Ամոն Լեոպոլդ Գյոթ
| Ամոն Լեոպոլդ Գյոթ գերմ.՝ Amon Göth | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | դեկտեմբերի 11, 1908 |
| Ծննդավայր | Վիեննա, Ավստրո-Հունգարիա |
| Մահացել է | սեպտեմբերի 13, 1946 (37 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Կրակով, Կրակովի վոեվոդություն, Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն |
| Քաղաքացիություն |  Ավստրիա և .svg){kind=small} Նացիստական Գերմանիա |
| Կրոն | չդավանող կաթոլիկ |
| Մասնագիտություն | սպա |
| Զբաղեցրած պաշտոններ | Nazi concentration camp commandant? |
| Կուսակցություն | Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցություն և Austrian National Socialism? |
| Պարգևներ և մրցանակներ |  |
| Անդամություն | ՍՍ և «Մեռած գլուխ» ջոկատներ |
| Երեխաներ | Monika Hertwig? |
 Amon Göth Վիքիպահեստում | |
Ամոն Լեոպոլդ Գյոթ (գերմ.՝ Amon Leopold Göth. դեկտեմբերի 11, 1908, Վիեննա, Ավստրո-Հունգարիա - սեպտեմբերի 13, 1946, Կրակով, Կրակովի վոեվոդություն, Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն), ՍՍ-ի գաուպտշթուրմֆյուրեր և Պլաշով համակենտրոնացման ճամբարի հրամանատարը, պատերազմական հանցագործ, որն անձամբ սպանել է առնվազն հինգ հարյուր գերիների։
Վաղ կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծնվել է Ավստրո֊Հունգարիայի մայրաքաղաք Վիեննայում, տպագրողի ընտանիքում։ Դպրոցը ավարտելուց հետո ընդունվել է Վիեննայի համալսարան։ 22 տարեկանում Ամոն Գյոթը համալրել է Նացիստական կուսակցության (Ավստրիայի մասնաճյուղ) շարքերը։ 1930 թվականին նա ստացել է 510 764 կուսակցական համարը և միևնույն ժամանակ համալրել ավստրիական ՍՍ-ի շարքերը՝ դառնալով ՍՍ 43 673 շարքային համար։ 1933 թվականի սկզբին, փախչելով իշխանությունների հետապնդումներից, նա ապօրինի հատեց ավստրո-գերմանական սահմանը, այնուհետև դարձավ սուրհանդակ Մյունխենի և Վիեննայի միջև ՝ Ավստրիա տեղափոխելով փող, սարքավորումներ և հրահանգներ։ 1934 թվականին Ավստրիայի կանցլեր է․ Դոլֆուսի սպանության մասնակից։ Ձերբակալվել է ոստիկանության կողմից, սակայն կարողացել է փախչել Մյունխեն, որտեղ որոշ ժամանակ աշխատել է թերթում։
ՍՍ-ում Ամոն Գյոթի վաղ գործունեության մասին քիչ բան է հայտնի, քանի որ մինչև Ավստրիայի անշլյուսը նացիստական Գերմանիայի կողմից 1938 թվականին ավստրիական ՍՍ-ն անօրինական ընդհատակյա կազմակերպություն էր։ 1932-1936 թվականներին Գյոթն Վիեննայի ընդհանուր ՍՍ վաշտի անդամ էր և 1937 թվականին կոչումով բարձրացավ ՍՍ ենթշարֆյուրեր։ 1938-1941 թվականներին եղել է Վիեննայում գործող ՍՍ-Standarte 11-րդ գնդի անդամ։ 1941 թվականի հուլիսի 14-ին ստացել է ՍՍ ունթերշտուրմֆյուրերի կոչում։
Պլաշովի համակենտրոնացված ճամբար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1942 թվականի օգոստոսին Գյոթին Վիեննայից տեղափոխեցին Կրակով՝ ՍՍ բրիգադեֆյուրեր Օդիլո Գլոբոչնիկի հրամանատարությամբ, Կրակովի ոստիկանության և ՍՍ զորքերի պետ[1]։ Նա դարձավ ՍՍ֊ զորքերի սպա համակենտրոնացման ճամբարի ծառայությունում և 1943 թվականի փետրվարի 11-ին նրան հրամայեցին կառուցել և ղեկավարել Պլաշովում հարկադիր աշխատանքի ճամբար։ Ճամբարը ստրուկների աշխատանքով կառուցելու համար պահանջվեց մեկ ամիս։ 1943 թվականի մարտի 13-ին, Կրակովի հրեական գետտոյի լուծարումից հետո, նրա ողջ մնացած բնակիչները տեղափոխվել են այս նոր աշխատանքային ճամբար։ Վերաբնակեցման ժամանակ զոհվել է մոտ երկու հազար մարդ։ Տրիբունալի դատավարության ժամանակ Գյոթին մեղադրեցին վերաբնակեցման ժամանակ մարդկանց վրա անձամբ կրակելու մեջ[2]։
