Ինքնահեղաշրջում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հեծելազորը Փարիզի փողոցներում Ֆրանսիայի 1851 թվականի հեղաշրջման ժամանակ, երբ դեմոկրատական ճանապարհով ընտրված նախագահ Լուի-Նապոլեոն Բոնապարտը բռնապետությամբ գրավեց իշխանությունը, և մեկ տարի անց հռչակվեց Ֆրանսիայի կայսր

Ինքնահեղաշրջումը, որը նաև կոչվում է ավտոհեղաշրջում (իսպ.՝ autogolpe-ից), կամ վերևից հեղաշրջում, պետական հեղաշրջման ձև է, երբ մի ազգի ղեկավարը, օրինական ճանապարհով իշխանության գալով, փորձում է անօրինական ճանապարհով պահել իշխանությունը։ Ղեկավարը կարող է լուծարել կամ անզոր դարձնել ազգային օրենսդրությունը և ապօրինի կերպով ստանձնել սովորական պայմաններում չտրամադրված արտակարգ լիազորություններ։ Այլ միջոցները կարող են ներառել ազգի սահմանադրության չեղարկումը, քաղաքացիական դատարանների կասեցումը և բռնապետի լիազորությունները ստանձնելը[1][2]։

1946-2022 թվականներին տեղի է ունեցել մոտ 148 ինքնակառավարման հեղաշրջման փորձ՝ 110-ը՝ ավտորիտար երկրներում և 38՝ ժողովրդական երկրներում[3]։

Հատկանշական իրադարձություններ, որոնք նկարագրված են որպես ինքնահեղաշրջումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հռոմեական կայսրություն։ Հուլիոս Կեսար Փետրվար, մ.թ.ա. 44 * Շվեդիա՝ Թագավոր Գուստավուս III (1772 թվականի օգոստոսի 19)
  • Ֆրանսիա: Նախագահ Լյուի-Նապոլեոն Բոնապարտ (2 դեկտեմբերի, 1851)
  • Բուլղարիա: Արքայազն Ալեքսանդր Բատենբերգցի (ապրիլի 27, 1881)
  • Ուրուգվայ: Նախագահ Խուան Լինդոլֆո Կուեստաս (10 փետրվարի, 1898 թ.)[4]
  • Ավստրիա. Կանցլեր Էնգելբերտ Դոլլֆուսս (Մարտի 15, 1933)[5]
  • Գերմանիա: Կանցլեր Ադոլֆ Հիտլեր (Մարտի 23, 1933/Օգոստոսի 2, 1934)[6]
  • Ուրուգվայ: Նախագահ Գաբրիել Տերրա (Մարտի 31, 1933)[7]
  • Էստոնիա: Վարչապետ՝ Պետական Ավագի պարտականություններում Կոնստանտին Փատս (Մարտի 12, 1934)[8]
  • Լատվիա: Վարչապետ Կարլիս Ուլմանիս (Մայիսի 15–16, 1934)
  • Հունաստան: Վարչապետ Իոաննիս Մետաքսաս (Օգոստոսի 4, 1936)
  • Բրազիլիա: Նախագահ Գետուլիո Վարգաս (Նոյեմբեր 10, 1937)
  • Պարագվայ: Նախագահ Հիգինիո Մորինիգո (Նոյեմբեր 30, 1940)
  • Ռումինիա: Թագավոր Միքայել Առաջին (Օգոստոսի 23, 1944)
  • Բոլիվիա: Նախագահ Մամերտո Ուրրիոլագոիտիա (Մայիսի 16, 1951)[9]
  • Ֆիլիպիններ: Նախագահ Ֆերդինանտ Մարկոս (Սեպտեմբեր 23, 1972)[10]
  • Հարավային Կորեա: Նախագահ Պարկ Չուն Խե (Հոկտեմբեր 17, 1972)[11]
  • Ուրուգվայ: Նախագահ Խուան Մարիա Բորդաբերրի (Հունիսի 27, 1973)[1]
  • Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն: Վարչապետ Հուա Կուոֆն (Հոկտեմբեր 6, 1976)
  • Պերու: Նախագահ Ալբերտո Ֆուջիմորի (Ապրիլի 5, 1992)[12]
  • Ռուսաստան: Նախագահ Բորիս Ելցին (Սեպտեմբեր 21, 1993)[13][14][15][16]
  • Կամբոջա: Վարչապետ Հուն Սեն (Հուլիս, 1997)[17][18]
  • Թուրքիա: Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան (Հուլիսի 15, 2016)[փա՞ստ]
  • Վենեսուելա: Նախագահ Նիկոլաս Մադուրո (Մարտի 29, 2017)[19]
  • Պերու: Նախագահ Մարտին Վիսկարրա (30 Սեպտեմբեր 2019)[20][21][22]
  • Մալայզիա: Վարչապետ Մուհիիդդին Յասսին (29 Փետրվարի 2020)[23]
  • Ռուսաստան: Նախագահ Վլադիմիր Պուտին (Հուլիսի 4, 2020/Դեկտեմբեր 31, 1999)[24][25][26]
  • Սալվադոր: Նախագահ Նայիբ Բուկելե (Մայիսի 1, 2021)[27]
  • Թունիս: Նախագահ Կաիս Սայեդ (Հուլիսի 25, 2021)[28][29][30]
  • Սուդան: Ինքնիշխանության խորհրդի նախագահ Աբդել Ֆատտահ ալ-Բուրհան (Հոկտեմբեր 25, 2021)[31]

Հատկանշական իրադարձություններ, որոնք նկարագրված են որպես ինքնահեղաշրջման փորձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Գվատեմալա: Նախագահ Խորխե Սերրանո Էլիաս (Մայիս 25–Հունիս 5, 1993)[32]
  • Ինդոնեզիա: Նախագահ Աբդուրրահման Վահիդ (Հուլիսի 1–25, 2001]])[33]
  • Մալայզիա: Վարչապետ Մահաթհիր Մոհամադ (Փետրվար 23–Մարտ 1, 2020)[34]
  • Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ: Նախագահ Դոնալդ Թրամփ (Հունվարի 6, 2021)[35]
  • Պերու: Նախագահ Պեդրո Կաստիլյո (Դեկտեմբերի 7, 2022)[36]
  • Իսրայել: Վարչապետ Բենյամին Նեթանյահու (Ընթացիկ իրադարձություններ, քանի որ նա պաշտոնը ստանձնել է 2022 թվականի դեկտեմբերի 29-ին)[37][38][39][40][41][42][43]
  • Գվատեմալա: Նախագահ Ալեխանդրո Ջիամմետտեի (Սեպտեմբերի 1–մեր օրեր, 2023)[44]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Kaufman, Edy. Uruguay in Transition: From Civilian to Military Rule (անգլերեն). Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-4084-2.
  2. ↑ Tufekci, Zeynep (2020 թ․ դեկտեմբերի 7). «This Must Be Your First». The Atlantic. «In political science, the term coup refers to the illegitimate overthrow of a sitting government—usually through violence or the threat of violence. The technical term for attempting to stay in power illegitimately—such as after losing an election—is self-coup or autocoup, sometimes autogolpe»
  3. ↑ Nakamura, David (2021 թ․ հունվարի 5). «With brazen assault on election, Trump prompts critics to warn of a coup». The Washington Post. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 5-ին.
  4. ↑ «URUGUAY UNDER A DICTATOR.; Senor Cuestas Executes a Coup d'Etat and Dissolves the Assembly. (Published 1898)». The New York Times. 1898 թ․ փետրվարի 11.
  5. ↑ Weyland, Kurt (2021 թ․ փետրվարի 4). Assault on Democracy - Kurt Weyland - Google Книги. Cambridge University Press. ISBN 9781108844338. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  6. ↑ «Germany 1933: from democracy to dictatorship». Anne Frank Website. 2018 թ․ սեպտեմբերի 28.
  7. ↑ «The March Revolution in Uruguay 1933». onwar.com.
  8. ↑ XX sajandi kroonika, I osa. Eesti Entsüklopeediakirjastus. Tallinn, 2002. p. 383
  9. ↑ «The Bolivian Revolution». latinamericanstudies.org.
  10. ↑ «Declaration of Martial Law». Official Gazette. Republic of the Philippines. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 18-ին.
  11. ↑ The Military in Politics Library of Congress Country Studies
  12. ↑ Kenney, Charles D. (2004). Fujimori's coup and the breakdown of democracy in Latin America. University of Notre Dame Press. ISBN 0-268-03171-1.
  13. ↑ Kommersant (2015 թ․ սեպտեմբերի 30). Все перевороты XXI века || [All coups of XXI century].
  14. ↑ Landfried, Christine (2019 թ․ փետրվարի 7). Judicial Power: How Constitutional Courts Affect Political Transformations - Google Книги. Cambridge University Press. ISBN 9781108425667. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  15. ↑ Hastedt, Glenn P.; Knickrehm, Kay M. (2003). International Politics in a Changing World - Glenn P. Hastedt, Kay M. Knickrehm - Google Книги. Longman. ISBN 9780205189939. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  16. ↑ http://politeia.ru/files/articles/rus/Politeia-2000-2(16).pdf Կաղապար:Bare URL PDF
  17. ↑ «Making of a strongman: In July 1997, Hun Sen took full control of the country – and his party». The Phnom Penh Post. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
  18. ↑ Desafíos actuales de Asia oriental. Pedrosa, Fernando, Noce, Cecilia, Povse, Max. ISBN 9789502331188
  19. ↑ Casey, Nicholas; Torres, Patricia (2017 թ․ մարտի 30). «Venezuela Muzzles Legislature, Moving Closer to One-Man Rule». The New York Times. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 31-ին.
