Ադրբեջանա-ամերիկյան հարաբերություններ
 | |
 ԱՄՆ |
 Ադրբեջան |
Ադրբեջանա-ամերիկյան հարաբերություններ, երկկողմ հարաբերություններ ԱՄՆ-ի և Ադրբեջանի միջև։ Երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունները հաստատվել են 1992 թվականին։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկու երկրների միջև հարաբերությունների պատմությունը գալիս է 19-րդ դարից։ Դեռևս 19-րդ դարի 70-80-ական թվականներին, երբ Բաքվում նավթարդյունաբերություն էր առաջանում և ձևավորվում, ադրբեջանական նավթի նկատմամբ ամերիկյան խոշոր ընկերությունների կողմից հետաքրքրություն ցուցաբերվեց[1]։
Այդ ժամանակ ռուսական շուկայում նավթամթերքների առևտուրն ամբողջությամբ եղել է Standard Oil ընկերության վերահսկողության ներքո, որը պատկանում էր ամերիկացի գործարար Ռոքֆելլերին։ Ռոքֆելլերը, որն աստիճանաբար դուրս էր մղվում ռուսական շուկայից Նոբելի ճնշման ներքո, Բաքու էր ուղարկել իր ներկայացուցչին անգլիական և եվրոպական այլ ընկերությունների հետ բանակցությունների նպատակով, որոնք այստեղ ուժեղ դիրքեր էին զբաղեցնում[1]։
Այն ժամանակ ԱՄՆ-ի հարաբերական թուլությունն ու եվրոպական պետությունների ու ԱՄՆ-ի միջև հակասությունները նրան հնարավորություն չտվեցին երկար ժամանակով ամրապնդվել Բաքվում։ Հաշվի առնելով այն ամուր դիրքորոշումը, որը զբաղեցնում Էր Մեծ Բրիտանիան Ադրբեջանում այդ տարիներին, ինչպես նաև հակաամերիկյան հակասությունները խանգարեցին Ադրբեջանում ԱՄՆ ակտիվ ներկայությանը[1]։
Միացյալ Նահանգները Ադրբեջանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել 1992 թվականին՝ Խորհրդային Միության փլուզումից անմիջապես հետո։ ԱՄՆ-ն փնտրում է Ադրբեջանի հետ գործընկերության նոր ուղիներ, աջակցում է տարածաշրջանային անվտանգության և կայունության ապահովմանը, էներգետիկ անվտանգության բարձրացմանը, ինչպես նաև Ադրբեջանում տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումների անցկացմանը։ Միացյալ Նահանգները սատարում է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորմանն ուղղված Ադրբեջանի ջանքերին, այդ թվում՝ որպես Մինսկի խմբի համանախագահ։
Ադրբեջանա-ամերիկյան հարաբերությունները Վտանգավոր բեռների միջազգային ճանապարհային փոխադրումների մասին եվրոպական համաձայնագրի ժամանակահատվածում (1918-1920)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ադրբեջանի և ԱՄՆ-ի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու առաջին փորձը տեղի է ունեցել Փարիզում 1919 թվականի մայիսի 28-ին միայն ցարական Ռուսաստանի փլուզումից և Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության հռչակումից հետո[1]։
Ադրբեջանի խորհրդարանի նախագահ Ալիմարդան բեկ Թոփչիբաշովի գլխավորած պատվիրակությունը հանդիպել է ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի հետ։ Այդ հանդիպմանը Վուդրո Վիլսոնին ներկայացվել է Ադրբեջանի անկախ պետության ճանաչման մասին պաշտոնական հուշագիրը, այն Ազգերի լիգա ընդունելու, ԱՄՆ-ի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ ստեղծելու մասին և այլն[1]։
1919 թվականի նոյեմբերին Թիֆլիսում ԱՄՆ Կովկասյան առաքելության ղեկավարի միջնորդությամբ համաձայնագիր ստորագրվեց բոլոր կոնֆլիկտային հարցերը խաղաղ ճանապարհով լուծելու մասին՝ Ադրբեջանի և Հայաստանի ներկայացուցիչների բանակցությունների միջոցով[1]։
Ադրբեջանում խորհրդային ռեժիմի ստեղծումից հետո երկու երկրների միջև հարաբերություններն ընդհատվել են, և մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը ոչ մի պաշտոնական հարաբերություն չի եղել։
