Ավստրալիայի անվանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
1570 թվականի Անհայտ հարավային երկրի քարտեզը

«Ավստրալիա» անվանում[1] (անգլ.՝ Australia, [əˈstɹæɪljə, -liə] ավստրալական անգլերեն[2]) օգտագործվում է Հարավային կիսագնդում մայրցամաքը նշելու համար, ինչպես նաև այդ մայրցամաքում գտնվող պետության ոչ պաշտոնական անվանումը (պետության պաշտոնական անվանումը «Ավստրալիական միություն» է)[3]։ Անունը գալիս է լատին․՝ austrālis («հարավային»)։ Մայրցամաքի անվանումը եվրոպացիների զարգացման ավելի քան 400-ամյա պատմության ընթացքում բազմիցս փոխվել է։ «Ավստրալիա» տերմինը, որպես մայրցամաքի պաշտոնական անվանում, առաջարկել է բրիտանացի ծովագնաց Մեթյու Ֆլինդերսը 1814 թվականին և հաստատվել է Մեծ Բրիտանիայի կառավարության կողմից 1824 թվականին։

Ավստրալացիների խոսակցականում Ավստրալիային վերաբերելու համար օգտագործվում է Oz կոլոկվիալիզմը։ «Ավստրալիա» ածականը նշելու համար ավստրալացիները օգտագործում են Aussie բառը([ˈɒzi])։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան և անտիկ լեգենդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային կիսագնդում մայրցամաքի գոյության գաղափարը, որը պետք է «հավասարակշռի» Հյուսիսային կիսագնդի մայրցամաքները, որպեսզի երկիրը չշրջվի, գոյություն է ունեցել դեռևս Հռոմեական կայսրության ժամանակներից և իր արտացոլումն է գտել աշխարհագրական քարտեզների վրա[4], մասնավորապես՝ գրող և փիլիսոփա Մակրոբիուսի քարտեզներում (մ․ թ․ 5-րդ դար)[5]։

Հարավային կիսագնդի միջնադարյան քարտեզները պատկերում էին «անհայտ հարավային երկիր» կոչվող տարածքը (լատ.՝ Terra Australis Incognita), դրա վրա հաճախ«տեղադրվում էին» լեռներ, անտառներ և գետեր, բայց այդ պատկերները հիմնված չէին որևէ փաստական տվյալների վրա։ Հիպոթետիկ հարավային մայրցամաքի նկատմամբ հետաքրքրությունը կտրուկ աճել է աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանում։

Էնդրախտլենդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հեսսել Գերիտսի կազմած «Էնդրախտի Երկրի» քարտեզը, 1627 թվական

1616 թվականին հոլանդացի ծովագնաց Դերկ Հարթոգը, որը ծառայում էր հոլանդական արևմտյան հնդկական ընկերությունում, «Էնդրախտ» («Միասնություն») նավով հասավ Ավստրալիայի արևմտյան ափ՝ հարավային լայնության 26-րդ զուգահեռականի մոտ։ Այս վայրը ներկայումս հայտնի է որպես Դերկ-Հարթոգ կղզի[6]։ Այնուհետև Դերկ Հարթոգը ուսումնասիրեց մայրցամաքի ափերը մոտ 300 կմ հեռավորության վրա և բաց տարածքներին տվեց «Էնդրախտի երկիր» անվանումը (հոլ.՝ T'Landt van d'Eendracht) կամ «Էնդրախտլենդ» (հոլ.՝ Eendrachtsland) ի պատիվ իր նավի[7]։ Տասնմեկ տարի անց՝ 1627 թվականին, անունը հայտնվել է ծովային նավիգացիոն քարտեզների վրա, մասնավորապես, Էնդռախտի Երկրի քարտեզի վրա, որը կազմել է Արևելյան Հնդկաստանի ընկերության պաշտոնական քարտեզագիր Հեսսել Գերիտսը, սակայն տեղեկություններ կան, որ այդ անվանումը Քարտեզներում օգտագործվել է արդեն 1619 թվականից[7]։

1626 թվականի հոլանդական հրատարակության «Նասաուի նավատորմի Ամսագիր» տիտղոսաթերթի վրա (հոլ՝. Iournael vande Nassausche Vloot) տեղադրվել է աշխարհի փոքր քարտեզ, որտեղ ցուցադրվել է «Էնդրախտլենդ» տարածքը, ընդ որում այն առաջին անգամ ցուցադրվել է որպես զգալիորեն ավելի մեծ ցամաքային զանգվածի մաս[8]։ «Էնդրախտլենդ» անվանումը օգտագործվել է մինչև 1644 թվականը, երբ հոլանդացի ծովագնաց Աբել Թասմանը այդ հողերը անվանեց «Նոր Հոլանդիա»[7]։

