Մարիա Համիլթոն

Մարիա Համիլթոն Мари́я Дани́ловна Гамильто́н
Ծնվել է	մարտի 8, 1684(1684-03-08)
Մահացել է	մարտի 14, 1719(1719-03-14) (35 տարեկան)
Մահվան վայր	Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական թագավորություն
Քաղաքացիություն	Մեծ Բրիտանիայի թագավորություն
Մասնագիտություն	ֆրեյլինա

Մարիա Դանիլովնա Համիլթոն (Մարյա Գամոնտովա, ռուս.՝ Мари́я Дани́ловна Гамильто́н, մարտի 8, 1684(1684-03-08) - մարտի 14, 1719(1719-03-14), Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսական թագավորություն), Եկատերինա I-ի պալատական ազնվական օրիորդ և միևնույն ժամանակ Պետրոս I-ի սիրուհին։ Մահապատժի է ենթարկվել 1719 թվականին՝ մանկասպանության, գողության և կայսրուհու հասցեին անարգական խոսքեր ասելու համար։

Կենսագրություն

Մարիա Համիլթոնը սերում է շոտլանդական ծագումով Համիլթոնների կլանից, որի հիմնադիր Թոմաս Համիլթոնը Ռուսաստան էր ժամանել Իվան IV Ահեղի ժամանակ (հավանաբար նա դուստրն է Վիլլեմի (Ուիլյամի)՝ Արտամոն Մատվեևի կին Եվդոկիա Գրիգորևնա (Մերի) Համիլթոնի (Խոմուտովոյ)։ Նրա բարեկամուհին՝ Արտամոնի հարազատ թոռը՝ Մարիա Մատվեևան, նույնպես թագավորի սիրուհի է եղել։

Նա պալատում հայտնվել է 1713 թվականին և օգտվելով իր գեղեցկությունից՝ սկսել է վարել թեթևաբարո կյանք՝ իր վրա գրավելով թագավորի ուշադրությունը (սակայն ոչ մի ռոմանտիկ մտերմության մասին չի հիշատակվում, ի տարբերություն Աննա Մոնսի, ավելի շուտ դա միայն ֆիզիկական կապ է եղել՝ չնայած սենտիմենտալ շղարշին, հետագայում արձակով չափազանցված)։

Երբ նա սկսել է Մարիայի նկատմամբ սառչել, վերջինս գայթակղել է ցարական սպասավոր Իվան Միխայլովիչ Օռլովին։ 1716 թվականի հունվարին թագավորի շքախմբով նրանք մեկնել են արտասահմանյան ճանապարհորդության։ Օռլովը, որին Մարիան լրջորեն սիրում էր, նույնպես սառել է նրա նկատմամբ։ Սիրահարներն անընդհատ վիճել են, Օռլովը նրան ծեծել է, բացի դրանից, դավաճանել Ավդոտյա Չերնիշյովայի՝ Պետրոս կայսեր մեկ այլ սիրուհու հետ։ Փորձելով նրան վերադարձնել՝ Մարիան նրան նվիրել է թանկարժեք նվերներ, այդ թվում նաև այնպիսի նվերներ, որոնք կարող էին զարդարել կայսրուհուն։ Հետո Մարիան հղիացել է (ըստ սպասուհու ցուցմունքների՝ նախորդ 2 հղիությունները նա ընդհատել է, առաջինը 1715 թվականին դեղերով, որոնք նա վերցրել էր պալատական դեղագործից՝ ասելով, որ իրեն պետք են միջոցներ «փորկապության դեմ»)։

Նա թաքցրել է իր հղիությունը, և երեխայի ծնունդից հետո՝ մոտավորապես 1717 թվականի նոյեմբերի 15-ին, գաղտնի խեղդել է նրան, ինչի մասին իմացել է միայն սպասուհի Կատերինա Եկիմովնա Տերպովսկայան.

Այնուհետև Համիլթոնը կանչել է իր սպասուհու ամուսնուն՝ ձիապան Վասիլի Սեմյոնովին, և նրան տվել դիակը, որ դեն նետի։