Ադրբեջանա-ամերիկյան հարաբերությունները անկախության շրջանում (1991)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ն առաջիններից էր, որ ճանաչեց Ադրբեջանի անկախությունը 1991 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Ադրբեջանում անկախության մասին Սահմանադրական ակտի ընդունումից հետո։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին ԱՄՆ-ն հայտարարեց ադրբեջանական պետության պաշտոնական ճանաչման մասին։
Եվ շուտով որոշակի քայլեր ձեռնարկվեցին երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու ուղղությամբ։ 1992 թվականի փետրվարի 12-ին Բաքու է այցելել ԱՄՆ պետքարտուղար Ջեյմս Բեյքերը՝ երկու պետությունների միջև պաշտոնական հարաբերություններ ստեղծելու համար։ Ավելի ուշ Ջեյմս Բեյքերի այցից հետո, 1992 թվականի մարտի 17-ին ԱՄՆ-ն Բաքվում բացեց իր դեսպանատունը, իսկ մարտի 18-ին երկու պետությունների միջև հաստատվեցին պաշտոնական դիվանագիտական հարաբերություններ[2]։
1992 թվականի ապրիլին Վաշինգտոնը Բաքու էր ուղարկել ԱՄՆ Կոնգրեսի պատվիրակությանը, որը գլխավորում էր սենատոր Դենիս դե Կոնսինին։ 1992 թվականի նոյեմբերին Վաշինգտոնում բացվեց Ադրբեջանի դեսպանատունը։
Ազատության պաշտպանության ակտի 907-րդ ուղղում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1992 թվականին հայկական լոբբիի ճնշման տակ ընդունվեց Ազատության աջակցության ակտի 907 ուղղումը (Freedom Support Act)[3]։ «Ազատության աջակցության ակտը» ընդունվել է նախկին խորհրդային հանրապետությունների տնտեսական աջակցության համար։ Սակայն հայկական լոբբիի ճնշման ներքո դրանում ներառվել է 907 ուղղումը, որն ասում է, որ ԱՄՆ-ի օգնությունը չի կարող տրամադրվել Ադրբեջանի կառավարությանը այնքան ժամանակ, քանի դեռ նախագահը չի որոշել և Կոնգրեսին չի զեկուցել այն մասին, որ Ադրբեջանի կառավարությունը ցուցադրական քայլեր է ձեռնարկում Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի դեմ բոլոր շրջափակումների և այլ հարձակողական ուժի կիրառման դադարեցման ուղղությամբ[3][4][5][6][7]։ Սվանտե Կոռնելի կարծիքով, շրջափակման հիմնավորումը ոչ իրավաչափ էր, քանի որ անտեսվում էր այն փաստը, որ Հայաստանն ինքն է էմբարգո իրականացրել Ադրբեջանի հիմնական մասից առանձնացված Նախիջևանի նկատմամբ, իսկ Հայաստանի հետ սահմանի փակումը տեղի է ունեցել ադրբեջանական հողերի օկուպացիայի պատճառով[8]։ Ավելին, կարծում է Սվանտե Քորնելը, «շրջափակում» տերմինի օգտագործումն ինքնին մոլորության մեջ է գցում՝ Հայաստանը սերտ տնտեսական կապեր ունի Վրաստանի և Իրանի հետ և տվյալ դեպքում ավելի շատ է մոտենում «էմբարգո» տերմինին[9]։
Ուղղման ընդունման հաջողությունը, նրա կարծիքով, ձեռք է բերվել մի քանի գործոնների շնորհիվ. հայկական Սփյուռքի կազմակերպման և լոբբիստական հնարավորությունների բարձր մակարդակ, դրա կարևորությունը խորհրդարանական և նախագահական ընտրություններում առանցքային նահանգներում (օրինակ՝ Կալիֆոռնիա) բարձր կենտրոնացվածության պատճառով, Անդրկովկասի նկատմամբ կառավարության հստակ քաղաքականության բացակայությունն այդ պահին, ինչից էլ օգտվեցին հայ լոբբիստները (ԱՄՆ-ում այդ ժամանակ անգամ Ադրբեջանի դեսպանատուն չկար)[9]։
Թոմաս դե Վաալը այդ ուղղման ընդունումը համարում է արտաքին քաղաքականության ամենաանոմալ մասը[10]։ Նա խիստ սահմանափակել է ԱՄՆ-ի հնարավորությունները Ադրբեջանի հետ[6] հարաբերություններում և բարդացրել Է ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ ամերիկյան միջնորդների աշխատանքը[10][11]։ 1998 թվականի սեպտեմբերին Ներկայացուցիչների պալատի ղեկավարին ուղղված իր նամակում Մադլեն Օլբրայթը գրել էր. «907 ուղղումը վնասում է ԱՄՆ ազգային շահերին՝ խափանելով նրանց չեզոքությունը ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործում, Ադրբեջանում տնտեսական ևւ լայն իրավական բարեփոխումներին աջակցելու նրանց հնարավորությունները, Արևելք-Արևմուտք էներգետիկ տրանսպորտային միջանցքի զարգացման գործում նրանց ջանքերը»[12]։
