Ազգայնացում Պակիստանում
.png)
Ազգայնացման գործընթաց Պակիստանում[1], (կամ պատմականորեն պարզապես համարվում է «Պակիստանում ազգայնացում») Պակիստանի տնտեսական պատմության մեջ քաղաքականության միջոցառումների ծրագիր էր, որը վատթարացրեց Պակիստանի արդյունաբերականացումը և բարձրացրեց գործարարների և ներդրողների վստահությունը։ Այն առաջին անգամ ներդրվել, հրապարակվել և իրականացվել է Զուլֆիկար Ալի Բհուտոյի և Պակիստանի ժողովրդական կուսակցության կողմից՝ սոցիալիստական տնտեսական բարեփոխումների հիմքը դնելու համար՝ բարելավելու Պակիստանի ազգային տնտեսության աճը[2]։ 1950-ական թվականներից երկիրը ենթարկվել էր արագ ինդուստրացման և դարձել արդյունաբերական դրախտ Ասիայում[3]։ Սակայն ժամանակի ընթացքում արհմիությունները և բանվորական դասակարգը ավելի ու ավելի էին սրում հարաբերությունները արդյունաբերական բիզնես օլիգարխ դասակարգի հետ՝ անտեսելով աշխատանքային պայմանների բարելավումը և չկարողանալով ապահովել այս արդյունաբերական ճյուղերի աշխատողների համար առողջ և անվտանգ միջավայր[4]։
Ազգայնացման ծրագիրը սկսվեց 1972 թվականի հունվարի 2-ին՝ տնտեսական ժողովրդավարության, ազատականացման և Պակիստանի պետական առաջադիմության հետ համապատասխանեցնելու սկզբնական հիմնական նպատակի տեսլականով[3]։ Արդյունավետորեն ավարտվել է 1977 թվականին, ազգայնացման ծրագիրը կրկին առաջ է քաշվել վարչապետ Բենազիր Բհուտոյի կողմից 1996 թվականին[5], իսկ վերջին անգամ՝ ներկայիս վարչապետ Յուսաֆ Ռազա Գիլանիի կողմից 2012 թվականին, ով ակտիվացրել է երեք խոշոր մեգակորպորացիաներին (Steel Mills, Railways և International Airlines) կառավարության սեփականության տակ դնելու ծրագիրը՝ փորձելով բարելավել դրա կառուցվածքը և մեղմել իր շահութաբեր գործընթացը[6]։
Չնայած իր ձևավորման տարիներին ունեցած հաջողություններին՝ նման քաղաքականության միջոցառումների ծրագրերը հանդիպեցին ինքնաբուխ ցույցերի և միջազգային և ազգային ընդդիմության ծայրահեղ մակարդակի, որոնք աղետալի հետևանքներ թողեցին Պակիստանի ազգային տնտեսության վրա[7] և կառավարության կողմից մասնավոր ընկերությունների գրավումը Պակիստանի տնտեսությունը դարձրեց վատթարագույնը, իսկ ներդրողների վստահությունը կորցրեց Պակիստանում մինչև այն փոխարինվեց սեփականաշնորհման ծրագրով հետագա կառավարությունների կողմից[8]։
Ազգայնացման փուլ (1971–1977 թթ.)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զուլֆիկար Ալի Բհուտոն (1928–1979 թվականներ) դարձավ Պակիստանի նախագահ (1971–74 թվականներին) 1971 թվականի դեկտեմբերի 21-ին՝ 1971 թվականի Հնդկաստանի հետ պատերազմի աղետալի ավարտից հետո[3]։ Ազգայնացման ծրագիրն իրականացվել է Պակիստանի պատմության մեջ առաջին անգամ և այն հրապարակվել է երեք տարբեր փուլերով։ 1972 թվականի հունվարի 1-ին ազգին ուղղված հեռուստատեսային ելույթի ժամանակ Բհուտոն և ժողովրդական կուսակցության կառավարությունը հրապարակեցին եռաստիճան ծրագիրը՝ «Ազգայնացման և տնտեսական բարեփոխումների կարգի (NERO)» ներքո, որը ազգայնացրեց բոլոր խոշոր մետաղական արդյունաբերությունները, ներառյալ երկաթը և պողպատը, ծանր ճարտարագիտություն, ծանր էլեկտրատեխնիկա, նավթաքիմիական, ցեմենտի և կոմունալ ծառայություններ, բացառությամբ տեքստիլ արդյունաբերության և հողերի[3]։ Ազգայնացման ծրագրի առաջին փուլը միավորեց մոտավորապես 31 խոշոր արդյունաբերական մեգակորպորացիաներ, արդյունաբերական միավորներ և ձեռնարկություններ, որոնք գտնվում էին կառավարության անմիջական կառավարման վերահսկողության ներքո՝ հիմնական արդյունաբերության 10 տարբեր կատեգորիաների ներքո։ Ծրագիրը նպատակ ուներ հաստատել հանրային սեփականություն արդյունաբերական մեգակորպորացիաների նկատմամբ և գոհացնել արհմիություններին՝ երկրում արդյունաբերականացման խաղաղությունը պահպանելու համար[3]։
| “ | Ես խոստացել էի Պակիստանի ժողովրդին իրականացնել արդյունաբերական բարեփոխումներ... Ես հիմա սկսում եմ մարել գրավը...: | ” |
- Զուլֆիկար Ալի Բհուտո, 1971 թվական, Մեջբերված աղբյուր[9] | ||
Մասնավորապես, ազգայնացման ծրագրի առաջին փուլը միավորում էր ժողովրդական կուսակցության կառավարության կողմից հաստատված ընտրովի արդյունաբերությունը, իսկ ազգայնացման ծրագիրը նախատեսում էր երկաթի և պողպատի, հիմնական մետաղական արդյունաբերության, ծանր ինժեներական արդյունաբերության, ծանր էլեկտրական արդյունաբերության, ավտոմոբիլների հավաքման և արտադրության, տրակտորների հանրային արդյունաբերությունը, կոմունալ ծառայություններ, ներառյալ էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը, փոխանցումը և բաշխումը, գազի և նավթավերամշակման գործարանները, որոնք գտնվում են պետական հատվածի կառավարման ներքո։
Մեծ թվով քրիստոնեական կրթական հաստատություններ նույնպես ազգայնացվեցին 1972 թվականին։ Օրինակներից մեկը Ռավալպինդիի Գորդոն քոլեջն է։ Փեշավարում քրիստոնեական դպրոցների ազգայնացումը տեղի ունեցավ ավելի ուշ կառավարության օրոք։ Նահանգի նահանգապետը հրաժարվել է իրականացնել Բհուտոյի քաղաքականությունը։ Նա չէր ցանկանում իր գավառի փոքրամասնություններին անբարենպաստ դարձնել։
Առաջին փուլի հաջողությունից հետո ազգայնացման ծրագիրը մտավ երկրորդ փուլ, երբ այն գործարկվեց 1974 թվականի հունվարի 1-ին՝ նպատակ ունենալով ազգայնացնել բանկային և ֆինանսական արդյունաբերությունը և հատվածը Պակիստանում։ Խորհրդարանի կողմից բռնի կերպով ազգայնացվել են ավելի քան 13 խոշոր բանկեր, մեկ տասնյակից ավելի ապահովագրական ընկերություններ, երկու նավթային ընկերություններ և 10 բեռնափոխադրող ընկերություններ։ Երկրորդ ծրագիրը նախագահում էր ֆինանսների նախարար Մուբաշիր Հասանը, ով վճռականորեն պնդում էր, որ «ազգի հարստությունը պետք է օգտագործվի ի շահ ազգի և չի կարելի թույլ տալ, որ այն կենտրոնանա մի քանի անհատների բանկերում»[9]։
|
{{{1}}} - Բանկերը, որոնք մինչև (երկուշաբթի) մի խմբի մասնավոր սեփականությունն էին, այժմ հանրային սեփականություն են… Մասնավոր հատվածում մեր բոլոր խոշոր արդյունաբերությունները ստեղծվել են հիմնականում բանկերի և ֆինանսական հաստատությունների կողմից տրամադրվող ֆինանսական հարմարեցումների հիման վրա..... Նախորդ կառավարությունների Համախառն ազգային արդյունքի (ՀՆԱ)-ի աճի մոլուցքի պատճառով արդյունաբերական իշխանությունը կենտրոնացած էր մի քանի ավազակ բարոնների ձեռքում։
|
|
1973 թվականի ապրիլի 1-ին Բհուտոն հանդիպում անցկացրեց Լահորի Առևտրի և արդյունաբերության պալատի անդամների հետ և պնդեց.