Դիմակազերծում

Դիմակազերծումը տեղի է ունեցել 1717 թվականին։ Գրողների կողմից հնչած հանրաճանաչ վարկածը հայտնում է. կայսեր առանձնասենյակից կորել էին կարևոր փաստաթղթեր. Օռլովը գաղտնի ամբաստանություն էր գրել դավադիրներին, տվել թագավորին, նա թղթերը դրել էր գրպանը, իսկ դա ձախողվել էր։ Պետրոսը մտածել էր, որ Օռլովը վախեցել է ու վերցրել զրպարտությունը, և սկսել է նրան հարցաքննել։ Օռլովը վախեցել է Պետրոսից, նրա ոտքերն է ընկել ու խոստովանել իր սերը Համիլթոնի նկատմամբ՝ ի թիվս այլ բաների ասելով, որ նրա հետ է արդեն 3 տարի, և այդ ընթացքում Մարիան մահացած երեխաներ է ունեցել (ինչը Պետրոսի մեջ կասկած է առաջացրել, քանի որ պալատի մոտակայքում, ըստ որոշ մատնանշումների, պալատական պետքարանների մաքրման հորերում, կամ շատրվանի մոտ գտել են նորածնի դիակ՝ փաթաթված պալատական անձեռոցիկներով)։ Դրանից հետո սկսվել է հետաքննությունը։

Պատմաբան Միխայիլ Սեմևսկին, բարձրացնելով «Գամոնտովո աղջկա գործը» դատական գործը, գրել է, որ պատճառն ըստ էության այլ է եղել։ Ամեն ինչ սկսվել է նրանից, որ, ցանկանալով Օռլովի առաջ վարկաբեկել Ավդոտյա Չերնիշյովային, որին խանդում էր, Մարիան սիրեկանին պատմել է, որ «Չերնիշյովան, իբր թե, ինչ-որ սպասավորի հետ խոսել է Եկատերինայի մասին, որ նա ճարպոտ է, և դրանից էլ նրա դեմքին պզուկներ են»։ Հետո նա պալատական կանանց պատմել է, որ Չերնիշյովայի հետ այդ մասին խոսել է Օռլովը։ Գործուղումից վերադառնալով՝ Օռլովը սարսափով է իմացել, թե ինչ բամբասանքներ են իր մասին շրջում և կայսրուհու ոտքերն է ընկել։ Եկատերինան, որին մինչ այդ լուրերը չէին հասել, զարմացել է, կանչել Համիլթոնին, որն սկզբում ժխտել է, որ բամբասանք է եղել, այնուհետև, երբ «նրան ծեծել են», խոստովանել է լուրերի տարածումը։ Ֆրեյլինան բանտարկվել է։ Պետրոսն այդ ժամանակ դեռ զբաղված էր արքայորդի Ալեքսեյի գործի հետաքննությամբ և ֆրեյլինայի հետ կապված տնային խառնակչությամբ չի զբաղվել։ Մարտի 12-ին Պրեոբրաժենսկոեի նրա սենյակներում Պետրոսի և Եկատերինայի ներկայությամբ խուզարկություն է կատարվել, որի ժամանակ հայտնաբերվել են «Նորին մեծության ադամանդե և այլ իրերը», որոնք գողացվել էին, օրինակ՝ հագուստ, որը նա է կրել։

Մարիան և Օռլովը Մոսկվայից տեղափոխվել են Պետերբուրգ և բանտարկվել Պետրոպավլովյան ամրոցում (նրանք նորակառույց բանտի առաջին բանտարկյալների թվում էին)։ Հարցաքննության ժամանակ նրանք մտրակահարվել են։ Ապրիլին հարցաքննության համար կանչվել է սպասուհին, որից էլ իմացել են նորածնի սպանության մասին (հնարավոր է, որ մարմինը չի հայտնաբերվել՝ չնայած կեղտի մեջ գտնված դիակի մասին հիշատակմանը)։ Այնուհետև հարցաքննությունները դադարեցվել են մինչև հունիս։ Մարիան խոստովանել է և՛ գողությունը, և՛ սպանությունը, բայց Օռլովի դեմ ցուցմունք չի տվել, նույնիսկ խոշտանգումների ժամանակ էլ պնդել է, որ նա ոչինչ չի իմացել։

Դատավճիռ

5 ամիս անց՝ 1718 թվականի նոյեմբերի 27-ին, Պետրոսն ստորագրել է դատավճիռը.