Շվեդ գիտնական Սվանտե Քորնելն իր աշխատանքում ավելի կտրուկ է գնահատում հայկական լոբբիի դերը ղարաբաղյան հակամարտության հարցում[13]։
Միացյալ Նահանգները շարունակում է իր վնասակար միջամտությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սարսափելի հակամարտությանը։ ԱՄՆ-ն պատժում է պարտված կողմին և խրախուսում զավթիչին, օկուպանտին և պատերազմի ակնհայտ հաղթողին։ Միթե ամերիկյան շահերից է բխում արգելել նորմալ մարդասիրական օգնությունը փոքր երկրին, որը թեև ոչ այնքան ժողովրդավար է, բայց ձգտում է դեպի արևմուտք և կարևոր է տարածաշրջանային կայունության և տնտեսական հեռանկարների ապահովման գործում։ Հայկական սփյուռքն ու նրա կողմնակիցները, որոնք ղեկավարում էին նախկին սենատոր Ռոբերտ Դոուլը, դա ցույց չեն տալիս։
Միայն 2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ից հետո Բուշի վարչակազմը հասել է ուղղման ժամանակավոր չեղարկմանը՝ կապված անվտանգության ոլորտում Ադրբեջանի հետ համագործակցության անհրաժեշտության հետ[11]։
Ադրբեջանա-ամերիկյան հարաբերությունների ջերմացումը Հեյդար Ալիևի իշխանության գալու հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1993 թվականի հունվարին ադրբեջանա-ամերիկյան հարաբերությունները բավական լարված էին։
1993 թվականի հունվարին Նախիջևանի Ադրբեջանի Գերագույն մեջլիսի նախագահ Հեյդար Ալիևը ուղերձ հղեց ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնին, որը նոր էր անցել ԱՄՆ նախագահի պարտականությունների կատարմանը։ Ուղերձում Հեյդար Ալիևը հույս է հայտնել, որ Ադրբեջանի հանդեպ իր վերաբերմունքն արդար և ազնիվ կլինի, և Նախիջևանի շրջափակումը Հայաստանի կողմից կվերացվի։ Սպիտակ տունն անհապաղ արձագանքել է ուղերձին։
1993 թվականի փետրվարի 4-ին Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպան Ռիչարդ Մայլսն այցելեց Նախիջևվան։ Գերագույն մեջլիսի նախագահ Հեյդար Ալիևի հետ հանդիպման ժամանակ նա ներկայացրել է ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի մարդասիրական օգնության ծրագրի ղեկավար Ռիչարդ Արմիթաջի նամակը Նախիջևանին մարդասիրական օգնություն ցուցաբերելու վերաբերյալ նախագահի որոշման մասին։
Որոշ ժամանակ անց, չնայած 907-րդ ուղղմանը, մարդասիրական բեռով բեռնված ամերիկյան ինքնաթիռները վայրէջք են կատարում Նախիջևանում։ Այս ակցիան, որպես Ադրբեջանի և ԱՄՆ-ի միջև լարվածության մեղմացման և վերացման առաջին քայլ, դրական ազդեցություն ունեցավ նաև երկու երկրների ապագա հարաբերությունների վրա։ 1993 թվականի ապրիլ-մայիս ամիսներին Բաքվում և Վաշինգտոնում սկսեցին երկու երկրների դեսպանության գործունեությունը[1]։
1994-1996 թվականներին Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականության մեջ Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերությունների զարգացումը բարձրացվեց առաջնային խնդիրների մակարդակի վրա։
Սեպտեմբերի 3-ին Բաքվում կայացել է Ադրբեջանի նախագահ Հեյդար Ալիևի հանդիպումը ԱՄՆ նախագահի անձնական ներկայացուցիչ, ՄԱԿ-ում ԱՄՆ մշտական ներկայացուցիչ Մադլեն Օլբրայթի հետ և երկու երկրների միջև հարաբերությունները համակողմանիորեն քննարկվել են։