1943 թվականի սեպտեմբերի 3֊ին Ամոն Գյոթն ստացել է Տարնոուի գետտոն վերացնելու հրամանը, տարհանման ժամանակ սպանվածների թիվը հայտնի չէ։ 1943 թվականի փետրվարի 3֊ին Գյոթը տեղափոխեց համակենրոնացման ճամբարը Շենբի, հրամայելով տեղում սպանել բանտարկյալների մի մասին, իսկ մնացածին ուղարկել այլ ճամբարներ, մահացավ մի քանի հազար մարդ։
1944 թվականի ապրիլի 20֊ին Ամոն Գյոթը ստացավ գաուպտշթուրմֆյուրեր «ընդհանուր» ՍՍ կոչում, այդ կերպով շրջանցելով ոբերշտուրմֆյուրեր կոչումը։ Նա նաև դարձավ ՍՍ զորքերի սպա։ Նրա գործունեությունը որպես Պլաշովի հրամանատար շարունակվեց ՍՍ-ի տնտեսագիտության և կառավարման վարչության անմիջական հսկողության ներքո։
Ամոն Գյոթը հաստատապես հավատում էր, որ հրեաները պետք է վճարեն իրենց բնաջնջման ծախսերը։ 1942 թվականի մայիսի 11֊ին Գեստապոն հրամայեց Շեբրզեզին փոքր քաղաքի հրեական խորհրդին վճարել 2 հազար զլոտի և 3 կիլոգրամ սուրճ՝ հրեաների սպանության համար ծախսված զինամթերքի համար[3]։
Նա աչքի էր ընկնում սադիստական հակումներով, այդ թվում՝ իր շանը բանտարկյալների վրա քսի տալով։ Պլաշովում Ամոն Գյոթը օրական տանջում և սպանում էր բանտարկյալներին։ Պլաշովում գտնվելու ընթացքում նա անձամբ գնդակահարել և սպանել է ավելի քան 500 հրեաների։ Լեոպոլդ Պֆեֆերբերգը՝ Օսկար Շինդլերի փրկած հրեաներից մեկը, ասել է. «Երբ տեսնում ես Գյոթեին, տեսնում ես մահը»։ Այնուամենայնիվ, նա խնայեց հրեա բանտարկյալ Նատալյա Կարպի (Հյուբլերի առաջին ամուսնու կողմից) և նրա քրոջ կյանքը՝ լսելով, թե ինչպես է Նատալիան դաշնամուրով Շոպենի նոկտյուրն նվագում Պլաշով ճամբար ժամանելուց մեկ օր անց[4][5]։
Հետագա կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1994 թվականի սեպտեմբերի 13֊ին Ամոն Գյոթին հեռացրին Պլաշով համակենտրոնացման ճամբարի հրամանատարի պաշտոնից և տեղափոխեցին ՍՍ-ի տնտեսագիտության և կառավարման բաժին։ 1944 թվականի նոյեմբերին՝ իր տեղափոխությունից անմիջապես հետո, Ամոն Գյոթին մեղադրեցին հրեական ունեցվածքի գողության մեջ (որը, ըստ նացիստական օրենքի, պատկանում էր Ռեյխին) և ձերբակալվեց Գեստապոյի կողմից։ Նա ընդգրկվել է ՍՍ դատավոր Գեորգ Կոնրադ Մորգենի գործերի ցանկում, բայց, կապված պատերազմում Գերմանիայի մոտեցող պարտության հետ, ՍՍ դատարանը այդպես էլ չի հավաքվել, և Գյոթի մեղադրանքները հանվել են։
Ամոն Գյոթին ուղարկեցին Բադ Տոլց, որտեղ նրան հետազոտեցին ՍՍ բժիշկները հոգեկան հիվանդության և շաքարախտի հետ կապված խնդիրներով։ Բժիշկների առաջարկությամբ նրան ուղարկում են առողջարան, որտեղ 1945 թվականի մայիսին ձերբակալվում է ամերիկյան զորքերի կողմից։
Նշվում էր, որ ձերբակալությունից կարճ ժամանակ առաջ նա ստացել է ՍՍ շտուրմաբաննֆյուրերա կոչում։ Նրա հետագա հարցաքննությունների որոշ փաստաթղթերում նա գրանցված է որպես «ՍՍ֊մայոր Գյոթ»։ Ռուդոլֆ Հոսը նաև այն կարծիքին էր, որ Ամոն Գյոթը բարձրացվել է պաշտոնի բարձրացում և, ցուցմունք տալով Ամոն Գյոթի դատավարության ժամանակ, հայտարարեց, որ ինքը ՍՍ-ի մայոր է համակենտրոնացման ճամբարի ծառայության մեջ։ Գյոթի ծառայության գրառումները, սակայն, դա արդարացնում են, տեքստերի մեծամասնությունը հիշատակում էին իրեն որպես ՍՍ գաուպտշտուրմֆյուրերե, որը համապատասխանում է կապիտանի կոչմանը։
Մահապատիժ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գյոթը Լեհաստան է տեղափոխվել 1946 թվականի ամռանը։ Նրա դատավարությունը սկսվել է 1946 թվականի օգոստոսի 27-ին։ Եվ արդեն 1946 թվականի սեպտեմբերի 5֊ին Կրակովում անցկացված Լեհաստանի Գերագույն ազգային տրիբունալը Ամոն Գյոթին մեղավոր է ճանաչել ավելի քան 2 հազար մարդու սպանության մեջ և դատապարտել մահապատժի` կախաղանի միջոցով։