Նոր Հոլանդիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նոր Հոլանդիան Կորոնելլի գլոբուսի վրա, 1681 թվական

Աբել Թասմանը 1642-1643 և 1644 թվականների իր ճանապարհորդությունների ընթացքում շարունակական հետազոտություն է անցկացրել Ավստրալիայի Հյուսիսային ափի 4,7 հազար կմ, որից 2,8 հազար կմ՝ քայլելով մայրցամաքի հյուսիսային և հյուսիս-արևմտյան ափերով։ Արշավախումբը ապացուցեց, որ հոլանդացիների կողմից հայտնաբերված բոլոր «հողերը» (բացառությամբ Վան Դիմենի երկրի, որն այժմ Թասմանիա կղզին է) մեկ մայրցամաքի մասեր են, որոնց համար Թասմանն առաջարկել է «նոր Հոլանդիա» անվանումը (հոլ՝. Nieuw Holland), որն ընդգրկվել է համաշխարհային պրակտիկայում և Քարտեզներում ամրագրվել է մեկուկես դար, իսկ հենց Նիդերլանդներում՝ մինչև 19-րդ դարի վերջը։

«Նոր Հոլանդիա» անվանումը նույնպես բազմաթիվ արտացոլումներ է գտել գեղարվեստական գրականության մեջ։ Օրինակ՝ Ջոնաթան Սվիֆթի «Գուլիվերի ճանապարհորդությունները» ֆիլմում գլխավոր հերոսը, որի անունից պատմվում է պատմությունը, թողնելով հուիգնգնմների երկիրը, մի քանի օր անցկացնում է նոր Հոլանդիայի հարավ-արևելյան ափին՝ նախքան նավը նրան վերցնելը։ Էդգար Ալլան Պոն իր առաջին արձակ աշխատության մեջ՝ «Շշի մեջ գտնված ձեռագիրը», 1833 թվականին, նշում է «նոր Հոլանդիա» անվանումը, որը վերաբերում է Ավստրալիային[9]։

Ուլիմարոա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1776 թվականին շվեդ աշխարհագրագետ և քարտեզագիր Դանիել Դյուրբերգը մայրցամաքին տվեց «Ուլիմարոա» անվանումը[10]։ Այս անունը «Օլեմարոա» բառի հարմարեցված տարբերակն է մաորի լեզվից, որը Դյուրբերգը գտել է ծովագնաց Ջեյմս Կուկ և սըր Ջոզեֆ Բենքս ամսագրերում։ Կա տեսակետ, որ Դյուրբերգը սխալ է մեկնաբանել այս բառը. մաորիներն այն օգտագործել են ոչ թե Ավստրալիային, այլ Նոր Կալեդոնիային՝ համանուն արշիպելագի ամենամեծ կղզուն վերաբերելու համար[10]։ Դուրբերգը կարծում էր, որ մաորիական անունը նշանակում է «մեծ կարմիր երկրի» նման մի բան, մինչդեռ ժամանակակից լեզվաբանները կարծում են, որ դրա իմաստը «երկար ձեռք» է՝ Նոր Կալեդոնիա կղզու ուրվագծերի պատճառով[10]։ Դյուրբերգի անունը մինչև 1820 թվականը օգտագործվել է եվրոպական մի շարք պետությունների՝ մասնավորապես Ավստրո-Հունգարական, Գերմանիայի և Շվեդիայի[10] աշխարհագրական Քարտեզներում, ինչպես նաև շվեդ գրող Կարլ Ալմքվիստի 1817 թվականի վեպում շվեդերեն՝ Parjumouf Saga ifrån Nya Holland։

Ավստրալիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսարան դեպի Պորտ Ջեքսոն, Մ. Ֆլինդերսի գրքից Ճանապարհորդություն դեպի Terra Australis