... Մարիա Գամոնտովա աղջիկը, որ Իվան Օռլովի հետ ապրել է անառակաբար ու նրանից հղիացել է 3 անգամ և դեղերի միջոցով 2 երեխաներից ազատվել, իսկ երրորդին խեղդել է ու դեն նետել, այդպիսի մարդասպանության համար, ինչպես նաև նա Եկատերինա Ալեքսեևնա կայսրուհուց գողացել է ադամանդե իրեր և ոսկիներ (չերվոնեց), որի մասին 2 հարցաքննությունից նա մեղքը խոստովանել է, դատապարտել մահվան։ Իսկ Իվան Օռլովին ազատել, որովհետև նա այն մասին, որ Մարիա Գամոնտովա աղջիկն իրենից հղի է և կատարել է երեխաների վերոնշյալ սպանությունները, և քանի որ ադամանդե իրերն ու ոսկիները գողանալը չգիտեր, ինչի մասին աղջիկը հարցաքննության ժամանակ անձամբ է ցույց տվել։

Ֆրեյլինայի սպասուհին՝ որպես հանցակից, դատապարտվել է մտրակահարության և 1 տարվա աքսորի (մեկ այլ տեղում նշված է 10 տարի) մանածագործական տուն։ Ֆրեյլինայի համար պաշտպան են կանգնել 2 կայսրուհիները՝ Եկատերինա I-ը և այրի կայսրուհի Պրասկովյա Ֆյոդորովնան, բայց դա անարդյունք է եղել. կայսրը չի մեղմացել և օրինակ է բերել իր մյուս սպասավորին՝ Վասիլի Պոսպելովին, որն առանց վարանելու ամուսնացել է հղի ֆրեյլինայի հետ. «Նա չի ցանկանում լինել ո՛չ Սաուլը, ո՛չ Ահաբը՝ բարության պոռթկումից խախտելով աստվածային օրենքը»։ Ըստ որոշ տվյալների՝ Պետրոսի անզիջողականությունը կապված է նրա հետ, որ Համիլթոնի երեխաները նույն հաջողությամբ կարող էին և իրենից լինել։ Լրացուցիչ ծանրացուցիչ գործոն էր Պետրոսի քաղաքականությունն ապօրինի երեխաների նկատմամբ. 1715 թվականին ու ավելի ուշ նա հրատարակել է հատուկ օրենքներ նրանց խտրականության դեմ և հիմնել մի շարք կացարաններ այդպիսի երեխաների համար, որպեսզի պահպանի ազգը (Ռուսաստանում ավելի վաղ նման օրենք չի գործել), այդպիսով՝ նորածիններին սպանելը պետությանը հակառակ էր։

Հաջորդ տարվա մարտի 14-ին Մարիան գլխատվել է Տրոիցկայա հրապարակում։ Մահապատժի նկարագրություններ կա Յոհան Շերերի մոտ, որը Ռուսաստան է գնացել դրանից 40 տարի անց։ Ըստ նրա խոսքերի՝ Մարիան կառափնարան է գնացել «սպիտակ զգեստով՝ սև ժապավեններով զարդարված»։

Օռլովը, անմեղսունակ ճանաչվելով, ազատ էր արձակվել դեռ նախորդ տարվա նոյեմբերի 27-ին։ Այնուհետև նա՝ որպես պորուչիկ, ուղարկվել է գվարդիա։

Հարկ է նշել, որ դատավճիռը համեմատաբար մեղմ է եղել։ Դեռ Ալեքսեյ Միխայլովիչի օրոք նմանատիպ հանցագործության համար ավելի դաժան էին պատժում։ Չնայած «Համաժողովի օրենսգիրքը» չի կոնկրետացնում մահապատժի եղանակը։

Գլուխներ

18-րդ դարի վերջին իշխանուհի Եկատերինա Դաշկովան, նայելով Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի հաշիվները, հանդիպեց սպիրտի մեծ ծախսերի։ Պարզվեց, որ սպիրտն օգտագործվել է ապակե մեծ անոթներում մարդու կտրած 2 գլուխները (տղամարդու և կնոջ, դրանք մոտ կես դար պահվել են նկուղում) պահելու նպատակով լուծույթը փոխելու համար։ Արխիվն ուսումնասիրելուց հետո պարզել են, որ սպիրտի մեջ դրված 2 գլուխները պատկանել են Մարիա Համիլթոնին և Վիլլիմ Մանսին (Աննա Մոնսի եղբայրը, Պետրոսի կողմից մահապատժի է ենթարկվել Եկատերինա I-ի հովանավորյալը լինելու պատճառով)։ Գլուխները քննել է նաև Եկատերինա II կայսրուհին՝ Դաշկովայի ընկերուհին, «որից հետո հրամայել է դրանք թաղել նույն նկուղում»։ Պատմաբան Ցեմևսկին մեջբերել է այդ լեգենդը, սակայն կասկած է արտահայտել, քանի որ Դաշկովան, որ թողնելով մանրամասն հուշագրություններ, ինքն այդ մասին ոչ մի փաստ չի հիշատակել։ Նա ենթադրել է, որ աղջկա գլխի փոխարեն սխալմամբ ընդունվել է 15 տարեկան տղայի գլուխը։ 1860 թվականի «Ֆրեյլինա Համիլթոն» հոդվածում նա գրել է. «Ինչ վերաբերում է տղայի գլխին, այնքան երկար է կասկած եղել, որ այն պատկանել է աղջկա, մենք նրան տեսել ենք[…]»:

