Գերմանական մեղք

Գերմանական մեղք (գերմ.՝ deutsche Schuld; գերմ.՝ Kollektivschuld. ընդհանուր մեղք), մեղքի և ամոթի հավաքական զգացում նացիստական Գերմանիայի ժամանակ կատարված հանցագործությունների համար, որն ի հայտ է եկել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Գերմանիայի պարտությունից հետո։

Անցյալի հաղթահարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոյնբուրգի բնակիչները տանում են ՍՍ-ի զոհերի մարմինները հուղարկավորության համար արտաշիրիմումից հետո, որտեղ նրանց նետել են մարդասպանները: ԱՄՆ երրորդ բանակի հոգևորականները կատարել են հոգեհանգստի արարողություն, 29 ապրիլի, 1945 թվական

Գերմանիայի քաղաքացիները նայում են 800 սպանված ռուսների, լեհերի և չեխերի դիակներին, որոնց մարմինները արտաշիրիմվել են Նամերինգի մոտ՝ ԱՄՆ Երրորդ բանակի ռազմական վարչակազմի հրամանով: Զոհեր, որոնք նախկինում պահվել են Ֆլոսենբյուրգի համակենտրոնացման ճամբարում, 1945 թվականի մայիսի 17

20-րդ դարում Գերմանիան բախվեց տոտալիտար անցյալը հաղթահարելու խնդրին։ 1945 թվականի պարտությունից հետո երկիրն ամբողջությամբ գրավվել է և կորցրել իր պետականությունը։

1945 թվականին վերջ է դրվել գերմանական ազգային պետությանը և գերմանական ազգային ինքնության գաղափարին, որը հիմնված էր «հատուկ ճանապարհի» հայեցակարգի վրա։ Հետպատերազմյան Գերմանիայում ազգայինի թեման պատկանում է տաբուի կատեգորիային։ Գերմանական մտածողության հետպատերազմյան պարադիգմի կենտրոնը դարձել է «Մեղքի հարցը» (գերմ.՝ Schuldfrage): Կատարվել է կրթության ամբողջական ապապետականացում. շատ դպրոցներում չի ուսումնասիրվել գերմանական օրհներգի տեքստը, չի մշակվել հայրենիքի հանդեպ սիրո զգացում։ 1960 թվականին օրենք է ընդունվել, որն արգելել է նացիստական խորհրդանիշները, պաստառները, ժեստերը և այլն։

«Մեղքի հարցը»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետպատերազմյան տարիներին գերմանական մեղքի խնդիրը շատ արդիական դարձավ փիլիսոփաների շրջանում։ Գերմանացիների հետպատերազմյան գիտակցության ձևավորման գործում առանցքային դեր է խաղացել փիլիսոփա Կառլ Յասպերսը։ Նա սկսել է հասարակական-քաղաքական բանավեճ, որի նպատակն էր մշակել տոտալիտար անցյալի նկատմամբ միասնական մոտեցում և դրա հաղթահարման ուղիներ։ Յասպերսի «Մեղավորության հարցը» (գերմ.՝ Schuldfrage, 1946) նացիստական ողբերգության ըմբռնման և նոր գերմանական հետպատերազմյան գիտակցության ձևավորման հիմքն է դրել՝ դառնալով պատասխան ինքնության ճգնաժամին, որն ի հայտ է եկել հետպատերազմյան առաջին տարիներին^[1]։

Յասպերսն այն քչերից էր, որը կարծում էր, որ «ազգային մեղքի ճանաչումն անհրաժեշտ պայման էր Գերմանիայի բարոյական և քաղաքական վերածննդի համար»։ Նա պնդում էր, որ նրանք, ովքեր ռազմական հանցագործություններ են կատարել, մեղավոր են բարոյապես, իսկ նրանք, ովքեր հանդուրժել են դրանք առանց դիմադրության, մեղավոր են քաղաքականապես, ինչը հանգեցնում է բոլորի կոլեկտիվ մեղքի։ Յասպերսը Գերմանիայում ելույթ ունեցավ՝ իր հայրենակիցներին կոչ անելով ապաշխարել և քավել իրենց մեղքը մարդկանց զանգվածային սպանությունների համար, քանի որ ոչ ոք չի կարող խուսափել այդ կոլեկտիվ մեղքից, և դրա համար պատասխանատվություն ստանձնելը կարող է թույլ տալ գերմանացի ժողովրդին վերափոխել իրենց հասարակությունը աղետի վիճակից դեպի ավելի բարձր զարգացած և բարոյապես պատասխանատու ժողովրդավարություն։ Նրա կարծիքով, «մեղքի խնդիրը» պահանջում էր խորը բարոյական և հոգևոր հաղթահարում, որը կապված էր ոչ միայն կատարված հանցագործությունների համար բռնի պատժի, այլև անձի ներքին նորացման հետ։ Յասպերսը պնդում էր, որ անցյալը պետք է անընդհատ հիշեցվի, որ մեղքի հարցը գերմանական հոգու համար կենսական խնդիր է, և ոչ մի այլ ճանապարհ չի կարող հանգեցնել հոգևոր վերածննդի։ Ապաշխարության, խոնարհության և նացիստների արածի համար պատասխանատվության գաղափարները հասարակության մեջ ողջունելի չէին։ Գերմանացիները ձգտում էին մոռանալ աղետի հետևանքները, որոնք ընկած էին իրենց ուսերին։ Այդ ժամանակ ոչ բոլոր գերմանացիները կորոշեին բացահայտորեն աջակցել դաշնակիցների ոչ պոպուլյար օկուպացիոն քաղաքականությանը, հսկայական փոխհատուցումների և տեղահանությունների անհրաժեշտությանը։ Ըստ Յասպերսի՝ իր ժամանակակից սերնդի վտանգը եղել է 1939-1945 թվականների իրադարձությունների ժխտումը, չիմանալը, մոռանալու ձգտումը^[1]։