1946 թվականի սեպտեմբերի 13֊ին 37 տարեկան հասակում Ամոն Գյոթին կախաղան են հանել Մոնթելուպիհի բանտի բակում՝ նախկին Պլաշով համակենտրոնացման ճամբարի մոտ։ Դահիճն իբր երկու անգամ «սխալ է հաշվարկել» պարանի պահանջվող երկարությունը և հաջողությամբ կախել Ամոն Գյոթին միայն երրորդ փորձից[6]։ Մահից առաջ Գյոթը բղավել է նացիստական ողջույն. «Հեյլ Հիտլեր»։
Հիշատակում մշակույթի մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամոն Գյոթի գործունեությունը Պլաշով համակենտրոնացման ճամբարում համաշխարհային համբավ ձեռք բերեց 1993 թվականին «Շինդլերի ցուցակը» ֆիլմի թողարկումից հետո։ Դերասան Ռեյֆ Ֆայնսը, ով մարմնավորում է Գյոթին, արժանացել է «Օսկար» մրցանակի անվանակարգում երկրորդ պլանի լավագույն դերասան անվանակարգում և ստացել BAFTA մրցանակ։ Ամերիկյան կինոյի ինստիտուտը Ֆայնսը զբաղեցրել է 15-րդ տեղը բոլոր ժամանակների 50 կինոյի չարագործների ցանկում։ Ֆիլմը դիտելիս Միլա Պֆեֆերբերգը՝ Շինդլերի այն ժամանակ կենդանի հրեաներից մեկը, ցնցվել է նրանից, թե Ֆայնսը որքան է իրեն հիշեցնում իրական Գյոթեի մասին[7]։
2002 թվականին Ամոն Գյոթի դուստրը՝ Մոնիկա Հերտվիգը Գերմանիայում հրատարակեց հարցազրույցի գիրք՝ «Ես պետք է սիրեմ իմ հորը, այնպես չէ՞»: («Ich muß doch meinen Vater lieben, oder?»):Ամոն Գյոթի դուստրը գրում է, որ մայրը հպարտանում էր իր ամուսնով նախքան Հոլոքոստում նրա դերի մասին իմանալը և 1980-ականներին ինքնասպանություն գործեց[8]։
2008 թվականին թողարկվել է վավերագրական ֆիլմ[9]՝ ռեժիսոր Ջեյմս Մոլի կողմից, որը նկարագրում է Գյոթի դստեր ջանքերը հոր անցյալի ուսումնասիրության մեջ և ներառում է Ելենա Ջոնասի՝ Գյոթի ստրուկներից մեկի վկայությունը նրա վիլլայում։
2013 թվականին Ջենիֆեր Տիգեն՝ Մոնիկա Հերտվիգի դուստրը և նիգերիացի ուսանողուհին, ով իր մոր գրքից իմացել է, որ Ամոն Գյոթն իր պապն է, գրել է «Ամոն. Mein Großvater hätte mich erschossen» («Ամոն. Պապս կկրակեր ինձ»)։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Crowe, David Oskar Schindler. — Basic Books, 2007. — С. 226. — ISBN 0465002536
- ↑ «Trial of Amon Leopold Goeth» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2003 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
- ↑ Dr Robin O'Neil. «Belzec: Stepping Stone to Genocide; Hitler's answer to the Jewish Question. CHAPTER 7. The SS: A Government in Waiting». jewishgen.org (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2023 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
- ↑ Charters, David. «Natalia Karp». LiverpoolDailyPost.co.uk. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Natalia Karp». Telegraph.co.uk. London. 2007 թ․ հուլիսի 11. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 19-ին.
- ↑ Isabelle Clarke and Danielle Costelle, La Traque des Nazis 1945—2005, soixante ans de traque (film documentary) (Ֆրանսերեն)
- ↑ RICHARD CORLISS (1994 թ․ փետրվարի 21). «The Man Behind the Monster». Time Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ Kessler, Matthias Ich muß doch meinen Vater lieben, oder?. — Eichborn, 2002. — ISBN 978-3821839141
- ↑ «PBS Inheritance web site». Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.