  20. ↑ «4 claves para entender la crisis política que atraviesa Perú tras la disolución del Congreso (y lo que puede pasar ahora)». BBC News (իսպաներեն). Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 24-ին.
  21. ↑ «Peru military, police back Vizcarra as rebel lawmakers vow loyalty to VP». Reuters (անգլերեն). 2019 թ․ սեպտեմբերի 30. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 24-ին.
  22. ↑ Montes, Juan; Otis, John (2019 թ․ հոկտեմբերի 2). «Peruvian Vice President Resigns After Congress Fails to Oust Nation's Leader». The Wall Street Journal (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 24-ին.
  23. ↑ «Malaysia's frustrated 'No. 2' leaders pull off political coup». 2020 թ․ մարտի 22.
  24. ↑ «Инвестклимат в России определяется ФСБ»: Сергей Гуриев о новом правительстве и «конституционном самоперевороте». 2020 թ․ փետրվարի 6.
  25. ↑ «Putin's Meaningless Coup». 2020 թ․ օգոստոսի 2.
  26. ↑ Hill, Fiona (2021 թ․ սեպտեմբերի 7). There Is Nothing for You Here: Finding Opportunity in the Twenty-First Century - Fiona Hill - Google Книги. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 9780358574316. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  27. ↑ Meléndez-Sánchez, Manuel; Levitsky, Steven (2021 թ․ մայիսի 20). «El Salvador's President Launched a 'Self-Coup.' Watch for Creeping Corruption and Authoritarianism». The Washington Post (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 26-ին.
  28. ↑ «Saied's Textbook Self-Coup in Tunisia». 2021 թ․ օգոստոսի 2.
  29. ↑ Tamburini, Francesco (2022). «'How I Learned to Stop Worrying and Love Autocracy': Kais Saied's "Constitutional Self-Coup" in Tunisia». Journal of Asian and African Studies. 58 (6): 904–921. doi:10.1177/00219096221079322. S2CID 246962926.
  30. ↑ «OPINION - Tunisia's dangerous moment: A self-coup».
  31. ↑ «Sudan's self-coup and four factors that will determine what comes next | African Arguments». 2021 թ․ հոկտեմբերի 27.
  32. ↑ Barry S. Levitt (2006), "A Desultory Defense of Democracy: OAS Resolution 1080 and the Inter-American Democratic Charter, Latin American Politics and Society, Volume 48, Issue 3, September 2006, Pages: 93–123. pp104-5
  33. ↑ Ingraham, Christopher (2021 թ․ հունվարի 22). «Coup attempts usually usher in long stretches of democratic decline, data shows». The Washington Post.
  34. ↑ «Mahathir proposes to lead 'unity government' - sources». Rueters. 2020 թ․ փետրվարի 25.
  35. ↑ Pion-Berlin, David; Bruneau, Thomas; Goetze, Jr., Richard B. (2022 թ․ ապրիլի 7). «The Trump self-coup attempt: comparisons and civil–military relations». Government and Opposition. FirstView (4): 789–806. doi:10.1017/gov.2022.13. S2CID 248033246.
  36. ↑ Multiple sources:
  37. ↑ Friedman, Thomas L. (2023 թ․ փետրվարի 14). «Netanyahu's Judicial Coup Could Destroy His Start-Up Nation». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  38. ↑ Friedman, Thomas L. (2023 թ․ մարտի 28). «Netanyahu Cannot Be Trusted». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  39. ↑ Kingsley, Patrick (2023 թ․ հուլիսի 23). «Israel's Identity Hangs in Balance Ahead of Key Vote on New Law». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  40. ↑ «A Coup d'État in Israel? : The Bitter Harvest of Colonialism». CrimethInc. (անգլերեն). 2023 թ․ մարտի 27. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  41. ↑ Harari, Yuval Noah (2023 թ․ մարտի 9). «This Is Definitely a Coup. Israel Is on Its Way to Becoming a Dictatorship». Haaretz (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  42. ↑ Freedland, Jonathan (2023 թ․ մարտի 31). «Netanyahu is leading a coup against his own country. But the threat is not only to Israel». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  43. ↑ Starr, Michael (2023 թ․ հունվարի 8). «30,000 march in Tel Aviv against 'coup d'état' Levin judicial reform». The Jerusalem Post | JPost.com (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  44. ↑ «Guatemala's president-elect says 'coup' under way to prevent him from taking office». France24. 2023 թ․ սեպտեմբերի 1.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ինքնահեղաշրջում&oldid=9417131» էջից