Ըստ այլ աղբյուրների՝ Վիլլիմի գլուխը մինչ այսօր գտնվում է Կունստկամերայում, իսկ Մարիայի գլխի մասին կա հետևյալ լեգենդը. «Գլուխը պահվել է սպիրտով լցված ապակե փորձանոթում։ Մի անգամ որոշ այցելուների կողմից սպիրտն օգտագործվել է ուղիղ իմաստով, իսկ գլուխն անհետացել է։ Թանգարանի անհանգստացած հսկիչները ցուցանմուշը գտնելու խնդրանքով դիմել են Կունստկամերայի դիմաց կանգնած նավի նավաստիներին։ Նավաստիները խոստացել են, սակայն նավը հեռացել է, և նավաստիները երկար ժամանակ անհետացել են։ Իսկ գրեթե մեկ տարի անց նրանք հայտնվել են թանգարանում և անգլիացի լեդիի մեկ գլխի փոխարեն առաջարկել բասմաչների կողմից սպանվածների 3 գլուխ»։ Անհասկանալի է, թե ինչպես կարող էր այդ ամենը տեղի ունենալ, եթե գլուխները թաղված էին։

Արվեստում

• Գեորգի Չուլկով։ «Մարիա Համիլթոն», պոեմ (1922)։ Նկարիչ Վենիամին Պավլովիչ Բելկինը՝ պոեմը նկարազարդողը, հերոսին հաղորդել է Աննա Ախմատովայի բնավորությանը նման գծեր։
• Մաքսիմիլիան Վոլոշին, «Ռուսաստան», բանաստեղծություն։
• Գլեբ Ալեքսեև «Մարիա Համիլթոն», պատմվածք (1933)
• Ֆրիդրիխ Գորենշտեյն։ «Մանկասպանություն», Պետրոս I-ի և արքայորդի Ալեքսեյի մասին պիես, առկա է որպես կերպար։
• Ելենա Գրուշկո։ «Սիրելի շուրթեր (Մարիա Համիլթոն – Պետրոս I։ Ռուսաստան)»
• Վալերիան Սվետլով «Բախտախնդիրը», վեպՄ․ Ի․ Սեմևսկու «Ֆրեյլինա Համիլթոն։ Պատմական ակնարկ» հավելվածով։

Բալլադ

Հետաքրքրական է, որ Մեծ Բրիտանիայում գոյություն ունի «Mary Hamilton» բալլադը, որում պատմվում է Մերի Համիլթոնի՝ Շոտլանդիայի թագուհու պալատական ազնվական օրիորդի մասին, որը հղիացել է Շոտլանդիայի թագավորից և խեղդել երեխային, ինչի համար մահապատժի է ենթարկվել, ընդ որում՝ կախաղան է հանվել։ Բրիտանացի հետազոտողները նրան վերագրում են 16-րդ դարին, երբ այդ զուգադիպությունը համարվել է զարմանալի կամ էլ երգն ավելի ուշ է ստեղծվել և իրականում հիմնված է ռուսական պատմության սյուժեի վրա։ Գիտնականները շարժառիթների մեջ ներթափանցելու ուղիներ են փնտրում․ այսպես, մահապատժի ժամանակ Ռուսաստանում եղել է դեսպան Չարլզ Վոգան, և տեղեկությունները կարող էին ստացվել նրա միջոցով։ Ռուսական աղբյուրների համաձայն՝ բալլադը պատկանել է Վալտեր Սքոթին, նրանից առաջ այդ նմանությանն ուշադրություն է դարձրել Չարլզ Կ․ Շարպը (Բալլադների գիրք, Էդինբուրգ, 1824)։

Գրականություն

• «Гамильтон, Мария Даниловна»։ Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Պետերբուրգ։ 1890–1907 
• Карл Задлер. Опыт исторического оправдания Петра I против обвинений некоторых современных писателей. СПб, 1861 (Дело фрейлины Гамильтон, с. 1-22).
• М. И. Семевский, «Камер-фрейлина Мария Даниловна Гамильтон» // «Слово и дело (1700—1725). Очерки и рассказы из русской истории XVIII в.» (Санкт-Петербург, 1884), с. 185—268; тот же очерк // «Отечественные записки» (1860, т. CXXXII, № 9, с. 239—310).

Արտաքին հղումներ

• Բալլադ youtube կայքում