փոս սառույցով»), հնադարյան սառնարանի տեսակ, գոլորշիացնող տիպի սառցապահարանի տեսակ։

Շինությունն ունի վերգետնյա գմբեթաձև մաս և ստորգետնյա պահեստներ։ Օգտագործվել է սառույցի պահպանման համար, երբեմն նաև պարենմթերքի։ Ստորգետնյա հատվածն ունեցել է հաստ, ջերմակայուն պատեր։ Այս կառույցները գլխավորապես կառուցվում էին Իրանում։ Յակչալների մեծ մասը կառուցվել են հարյուրավոր տարիներ առաջ, բայց կանգուն են մինչև օրս[1]։

Պատրաստման տեխնոլոգիա և կիրառում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ.թ.ա 400 թվականին պարսիկ ճարտարագետները յուրացրին անապատներում յակչալների օգտագործման տեխնոլոգիան, ձմռանը սառույցը ստեղծելու և ամռանը պահելու համար։ Յակչալների մեծ մասում տարվա ցուրտ եղանակներին սառույցը ստեղծվում է ինքն իրեն, ջուրը ակվեդուկից (ջրանցույց) հոսում է դեպի յակչալ և սառում է կառույցի ներսում։ Սովորաբար ակվեդուկի պատը ձգվում է արևելքից արևմուտք յակչալին կպած, իսկ ջուրը լցվում է հյուսիսային կողմից, որպեսզի պատի ստվերը ջուրը սառեցնի։ Որոշ դեպքերում սառույցը բերում են հարևան սարերից, պահպանելու կամ սառեցնելու պրոցեսն արագացնելու համար։

Շինության ձևը թույլ է տալիս որպեսիզի սառը օդը ներթափանցի կառույցի հիմքի մոտ գտնվող մուտքից և իջնի մինչև յակչալի ամենացածր մասը՝ մեծ ստորգետնյա տարածություններ, մինչև 5000 մ3 ծավալով։ Միևնույն ժամանակ շինության բարձր կոնաձև ձևը ջերմությունն ուղղում է դեպի վերև և դուրս է բերում կառույցի ամենավերևի հատվածում գտնվող անցքից։ Շնորհիվ այս ակտիվ պրոցեսի յակչալի ներսում օդը մնում է ավելի սառը, քան դրսում է։ Յակչալը կառուցվում է յուրահատուկ ջրակայուն խառնուրդից, որ կոչվում է «սարուջ» (պարս.՝ ساروج): Խառնուրդը կազմված է ավազից, կավից, հավկիթի սպիտակուցից, կրաքարից, այծի բրդից և մոխրից, որոշակի համամասնություններով։ Այս շինարարական նյութը խիստ իջեցնում է ջերմափոխանակությունը և համարվում է ամբողջովին անջրանցիկ։ Սարուջից պատերը հիմքի մոտ ունեն 2 մետրից ոչ պակաս հաստություն։

Հաճախակի յակչալներն ունեն հասանելիություն ակվեդուկներին և երբեմն էլ հագեցվում էին քյարիզով և բադգիրով՝ (պարս.՝ بادگیر) հնադարյան քամի որսացողներ կամ քամու աշտարակներ, որոնք ունակ են յակչալի ներսում ջերմաստիճանի արագ իջեցմանը մինչև 0 աստիճան, նույնիսկ ամռանը։

Հարդաշաղախ աղյուսից քառակուսի կամ կիսաքառակուսի կառույցները՝ բադգիրները, վերևի անցքերից բռնում են նույնիսկ ամենաթույլ քամին և սառացված օդը՝ ներսում ուղղահայաց ամրացված փայտե շերտաձողիկներով ուղղում են ներքև, դեպի ջուրը կամ ներքևում գտնվող կազմությունը։ Անապատային քաղաքներում տներից շատերը ևս ունեն բադգիրներ։

Յակչալներում պատրաստված և պահպանված սառույցը օգտագործվում է տարբեր նպատակներով ամբողջ տարվա ընթացքում, հատկապես ամառային շոգ օրերին, սնունդի պահածոյացման և պահպանման համար, Ֆալուդեհի՝ ավանդական պարսկական սառեցված աղանդերի պատրաստման համար։

Յակչալ իրանի Մեյբոդ քաղաքում։ Տեսքը ներսից և դրսից

Քերմանում յակչալը տեղակայված է քաղաքի կենտրոնից մոտ մեկուկես կիլոմետր հեռավորության վրա։ Այն կոնաձև շինություն է և ունի մոտ տասնութ մետր բարձրություն։ Հաստ ջերմամեկուսացումը և ջրի անդադար հոսքը ամբողջ ամառվա ընթացքում պահպանում են ցածր ջերմաստիճանը։

Իրանի Քերման քաղաքի մոտ գտնվող յակչալ

Մեր օրերում իրանում, Աֆղանստանում և Տաջիկստանում «յակչալ» տերմինը կիրառվում է նաև որպես ժամանակակից կենցաղային և առևտրային սառնարանների անվանում։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Mahdavinejad M., Javanrudi K. Assessment of Ancient Fridges: A Sustainable Method to Storage Ice in Hot-Arid Climates(անգլ.) // Asian Culture and History. — 2012. — Т. 4. — № 2. — doi:10.5539/ach.v4n2p133

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]