Այլ անունների հետ մեկտեղ, Terra Australis Incognita-ից «Ավստրալիա» («Australia») տերմինը, որը կիրառվում է մայրցամաքի վրա, սկսեց օգտագործվել 17-րդ դարից։ «Ավստրալիա» բառի առաջին փաստագրված հիշատակումը անգլալեզու աղբյուրում նշված է 1625 թվականի «տեղեկություններ Աուստրալիա դել Էսպիրիտո Սանտոյի մասին, որը ձայնագրվել է վարպետ Հալլայթի կողմից» գրքում (անգլ.՝  A note of Australia del Espíritu Santo, written by Master Hakluyt), հրատարակվել է Սամուել Պուրչասի կողմից Hakluytus Posthumus -ում։ Այս գրքում իսպանական անվանումը «Աուստրալիա դել Էսպիրիտո Սանտո» է (իսպ․՝ Աուստրալիա դել Էսպիրիտո Սանտո)։ Australia del Espíritu Santo), որը տրվել է նոր Հեբրիդներ արշիպելագում գտնվող կղզուն, աղավաղվել է մինչև «Australia»[11]։

«Australische» ածականն օգտագործվել է Բատավիայի (ժամանակակից Ջակարտա) հոլանդացի պաշտոնյաների կողմից՝ 1638 թվականից հետո հայտնաբերված բոլոր հարավային հողերը ներկայացնելու համար[12]։ Ֆրանսերենում «Ավստրալիա» բառն օգտագործվել է 1676 թվականին ֆրանսիացի ուտոպիստ գրող Գաբրիել դե Ֆուանյայի «Ժակ Սադերի արկածները, նրա ճանապարհորդությունն ու Ավստրալիայի հողի հայտնաբերումը» գրքում։ (ֆր.՝ Les Aventures de Jacques Sadeur dans la Découverte et le Voyage de la Terre Australe)[13]։ Շոտլանդացի աշխարհագետ Ալեքսանդեր Դալրիմպլը իր «Հարավային Խաղաղ օվկիանոսի ճանապարհորդությունների և հայտնագործությունների պատմական հավաքածու» գրքում (անգլ.՝ An Historical Collection of Voyages and Discoveries in the South Pacific Ocean;  1771) այս անունը օգտագործել է ամբողջ Հարավային Խաղաղ օվկիանոսի նկատմամբ։ Բրիտանացի բուսաբաններ Բրիտանացի բուսաբաններ Ջորջ Շոուն և Ջեյմս Սմիթը իրենց «Նոր Հոլանդիայի կենդանաբանություն և բուսաբանություն» գրքում օգտագործում են այս տերմինը Ավստրալիայի մայրցամաքի համար (անգլ.՝ Zoology and Botany of New Holland; 1793)[14]։ Այս անունն օգտագործել է նաև ճանապարհորդ Ջեյմս Ուիլսոնը 1799 թվականի քարտեզի վրա[15]։

1772-1775 թվականներին Ջեյմս Կուկի երկրորդ ճանապարհորդության արդյունքում հիպոթետիկ հարավային մայրցամաքը միջին լայնություններում չի հայտնաբերվել, և ինչպես կարծում էր Կուկը, եթե այն գոյություն ունի, ապա միայն ամենաբարձր լայնություններում։ Հետևաբար, Terra Australis անունը, որն արդեն ծանոթ էր քարտեզների վրա, մնաց ազատ։ Դրանից օգտվել է անգլիացի ծովագնաց և հիդրոգրաֆ Մեթյու Ֆլինդերսը, որը հայտնի է նրանով, որ 1803 թվականին առաջինն է նավարկել մայրցամաքի շուրջը, որը կոչվում է «Նոր Հոլանդիա»։ 1814 թվականին Ֆլինդերսը հրատարակում է «Ճանապարհորդություն դեպի Terra Australis» գիրքը (անգլ.՝ A Voyage to Terra Australis)։ Այն պատրաստելիս Ֆլինդերսը փորձում է համոզել իր հովանավորին՝ Լոնդոնի Թագավորական ընկերության նախագահ Ջոզեֆ Բենքսին, մայրցամաքն անվանելու համար օգտագործել Terra Australis տերմինը։ Ֆլինդերսը գրել է։

Եթե ես ինձ թույլ տայի որևէ նորամուծություն, ապա դա կլիներ մայրցամաքի անվան վերափոխումը «Australia»- ի, քանի որ այն ավելի հաճելի է ականջի համար և զուգորդվում է աշխարհի այլ մեծ մասերի անունների հետ[16].