|
|
{{{1}}} - Պետական հատվածի գործունեությունը կանխում է տնտեսական ուժի կենտրոնացումը մի քանի ձեռքերում և պաշտպանում փոքր ու միջին ձեռնարկատերերին հսկա ձեռնարկությունների ճիրաններից և սեփական շահերից։
|
|
Երրորդ ծրագիրը շուտով մեկնարկեց 1976 թվականի հուլիսի 1-ին, երբ մոտավորապես 2000 բամբակի, ջինինգի և բրնձի կեղևի միավորներ անցան ազգայնացման ծրագրին[9]։ Այս ծրագիրը հանդիպեց վարչական մղձավանջին և համատարած հասարակական դժգոհությանը։ Երրորդ ծրագիրը վերացրեց միջին մարդկանց դերը, և խոսվում էր, որ բամբակի, բրնձի և ցորենի արտադրողը, ինչպես նաև սպառողները հայտնվել են այդ ապրանքների ֆրեզերում առևտուր անող միջին մարդկանց ողորմության տակ, արդյունքում արտադրողները զրկվել են համապատասխան բաժնեմասից, իսկ սպառողն ստացել է անորակ և շատ ավելի բարձր գներով կեղծված ապրանքներ[3]։ Մինչև 1977 թվականը ժողովրդական կուսակցության կառավարությունը կառուցել էր ուժեղ և զգալի հանրային հատված՝ առաջնահերթություն ունենալով ցեմենտի, պողպատի և պարարտանյութերի վրա[9]։
Ապազգայնացման փուլ (1988 թվական–այսօր)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1988 թվականի նոյեմբերին Բենազիր Բհուտոն և Պակիստանի ժողովրդական կուսակցությունը երկրորդ անգամ իշխանության եկան[5]։ 1988 թվականի նախընտրական քարոզարշավի ժամանակ Բենազիր Բհուտոն արդյունաբերական հատվածին խոստացավ վերջ տալ ազգայնացման ծրագրին և արդյունաբերականացումը իրականացնել պետական միջամտությունից բացի այլ միջոցներով[5]։
Սակայն հակասականորեն, Բենազիր Բհուտոն չի լիազորել հրահանգները՝ իրականացնելու ապապետականացման ծրագիրը կամ ազգային տնտեսության ազատականացումը։ Ոչ մի ազգայնացված միավոր չի սեփականաշնորհվել, միայն մի քանի տնտեսական կանոնակարգեր են վերանայվել[5]։ Թեև սահմանափակ մասշտաբով սեփականաշնորհումը շարունակվեց Բենազիր Բհուտոյի երկրորդ կառավարության օրոք, UBL Պակիստանը և երկաթուղային կոնսորցիումը ամբողջությամբ ազգայնացվեցին Բենազիր Բհուտոյի կողմից մինչև 1996 թվականին պաշտոնանկ արվելը։ Երկրորդ կառավարության օրոք Ժողովրդական կուսակցությունը ուժեղացրեց կառավարական վերահսկողությունը Պակիստանի երկաթուղիների և Պակիստանի պողպատե գործարանների վրա։ Բոլոր բաժնետոմսերը պահվում էին կառավարության կառավարման ներքո։ 1998 թվականին վարչապետ Նավազ Շարիֆը տնտեսական արտակարգ դրություն մտցրեց այն բանից հետո, երբ միջուկային զսպում գործադրեց՝ ի պատասխան