Հոլոքոստի հիշողությունը՝ որպես մեղքի զգացումը պահպանելու միջոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նացիստական քաղաքականությունն ուղղված էր էթնիկ և սոցիալական կատեգորիաների լայն շրջանակի ոչնչացմանը` հրեաներ, գնչուներ, խորհրդային ռազմագերիներ, լեհեր, համասեռամոլներ, մասոններ, անհույս հիվանդ և հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ, ինչպես նաև ապագայում` սլավոնների զգալի մասի^[2] և այլոց ոչնչացմանը։ Նացիստական ռասայական դոկտրինան ներառում էր այն գաղափարը, որ հրեաները («սեմական ռասա») ռասայական առումով թերի հակատիպեր են և «արիական վարպետ ռասայի»^[3], «կիսամարդկանց»^[4] բնական թշնամիները, իսկ սլավոնները՝ «ցածր ռասայի» ներկայացուցիչներ, «արիացիների» և «ասիական ռասաների» ժառանգներ (ներառյալ «ֆիննական ռասան» հետնորդները), որոնք ռասայական խառնուրդի և ասիական արյան ազդեցության արդյունքում այլասերվել են «կիսամարդկանց» վիճակի^[5]^[6]^[7]^[2]։ Հրեաները ենթակա էին տոտալ վերացման։ Նացիստական համակարգի զոհն են դարձել Եվրոպայի հրեաների 60%-ը, ինչը կազմում է աշխարհի բոլոր հրեաների 1/3-ը։ Նացիստների զոհ են դարձել 6 միլիոն հրեա, այդ թվում՝ 1,5 միլիոն երեխա։

Գերմանիայի կառավարությունը ջանքեր է գործադրել գերմանացի ժողովրդի մեջ հրեաների դեմ կատարված հանցագործությունների հիշատակը պահպանելու համար։ Հիշատակի արարողությունների և սինագոգի ավերակների նախկին տեսքով պահպանման, ինչպես նաև կինոյի միջոցով պահպանվել է նացիստական ռեժիմի անմարդկայնության հիշողությունը։ Գերմանական հեռուստատեսությամբ թողարկվել և թողարկվում են այս թեմայով մի շարք վավերագրական հաղորդումներ, Գերմանիայում ցուցադրվել են մեծ թվով վավերագրական և գեղարվեստական ֆիլմեր նացիստական ռեժիմի զոհերի մասին՝ «Աննա Ֆրանկի օրագիրը», «Գիշեր և մառախուղ», «Հոլոքոստ», «Մեր մայրերը, մեր հայրերը», «Գրքի գողը» և այլն։

Գրող Գյունտեր Գրասը դիմել է իր որդիներին^[8].

Դուք անմեղ եք։ Եվ ես, որ բավականին ուշ եմ ծնվել, նույնպես անբիծ եմ համարվում։ Բայց միայն այն դեպքում, եթե ես ցանկանայի մոռանալ, և դուք չէիք ցանկանա իմանալ, թե ինչպես ենք աստիճանաբար հասել նրան, ինչին հանգել ենք, մեզ կարող են համակել պարզ բառեր` մեղք և ամոթ։

Ինքնորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանացիների` տարբեր տարիքային խմբերի կողմից Հոլոքոստի ընկալման վերաբերյալ տարբեր գնահատականներ կան։ Ամենահին սերունդը, որն իրենից ներկայացնում է «կենդանի հիշողության կրողներին», գիտակցելով իր գերմանացի լինելը, «պարսպապատվում» է նացիստներից՝ նրանց համարելով քաղաքական ավազակների խումբ։ Երկրորդ սերունդը, քննադատաբար վերաբերվելով ծնողների կարծիքին, փորձում է Հոլոքոստը տեղավորել պատմական համատեքստում, վերլուծել նացիզմը` որպես գերմանացիների բացասական զգացմունքները ձևավորած երևույթ։ Բարոյական գնահատականների հիման վրա («նրանք հանցագործներ են, մենք տարբեր ենք») ծնվում է նացիզմից տուժածների հետ նույնացումը։ Միևնույն ժամանակ, «ազգային պատմական ավանդույթը փոխարինվում է համընդհանուր (համամարդկային) նորմերով»։ Երրորդ սերնդում ձևավորվում է հանցագործների նոր «ծագումնաբանական» ընկալում. «Սրանք մեր պապերն են, այո, նրանք տարբեր են եղել, բայց միևնույն ժամանակ նրանք գերմանացիներ են, ինչը նշանակում է «մենք»։ Ըստ պատմաբան Լորինա Ռեպինայի՝ «Այսպես է իրականացվում գերմանական ինքնության վերակոնցեպտուալիզացիան, և ցնցող պատմական փորձը «վերադառնում է» ազգային պատմությանը»^[9]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 Karl Jaspers. Postwar development of thought, Britannica
↑ ^2,0 ^2,1 Joseph W. Bendersky. A concise history of Nazi Germany. Plymouth, England, UK: Rowman & Littlefield Publishers Inc., 2007. P. 161—162.
↑ Шнирельман В. А. Арийский миф в современном мире. — М.: Новое литературное обозрение, 2015. — (Библиотека журнала «Неприкосновенный запас»).
↑ Longerich, Peter Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. — Oxford; New York, NY: Oxford University Press, 2010. — ISBN 978-0-19-280436-5
↑ Cecil, R. The myth of the Master Race: Alfred Rosenberg and Nazi ideology. Լ.: B. T. Batsford, 1972. P. 19, 22, 61-63, 82-83, 90-92, 187-190.
↑ André Mineau. Operation Barbarossa: Ideology and Ethics Against Human Dignity. Rodopi, 2004. P. 34-36.
↑ Steve Thorne. The Language of War. Լ.: Routledge, 2006. P. 38.
↑ Грета Ионкис Улитка с еврейскими рожками Արխիվացված է Նոյեմբեր 5, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
↑ Лорина Репина Культурная память и проблемы историописания (историографические заметки) Արխիվացված է Հունվար 21, 2022 Wayback Machine-ի միջոցով: // Препринт WP6/2003/07. - М.: ГУ ВШЭ, 2003. - 44 с.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Грошева Г. В. К вопросу о периодизации процесса трансформации национальной идентичности в Германии второй половины ХХ—XXI века (по материалам российской историографии) // Сибирские исторические исследования. - 2014. - № 1. - С. 33-48.
Кауганов Е. Л. Дискурс национальной идентичности в послевоенной Германии // Очерки о европейской идентичности и многокультурности: Сборник/ под ред. М. Ю. Мартыновой. - М.: , 2013. - С. 11-73.
Крейг Г. Немцы. - М.: Ладомир, 1999.
Марков Б. В. Два лица нации. - СПб.: Наука, 2003.
Нольте Э. Фашизм в его эпохе. - Новосибирск: Сибирский хронограф, 2001.
Рулинский В. В. Проблема вины в трудах Карла Ясперса // Вестник МГИМО Университета. - 2011. - № 3 (18). - С. 160-166.
Карл Ясперс Вопрос о виновности. О политической ответственности Германии. - М.: Прогресс, 1999.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Немецкая вина: говорить или замалчивать?». Бостонский Кругозор. 2015 թ. հունիսի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ. ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2022 թ. հուլիսի 18-ին.
«Освобождение или захват: немецкие историки о событиях мая 1945 года». Deutsche Welle. 2020 թ. մայիսի 09. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ. մայիսի 21-ին. Վերցված է 2023 թ. ապրիլի 15-ին.

[brit-1] 1,0 ^1,1 Karl Jaspers. Postwar development of thought, Britannica

[Bendersky-2] 2,0 ^2,1 Joseph W. Bendersky. A concise history of Nazi Germany. Plymouth, England, UK: Rowman & Littlefield Publishers Inc., 2007. P. 161—162.

[3] Шнирельман В. А. Арийский миф в современном мире. — М.: Новое литературное обозрение, 2015. — (Библиотека журнала «Неприкосновенный запас»).

[4] Longerich, Peter Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. — Oxford; New York, NY: Oxford University Press, 2010. — ISBN 978-0-19-280436-5

[Cecil-5] Cecil, R. The myth of the Master Race: Alfred Rosenberg and Nazi ideology. Լ.: B. T. Batsford, 1972. P. 19, 22, 61-63, 82-83, 90-92, 187-190.

[Mineau-6] André Mineau. Operation Barbarossa: Ideology and Ethics Against Human Dignity. Rodopi, 2004. P. 34-36.

[Thorne-7] Steve Thorne. The Language of War. Լ.: Routledge, 2006. P. 38.

[8] Грета Ионкис Улитка с еврейскими рожками Արխիվացված է Նոյեմբեր 5, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:

[Репина-9] Лорина Репина Культурная память и проблемы историописания (историографические заметки) Արխիվացված է Հունվար 21, 2022 Wayback Machine-ի միջոցով: // Препринт WP6/2003/07. - М.: ГУ ВШЭ, 2003. - 44 с.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]