Չնայած տարածված թյուր կարծիքին, գիրքն առանձնապես դեր չի խաղացել մայրցամաքի անվանման համար «Ավստրալիա» բառն ընդունելու հարցում, այդ անվանումն ընդունվել է Ֆլինդերսի գրքի լույս տեսնելուց միայն տասը տարի անց[17]։ Նոր Հարավային Ուելսի նահանգապետ Լակլան Մակկուրին անունն օգտագործել է Անգլիա պաշտոնական ուղերձներում և 1817 թվականի դեկտեմբերի 12-ին խորհուրդ է տվել բրիտանական կայսրության գաղութների հարցերով նախարարությանը պաշտոնապես ընդունել այն[18]։ 1824 թվականին Բրիտանական ծովակալությունը վերջնականապես հաստատեց մայրցամաքի «Ավստրալիա» անվանումը (անգլ.՝ Australia)[19]։

Ավստրալիա և Օզի երկիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

20-րդ դարի սկզբից Ավստրալիան խոսակցական անգլերենով սկսեց կոչվել «Օզ»՝ նախ դրսում, իսկ հետո հենց Ավստրալիայում։ Օքսֆորդի անգլերեն բառարանը 1908 թվականին արձանագրում է երկրի անվան հիշատակումը «Oss» ձևով։ Անվանման այս տարբերակը հաճախ կապված է Լ. Ֆրենկ Բաումի կողմից հեքիաթային ստեղծագործությունների ցիկլում նկարագրված Օզի կախարդական երկրի, ինչպես նաև դրանց Էկրանավորումների հետ, մասնավորապես, 1939 թ.-ին «Օզի կախարդը» մյուզիքլը, որը մեծ ժողովրդականություն էր վայելում[20]։ Հավանաբար, ֆիլմի վերնագիրն ազդել է երկրի «Օզի» մականունի ուղղագրության և արտասանության վրա[21]։ Ավստրալացի ռեժիսոր Բազ Լուրմանի 2008 թվականի «Ավստրալիա» ֆիլմը նույնպես արձագանքում է 1939 թվականի ֆիլմին, մասնավորապես, այնտեղ հնչում է Over the Rainbow երգը «Օզի կախարդը» ֆիլմից։ Որոշ քննադատներ ենթադրում էին, որ Բաումն իր հեքիաթային երկիրն անվանել է «Օզ»՝ ոգեշնչված իրական Ավստրալիայից. «Օզմայում՝ Օզի երկրից» (1907), Դորոթին կրկին հայտնվում է Օզ՝ ծովում փոթորկի պատճառով, երբ նա և քեռի Հենրին նավով ճանապարհորդում են Ավստրալիա։ Ավստրալիայի նման, Օզի երկիրը գտնվում է Կալիֆոռնիայից ինչ-որ տեղ արևմուտք և կղզու մայրցամաք է։ Ինչպես Ավստրալիայում, այնպես էլ Օզ երկրում բնակեցված շրջանները սահմանակից են մեծ անապատին։ Մեծ հավանականությամբ կարելի է ենթադրել, որ Բաումը նախատեսում էր Օզ երկիրը դարձնել Ավստրալիա կամ կախարդական երկիր Ավստրալիայի մեծ անապատի կենտրոնում[22]։