Հնդկաստանի ուղղակի պատասխանի։ Բոլոր պետական կորպորացիաների և մասնավոր հատվածի արդյունաբերության ակտիվները սառեցվել են Նավազ Շարիֆի կողմից այն բանից հետո, երբ հրահանգել է սառեցնել մասնավոր ակտիվները կառավարության վերահսկողության տակ՝ ֆինանսական փլուզումը կանխելու համար։ Միջուկային ծրագրի հիմքը դրել է Զուլֆիկար Ալի Բհուտոն Պակիստանում։
1999 թվականից մինչև 2010 թվականը ազգայնացման ծրագիրն արագ ավարտվեց և փաստացի ավարտվեց մինչև 2011 թվականին։ Ազգայնացման ծրագիրը կրկին հրապարակեց վարչապետ Յուսաֆ Ռազա Գիլանին 2011 թվականի դեկտեմբերի 15-ին՝ նախկին պետական ձեռնարկությունների անվտանգության ապահովման և փրկության նպատակով։ Ազգայնացման ծրագիրն առաջ է քաշվել Պակիստանի պողպատե գործարանների[10], Պակիստանի երկաթուղիների, ինչպես նաև Պակիստանի միջազգային ավիաուղիների պետական սեփականությունը բարձրացնելու համար[6]։ Ներկայիս ազգայնացման ծրագիրը մնում է անձեռնմխելի, որպեսզի վերակառուցվի և դառնա շահութաբեր՝ մնալով կառավարության սեփականության ներքո[6]։
Ընդդիմություն և հակառակորդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ազգայնացման քաղաքականությունը աղետալի հետևանքներ ունեցավ տնտեսության վրա և վնասեց ներդրողների վստահությունը երկրի նկատմամբ։ Ազգայնացման ծրագիրը ֆինանսապես ավերեց 22 օլիգարխ ընտանիքների, մինչդեռ ներդրողներից մեկը մեջբերում էր. «Արդյունաբերողները ոչ միայն կորցրին արդյունաբերական միավորները Բհուտոյի ազգայնացման քաղաքականության պատճառով, այլև կորցրեցին Պակիստանում ներդրումներ անելու ցանկությունը»։ Հիմնական տուժածներից էր Նավազ Շարիֆը, ով կորցրեց խոշոր պողպատի գործարանը, Ittefaq արդյունաբերության խումբը և Chaudhry Shujaat Hussain's Gujrat Enterprises-ը[11]։ Բոլոր 25 բեռնափոխադրող ընկերությունները միավորվել են Պակիստանի ազգային նավագնացության կորպորացիայի հետ Բհուտոյի ազգայնացման ծրագրով։ Նրանք, ովքեր բողոքում էին, բանտարկվեցին կառավարության կողմից[11]։
Միջազգային մակարդակով Միացյալ Նահանգները լիովին դեմ արտահայտվեց ազգայնացման ծրագրին և այն որակեց որպես կառավարության «չմտածված» որոշում։ Նախկին վարչապետ Նավազ Շարիֆը, որը ազգայնացման գործընթացի մասնակից է, խիստ քննադատության է ենթարկել և ազգայնացման ծրագիրը նշել որպես «Պակիստանի ողբալի պետություն»[12]։ Մինչդեռ, մյուս կողմից, Միացյալ Նահանգների դեսպանատան անանուն և անհայտ սպան ավելի ուշ նշել է, որ.
