Ղազախական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն
| ||||
| ||||
|
Նշանաբան՝ | ||||
| Քարտեզ | ||||
|
| ||||
| Ընդհանուր տեղեկանք | ||||
| Մայրաքաղաք | Օրենբուրգ (1920-1925) Կզըլ-Օրդա (1925-1927) Ալմա-Աթա 1927 թվականից | |||
| Լեզու | ղազախերեն, ռուսերեն | |||
| Ազգություն | ղազախներ | |||
| Կրոն | սուննի իսլամ | |||
| Տոն | Հոկտեմբերյան հեղափոխություն | |||
| Արժույթ | ԽՍՀՄ ռուբլի | |||
| Իշխանություն | ||||
| Պետական կարգ | խորհրդային հանրապետություն | |||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Ղազախական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն, (Ղազախական ԻԽՍՀ, Ղազախստան), պետական կազմավորում, որը գոյություն է ունեցել միայն 1936 թվականի փետրվարից դեկտեմբեր, իսկ 1925 թվականի հունիսից մինչև 1936 թվականը կոչվել է Կազակական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն, Ղազախստան (ղազ.՝ Қазақ Автоном Социалисттік Советтік Республикасы, Қазақстан) ղազախական ազգային ինքնավար վարչատարածքային միավոր ՌԽՖՍՀ կազմում՝ ժամանակակից Ղազախստանի տարածքում[1] (1925-1936)։
Ղազախական ԻԽՍՀ վարչական կենտրոնն էր Օրենբուրգը (մինչև 1925 թվականի հուլիսի 16-ը), Կզըլ-Օրդան (1925-1927), 1927 թվականից՝ Ալմա-Աթան։
Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1920 թվականի օգոստոսի 26-ին Համառուսաստանյան կենտրոնական գործադիր կոմիտեի և ՌՍՖՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի հրամանագրով ստեղծվել է Ղրղզստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը (որևէ կապ չուներ ժամանակակից Ղրղզստանի հետ, ավելին, Ղազախստանի տարածքի մի մասը, Ղրզստանի հետ միասին, դուրս էր այս պետական կազմավորումից), որի վարչական կենտրոնը գտնվում է Օրենբուրգում, որն այժմ հաճախ մեկնաբանվում է որպես առաջին փուլ՝ Ղազախական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ձևավորման շրջանում։ Ղազախական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության վերջնական ձևավորումը տեղի է ունեցել Կենտրոնական Ասիայի ազգային-տարածքային սահմանազատման արդյունքում 1924-1925 թվականներին։ 1925 թվականի հունիսին Ղրղզստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը, որը ձեռք բերեց նոր սահմաններ, ստացավ նաև նոր անվանում Ղազախական Ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն[2], ինչը կապված էր ղազախական էթնիկ խմբի ռուսերեն անվան փոփոխության հետ։
1936 թվականի փետրվարին ղազախ ժողովրդի անվան ռուսերեն ուղղագրությունը կրկին փոխվեց. նախորդ «կազակների» փոխարեն ընդունվեց ժամանակակից «ղազախներ» ուղղագրությունը, համապատասխանաբար Կազակական Ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը վերանվանվեց «Ղազախականի»[3][4], իսկ 1936 թվականի դեկտեմբերին այն ինքնավարությունից դարձավ ինքնիշխան[5]։ Հետագայում խորհրդային պատմագրության մեջ[6][7] հաստատվեց «Ղազախական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն» անվանումը. այս անունը օգտագործվում է ժամանակակից ղազախերեն[8][9] և շատ ռուսերեն[10][11] հրատարակություններում։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1919 թվականի հուլիսի 10-ից Օրենբուրգ քաղաքը եղել է Ղրղզստանի մարզի, ապա 1920 թվականի օգոստոսի 26-ից մինչև 1925 թվականի փետրվարը՝ Կազակական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության մայրաքաղաքը։ 1925 թվականի փետրվարին Օրենբուրգի մարզը և քաղաքը հանվեցին պետության կազմից և մտցվեցին ՌԽՖՍՀ-ի անմիջական ենթակայության տակ։