Այլ անուններ և մականուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավստրալիան հայտնի է որպես «ներքևի Երկիր» (անգլ.՝ the Land Down Under, Down Under), հարավային կիսագնդում գտնվող երկրի գտնվելու վայրի պատճառով։ Այս մականունն առաջին անգամ տպագրվել է 1886 թվականին և միջազգայնորեն հանրահռչակվել է 1980 թվականին ավստրալական Men at Work ռոք խմբի համանուն երգով[23]։ Ավստրալիայի այլ, ավելի քիչ տարածված մականուններն են՝ «Straya» («Straya» -«Ավստրալիա», strine ոճի արտասանություն) և «Aussie » կամ «Ozzie», Ավստրալիական ժարգոնով, որոնք սովորաբար օգտագործվում են որպես դեմոնիմ, բայց երբեմն տարածվում են ամբողջ երկրում (հատկապես Նոր Զելանդիայի բնակիչների կողմից)[24]։ Ավստրալիայի հետ կապված օգտագործվող ավելի բանաստեղծական էպիտետները ներառում են, ինչպիսիք են «մեծ հարավային երկիրը» (հանրաճանաչություն ձեռք բերեց 1982 թվականի Great Southern Land սինգլի շնորհիվ)[25], «երջանիկ երկիր» (Դոնալդ Հորնի 1964 թվականի համանուն գրքից) և Դորոթի Մաքքելարի 1908 թվականի «իմ երկիրը» պոեմից երկու էպիտետ՝ «արևահարված Երկիր» և «լայն շագանակագույն Երկիր»[26][27]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Словарь географических названий зарубежных стран, 1986, էջ 8
  2. ↑ Australian pronunciations: Macquarie Dictionary, Fourth Edition (2005). Melbourne, The Macquarie Library Pty Ltd. ISBN 1-876429-14-3.
  3. ↑ Поспелов, 2002, էջ 22
  4. ↑ John Noble Wilford: The Mapmakers, the Story of the Great Pioneers in Cartography from Antiquity to Space Age, p. 139, Vintage Books, Random House 1982, 0-394-75303-8
  5. ↑ Ambrosius Aurelius Theodosius Macrobius, Zonenkarte Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine. Retrieved 7 July 2014.
  6. ↑ Evan McHugh 1606: An Epic Adventure. New South Books. — UNSW Press, 2006. — С. 38. — 232 с. — ISBN 0868408662
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Jan Ernst Heeres LL. D. Professor at the Dutch Colonial Institute Delft. The Part Borne by the Dutch in the Discovery of Australia 1606—1765 (txt) (A Project Gutenberg of Australia eBook — Latin-1(ISO-8859-1)--8 bit) (1 ed.). 46 Great Russell Street W. C.: The Royal Dutch Geographical Society in Commemoration of the XXVth Anniversary of its Foundation. 0501231.txt. Retrieved 2012-01-28.
  8. ↑ Justine Van Mourik, «Hartog’s Discovery», David Pool (ed.), Mapping Our World: Terra Incognita to Australia, Canberra, National Library of Australia, 2013, p.119.
  9. ↑ «MS. Found in a Bottle». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 «Ulimaroa: a misnomer for Australia». Australian Broadcasting Corporation. 2012. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 11-ին.
  11. ↑ Purchas, vol. iv, pp. 1422—32, 1625. This appears to be variation of the original Spanish «Austrialia» [sic]. [1] A copy at the Library of Congress can be read online [2] Արխիվացված 2016-09-14 Wayback Machine.
  12. ↑ Scott, Ernest The Life of Captain Matthew Flinders. — Kessinger Publishing[en], 2004. — С. 299. — ISBN 978-1-4191-6948-9
  13. ↑ Sidney J. Baker, The Australian Language, second edition, 1966.
  14. ↑ Ferguson, John Alexander Bibliography of Australia: 1784—1830. — reprint. — National Library of Australia, 1975. — Т. 1. — С. 77. — ISBN 0-642-99044-1
  15. ↑ Estensen, Miriam The Life of Matthew Flinders. — Allen & Unwin, 2002. — С. 354. — ISBN 1-74114-152-4
  16. ↑ Flinders, Matthew A Voyage to Terra Australis[en]. — G. and W. Nicol, 1814.
  17. ↑ Estensen, p. 450.
  18. ↑ Weekend Australian, 30—31 December 2000, p. 16.
  19. ↑ Department of Immigration and Citizenship Life in Australia. — Commonwealth of Australia, 2007. — С. 11. — ISBN 978-1-921446-30-6 «Архивированная копия» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  20. ↑ Jacobson, H. (1988) In the Land of Oz, Penguin, 0-14-010966-8.
  21. ↑ Partridge, Eric, et al., The New Partridge Dictionary of Slang and Unconventional English, Taylor & Francis, 2006, 0-415-25938-X, entries «Oz» and «Ozzie», p. 1431.
  22. ↑ Algeo, J., «Australia as the Land of Oz», American Speech, Vol. 65, No. 1, 1990, pp. 86-89.
  23. ↑ Oxford English Dictionary (Electronic), Version 4.0, entry for «down under». The dictionary recodes the first published use in 1886 by J. A. Froude in Oceana p. 92 «We were to bid adieu to the 'Australasian'…She had carried us safely down under.»
  24. ↑ Macquarie Dictionary. — 5th. — Macmillan Publishers Australia, 2010. — ISBN 9781876429669
  25. ↑ For example, in: Helen Trinca (14 February 2015). Western values: Perth now and then — The Australian. Retrieved 10 September 2015.
  26. ↑ For example, in: Margaret Smith (17 January 2015). «What if the French had settled Australia first?» Արխիվացված 2018-09-23 Wayback Machine — The Sydney Morning Herald. Retrieved 10 September 2015.
  27. ↑ For example, in: Bridie Smith (8 April 2015). «A sunburnt country spotted from space» Արխիվացված 2017-12-03 Wayback Machine — The Sydney Morning Herald. Retrieved 10 September 2015.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ավստրալիայի_անվանում&oldid=9484753» էջից