|
|
[13] - Բհուտոյի՝ Պակիստանի ղեկավարության հինգ տարիների ընթացքում Բհուտոն պահպանել էր էմոցիոնալ դիրքերը աղքատ զանգվածների վրա, ովքեր ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկել էին նրան 1970-ականների համընդհանուր ընտրություններում։ Միևնույն ժամանակ, սակայն, Բհուտոն ուներ բազմաթիվ թշնամիներ։ [Սոցիալիստական տնտեսագիտությունը] և խոշոր մասնավոր արդյունաբերությունների ազգայնացումը նրա պաշտոնավարման առաջին երկու տարիների ընթացքում խիստ վրդովեցրել են գործարար շրջանակներին.. 1976 թվականին հուլիսին ցորենի, բրնձի կեղևի, շաքարավազի և բամբակագործության արդյունաբերությունը ստանձնելու չմտածված որոշումը զայրացրել էր փոքր բիզնեսի սեփականատերերին և առևտրականներին։ Ե՛վ ձախերը՝ սոցիալիստները, և՛ կոմունիստները, մտավորականները, ուսանողները և արհմիութենականները, իրենց դավաճանված էին զգում Բհուտոյի՝ դեպի աջ կենտրոնամետ պահպանողական տնտեսագիտական քաղաքականության անցման և հզոր ֆեոդալների՝ Պակիստանի ավանդական ուժային բրոքերների հետ նրա աճող համագործակցության պատճառով։ 1976 թվականից հետո Բհուտոյի ագրեսիվ ավտորիտար անհատական ոճը և քաղաքական մրցակիցների, այլախոհների և հակառակորդների հետ հաճախ վարվելու բարձր ձևը նույնպես օտարացրել էին շատերին։
- ԱՄՆ դեսպանատունը, Պակիստանը, ԱՄՆ-ը մեկնաբանում են Բհուտոյի ճակատագիրը։
|
|
Պատասխանատու պատճառաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պակիստանի ժողովրդական կուսակցության մտավորականները, մյուս կողմից, եռանդուն կերպով պաշտպանում էին ազգայնացման ծրագիրը[14]։ Ժողովրդական կուսակցությունը պնդում էր, որ «ազգայնացման» ծրագիրն իսկապես «հաջող» էր, բայց դրա իրականացման ձևը հանգեցրեց դրա ձախողմանը[14]։ Ժողովրդական կուսակցության անդամներն ու կաբինետի պաշտոնյաները, ինչպիսիք են դոկտոր Մուբաշիր Հասանը, պնդում էին, որ Ազգայնացման ծրագիրը կուսակցական քաղաքականությունն էր և 1967 թվականին ՊԺԿ-ի հիմնադիր ծրագիրը՝ «սոցիալիզմը մեր տնտեսությունն է» կետի ներքո[12]։ Մյուսները պաշտպանում են այն փաստարկները, որ ծրագիրը մանդատ է ստացել Պակիստանի ժողովրդի կողմից, երբ նրանք քվեարկել են PPP-ի օգտին 1970 թվականի համընդհանուր ընտրություններում, և ժողովրդական կուսակցությունը հպարտանում է ազգայնացման քաղաքականության հաջող իրականացմամբ և այն փաստով, որ ազգայնացման միջոցառումները պաշտպանված են եղել 10 տարի շարունակ 1973 թվականի Սահմանադրությամբ[12]։
1970 թվականից սկսած ազգայնացման ծրագրերը հենց այդ «ինքնագիտակցության» և «ինքնաճանաչման» արտահայտության ճշգրիտ շարադրումն էին։ Ազգայնացման ծրագիրն ամբողջությամբ վերացրեց մենաշնորհը և տնտեսության քաղաքականացումը սակավաթիվ ձեռքերի տակ, որը պահվում էր փակ քաղաքականության մեջ[15]։ Ազգայնացման ծրագիրը աշխատավորների, առևտրականների և բանվորների արհմիություններին «ինքնագիտակցման» մի փոքր զգացում տվեց և ավելի իրազեկ լինելու աշխատավորների իրավունքների և աշխատանքային առողջ անվտանգ միջավայրի մասին, ինչպես պնդում էր Սուլման Աքթարը[15]։
Կառավարության զեկույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ֆինանսների նախարարություն. «The Banks Nationalization Act 1974, XIX 1974». Պակիստանի կառավարություն. Պակիստանի կառավարություն. Վերցված է 2012 թվականի մայիսի 31-ին.
- Ռիազուդդին, Ռիազ. «Պակիստան. ֆինանսական հատվածի գնահատում (1990–2000)». Պակիստանի Պետական բանկի տնտեսական հետազոտությունների վարչություն. Պակիստանի պետական բանկ. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 2-ին.