1929 թվականին, երբ Կարակալպակյան ինքնավար մարզը դեռ մնում էր Ղազախական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում, երկրի տարածքը կազմում էր 2,983,564 կմ²[12]։ 1930 թվականի հուլիսի 20-ին ինքնավար մարզը Ղազախստանից անցավ ՌԽՖՍՀ-ի անմիջական ենթակայությանը. Ղազախստանի տարածքը այդ ժամանակ սկսեց կազմել 2,852,619 կմ²[13]։ Բնակչությունը 1930 թվականի ապրիլի 1-ին (Կարակալպակյան ինքնավար մարզի հետ միասին) կազմում էր 7077,6 հազար մարդ։ Ինքնավար մարզը 1932 թվականին վերածվեց Կարակալպակյան Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության, իսկ 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ին ԽՍՀՄ Սահմանադրության ընդունման արդյունքում, որի ընդունման ակտով փոխվեց Կարակալպակի Ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը (այն փոխանցվեց Ուզբեկական ԽՍՀ-ին), ինչպես նաև Ղազախական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությանը և Ղրղզստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությանը, որոնք վերափոխվել են միութենական հանրապետությունների։
1932 թվականի դրությամբ Ղազախական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը արևմուտքում սահմանակից էր Ստորին Վոլգայի երկրամասին, հյուսիս-արևմուտքում՝ Միջին Վոլգայի երկրամասին, հյուսիսում՝ Ուրալի մարզին, հյուսիս-արևելքում՝ Արևմտասիբիրական երկրամասին, հարավում՝ Ղրղզստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությանը և Կենտրոնական Ասիայի խորհրդային հանրապետությունների հետ, հարավ-արևելքում՝ Չինաստանի հետ։ 1933 թվականի հունվարի 1-ին հանրապետության (առանց Կարակալպակյան ինքնավար մարզի) բնակչությունը գնահատվում էր 6796,6 հազար մարդ, այդ թվում՝ 1,171,0 հազար քաղաքային բնակչություն (17,2%) և 5,625,6 հազար գյուղական բնակչություն (82,8%)[14]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մինչև 1917 թվականի հոկտեմբերյան հեղափոխությունը Ռուսաստանում ղազախներին անվանում էին «կիրգիզ» կամ «կիրգիզ-կայսակ», իսկ ղրղզներին՝ «կարա-կիրգիզ», բուրութներ, վայրի քարաբնակ կիրգիզներ։ Այս ավանդույթը պահպանվել է խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին, ուստի հանրապետությունն ի սկզբանե կոչվել է Ղրղզստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն (մինչդեռ Ղրղզստանի ինքնավարությունը մինչև 1925 թվականի մայիսը կոչվել է կարա-կիրգիզական)։ 1925 թվականի ապրիլին Ակ-Մեչեթ քաղաքում տեղի ունեցած Խորհուրդների հինգերորդ համաղրղզական համագումարում որոշվեց Ղրղզստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը վերանվանել Կազակական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն։
Համառուսաստանյան Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի 1925 թվականի հունիսի 15-ի «Ղրղզստանի Ինքնավար Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունը Կազակական Ինքնավար Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության վերանվանման մասին» հրամանագրով հանրապետությունը վերանվանվել է։ Իսկ 1925 թվականի հուլիսի 17-ին մայրաքաղաքը Օրենբուրգից տեղափոխվեց Ակ-Մեչեթ քաղաք, որը մեկ շաբաթ անց ԽՍՀՄ Կենտգործկոմի 1925 թվականի հուլիսի 24-ի հրամանագրով վերջնականապես վերանվանվել է Կզըլ-Օրդա։
1927 թվականի մայիսին հանրապետության մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Ալմա Աթա։ 1928 թվականի օգոստոսին լուծարվեցին Կազակական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության բոլոր գավառները, և նրա տարածքը բաժանվեց 13 մարզերի և շրջանների։ 1930 թվականի հուլիսի 20-ին Կարակալպակյան ինքնավար մարզը դուրս բերվեց Կազակական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունից և ենթարկվեց անմիջականորեն ՌՍՖՍՀ-ին։
1932 թվականի մարտին հանրապետության տարածքը բաժանվեց վեց խոշոր մարզերի.