Տես նաեւ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Riazuddin, Riaz. «Pakistan: Financial Sector Assessment (1990–2000)». Economic Research Department of State Bank of Pakistan. State Bank of Pakistan. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 2-ին.
- ↑ Story of Pakistan. «Zulfikar Ali Bhutto becomes President». Jun 1, 2003. Story of Pakistan. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 31-ին.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Raza, Syed Rasul; Sani Panwar (2008). «5: Nationalization». Zulfikar Ali Bhutto: The architect of Pakistan (webbook). Los Angeles, Karachi (Pakistan): Syed Rasul Raza. էջեր 29–32. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 31-ին.(չաշխատող հղում)
- ↑ Bhurgri, Abdul Ghafoor; Sani H. Panhwar. «§Nationalization and Land Reforms». Zulfikar Ali Bhutto: The Falcon of Pakistan. Abdul Ghafoor Bhurgri and Pakistan Peoples Party. էջեր 284–289. Արխիվացված է օրիգինալից (web books) 2013 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 21-ին.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Farazmand, Ali (1996). Public Enterprise management. United States: Greenwood publishing Group, Inc. էջեր 182–250. ISBN 0-313-28025-8.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Iftikhar Firdous (2011 թ․ դեկտեմբերի 15). «Railways, Steel Mills taken off the chopping block». The Tribune Express, Iftikhar Firdous. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 31-ին. «In a major blow to the economic liberals in government, the federal cabinet decided against the privatisation of eight of the largest state-owned companies, including Pakistan Steel Mills»
- ↑ Group News (2010 թ․ հոկտեմբերի 30). «Nationalization of educational institutions was blunder». Dawn News Group. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 31-ին.
- ↑ Malcolm Borthwick (2006 թ․ հունիսի 1). «Pakistan steels itself for sell-offs». BBC Pakistan, Malcolm Borthwick. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 30-ին. «Pakistan has had the most broad-based structural reform of any country in Asia. Last year, we were the second fastest growing economy in the world after China. We grew at 8.4%»
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Press. «Pakistan's Economic Saga». Pakistan's Economic Saga.
{{cite web}}: Unknown parameter|մուտք -date=ignored (օգնություն) - ↑ Syed Fazl-e-Haider (2012 թ․ մայիսի 3). «The state-owned Pakistan Steel Mills (». Asia Times. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 2. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 31-ին.
{{cite news}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link) - ↑ 11,0 11,1 Release. «Impact of Nationalization on Pakistan's Economic development». Impact of Nationalization on Pakistan's Economic development. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 31-ին.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Our Correspondent. «Nawaz has derailed politically: Mubashar». Parliament Media Lounge. The News International, Parliament Lounge. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
- ↑ Haqqani, Hussain. [https: //books.google.com/books?id=nYppZ_dEjdIC&q=Pakistan:Between+Mosque+and+Military Pakistan:Between Mosque and Military; §Իսլամական Հանրապետությունից մինչև Իսլամական պետություն]. Միացյալ Նահանգներ: Քարնեգի հիմնադրամ հանուն միջազգային խաղաղության (հուլիս 2005). էջեր 395 էջ. ISBN 978-0-87003-214-1.
{{cite book}}: Check|url=value (օգնություն); Unknown parameter|տարի=ignored (օգնություն) - ↑ 14,0 14,1 Nishapuri, Abdul (2010 թ․ նոյեմբերի 1). «Was Bhutto's nationalisation policy a mistake?». Abdul Nishapuri, Directorate Press for Public Relations of Pakistan Peoples Party. Directorate for the Press and Public Relations of Pakistan Peoples Party. էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 1-ին. «Under Nationalization programme, Zulfiqar Ali Bhutto gave hope and honour to Pakistan's poor and downtrodden people.»
- ↑ 15,0 15,1 Akhtar, Suleman (2010 թ․ նոյեմբերի 2). «Bhutto's nationalization policy: A response to PM Gilani's statement – by Suleman Akhtar». The Directorate for Press and Public Relations of the Pakistan Peoples Party. The Directorate for Press and Public Relations of the Pakistan Peoples Party (Akhtar). էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 1-ին.