- Ակտոբեի մարզ (կենտրոն - Ակտոբե),
- Ալմա-Աթա մարզ (կենտրոնը՝ Ալմա-Աթա),
- Արևելյան Ղազախստանի մարզ (կենտրոն - Սեմիպալատինսկ),
- Արևմտյան Ղազախստանի մարզ (կենտրոն - Ուրալսկ),
- Կարագանդայի մարզ (կենտրոն - Պետրոպավլովսկ),
- Հարավային Ղազախստանի մարզ (կենտրոնը՝ Շիմքենդ)։
1932 թվականին Կասպից ծովի մաս կազմող Կարա Բողազ Գյոլ ծոցի երկայնքով ամբողջ տարածքը, որը նախկինում հանրապետության կազմում էր, փոխանցվեց Թուրքեստանի ԽՍՀ-ին։ 1934 թվականի դեկտեմբերին հանրապետության հյուսիս-արևմուտքում գտնվող տարածքի մի հատված փոխանցվեց Օրենբուրգի նորաստեղծ մարզին։ 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ին ԽՍՀՄ նոր Սահմանադրության ընդունմամբ Ղազախստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կարգավիճակը բարձրացվեց միութենական հանրապետության և համապատասխանաբար այն դուրս բերվեց ՌԽՖՍՀ-ից։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արդյունաբերական արտադրանքի տեսակարար կշիռը համախառն արտադրանքում 1931 թվականին կազմել է 36,8% (1927/28 տարում՝ 18,4%)։ 1931 թվականին կար ավելի քան 40 միլիոն հեկտար վարելահող (որից օգտագործվել է չնչին մասը՝ 5,6 միլիոն հա՝ 1932 թվականին), 10 միլիոն հա խոտհարքներ, 95 միլիոն հա արոտավայրեր և 40 միլիոն հեկտար արոտավայրեր։ Առաջին հնգամյա պլանի սկզբում Ղազախստանն ապահովում էր ԽՍՀՄ-ում հացահատիկի (հիմնականում ցորենի) մթերումների մինչև 10%-ը։ 1932 թվականին կոլեկտիվացվել է 5120 կոլտնտեսության տնտեսությունների 66%-ը և ցանքատարածությունների 85,6%-ը (1928 թվականին կոլեկտիվացումը ընդգրկել է տնտեսությունների 4%-ը), կազմակերպվել է մոտ 300 սովխոզ, որոնց մեծ մասը՝ անասնապահական։
Երկաթուղիների երկարությունը 1932 թվականին կազմել է 5474 կմ (1927 թվականին՝ 3241)։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Большая российская энциклопедия. — М.: «Большая российская энциклопедия», 2008. — Т. 12. — С. 389. — ISBN 978-5-85270-343-9
- ↑ О переименовании Киргизской Автономной Советской Социалистической Республики в Казакскую Автономную Советскую Социалистическую Республику. Декрет ВЦИК от 15 июня 1925 г. // Собрание узаконений и распоряжений рабочего и крестьянского правительства РСФСР. М., 1925 г., № 43, ст. 321
- ↑ Sally Cummings Kazakhstan: Power and the Elite. — 2005. — С. 15. — ISBN 1860648541, 9781860648540
- ↑ Постановление ЦИК и СНК КазАССР № 133 от 5.02.1936 о русском произношении и письменном обозначении слова «казак»
- ↑ Большая советская энциклопедия. — М.: ОГИЗ СССР, 1937. — Т. 30. — С. 542.
- ↑ СССР. Казахская Советская Социалистическая Республика // Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
- ↑ Казахская Советская Социалистическая Республика // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия . Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982.
- ↑ КНЭ, 2004, էջ 42
- ↑ «Школьный Курс Истории Казахстана стр25». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 13-ին.
- ↑ Большая энциклопедия в шестидесяти двух томах. — М.: «Терра», 2006. — Т. 20. — С. 20.
- ↑ РУССИКА. Иллюстрированная энциклопедия Страны мира / под ред. Чубарьяна О. М. и др. — ОЛМА Медиа Групп, 2005. — С. 247. — 640 с. — ISBN 5-94849-833-6
- ↑ «Административно-территориальное деление Союза ССР и список важнейших населенных пунктов с хронологическим перечнем постановлений об изменении границ губерний, областей и республик 1929». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 11-ին.
- ↑ «Административно-территориальное деление Союза ССР По данным на 15-е ноября 1930 г.». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 11-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 80 (օգնություն) - ↑ «Административно-территориальное деление Союза ССР. 1935». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 11-ին.