Երկկողմ տնտեսական հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ն և Ադրբեջանը առևտրի և ներդրումների մասին երկկողմ համաձայնագրեր ունեն։ Ամերիկյան ընկերությունները մասնակցում են Ադրբեջանում նավթի արդյունահանմանը, ինչպես նաև ուսումնասիրում են հեռահաղորդակցության և այլ ոլորտներում նոր ներդրումային հնարավորությունները։ Ադրբեջանը կազմակերպությունում որպես շահառու երկիր է նշանակվել արտոնությունների համընդհանուր համակարգ, այդ ծրագրի շրջանակներում մի շարք ադրբեջանական ապրանքներ իրավունք են ստացել առանց մաքսատուրքի մուտք գործել Միացյալ Նահանգներ։
1993 թվականի վերջից սկսվեց երկու պետությունների միջև տնտեսական հարաբերությունների ընդլայնումը։
1994 թվականի օգոստոսի 10-ին Ադրբեջանի պետական նավթային ընկերության փոխնախագահ Իլհամ Ալիևը Յունայթեդ ԲՄԲ ամերիկյան խմբի ղեկավարության հետ ստորագրեց կարևոր պայմանագիր, որը ենթադրում է երկու նավթային հանքավայրերի համատեղ մշակում և շահագործում՝ մի քանի հարյուր միլիարդ բարել հզորությամբ։
Դրանից հետո ԱՄՆ-ի այնպիսի խոշոր նավթային ընկերություններ, ինչպիսիք են Ամոկոն, Պենզոյլը, Յունոկալը, Էքսսոնը, ներգրավվել են նավթային պայմանագրերում, որոնք կոչվում են «դարի պայմանագիր»։ Դարի պայմանագրում ներդրումների 47 %-ը պատկանում էր ԱՄՆ-ի ընկերություններին[1]։
1995 թվականին երկու պետությունների կառավարությունների միջև կնքվեց կապիտալ ներդրումներին աջակցելու մասին համաձայնագիր։ Բացի այդ, 1995 թվականին ԱՄՆ Պենզոյլ ընկերությունը սկսել է Կասպից ծովի հանքավայրերում գազի օգտահանման նախագծի իրականացումը։ Այդ նախագծի իրականացման արդյունքում Ադրբեջանը պետք է տարեկան 90 մլն ԱՄՆ դոլարի եկամուտ ստանար։
Ադրբեջանի և ԱՄՆ-ի միջև տնտեսական համագործակցության զարգացմանը դրական ազդեցություն է ունեցել 1996 թվականի հոկտեմբերին ԱՄՆ նախագահի պաշտոնական ներկայացուցիչ Բիլ Քլինթոնի գլխավորած պատվիրակության այցը Բաքու ԱՊՀ երկրների հետ էներգետիկ և առևտրային կապերի գծով Յան Կալիցկու գլխավորած պատվիրակությունը։ Յան Կալիցկին նշել է, որ եթե այդ կապերն այսուհետ ևս զարգանան նույն ինտենսիվությամբ, Ադրբեջանը 1997 թվականի առաջին կեսին կարող է դառնալ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության լիիրավ անդամ[1]։
1996 թվականի դեկտեմբերին Ադրբեջանում տեղի ունեցավ ԱՄՆ Առևտրի պալատի պաշտոնական բացումը, որը մեծ նշանակություն ունեցավ Ադրբեջանում ամերիկյան տասնյակ ընկերությունների և միավորումների, գործարարների գործունեության կարգավորման, միասնական կենտրոնից դրանց համակարգման համար։ 1996 թվականի դեկտեմբերին ստեղծվեց ադրբեջանական Դան ուլդուզու և Աշրաֆի հանքավայրերի շահագործման հերթական կոնսորցիումը։ ԱՄՆ-ի ևս երկու հեղինակավոր և առաջատար նավթային ընկերություններ՝ Ամոկո-ն ու Յունոկալ-ը, 55,5 տոկոս բաժնեմասով մտել են կոնսորցիում։ Ադրբեջանական նավթային հանքավայրերի շահագործման ոլորտում սա առաջին պայմանագիրն էր, որտեղ ամերիկյան ընկերությունների մասնաբաժինը մեծամասնություն էր կազմում։
1997 թվականի փետրվարին Վաշինգտոնում տեղի ունեցավ գիտագործնական մեծ համաժողով՝ Ադրբեջան.կոմերցիայից դեպի ժողովրդավարություն, դեպի նավթի արտադրության ավելացում։ Կոնֆերանսին, որի աշխատանքներին մասնակցել են այնպիսի խոշոր ամերիկյան ընկերությունների և միավորումների ղեկավարներ, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ի Առևտրի պալատը, British Airways-ը, Occidental-ը, Exxon-ը, Chevron-ը, Booing-ը, Unocal-ը և այլն, ինչպես նաև հայտնի քաղաքական և պետական գործիչներ, քննարկվել են երկու պետությունների միջև տնտեսական և քաղաքական կապերի կարևոր ասպեկտները, լուսաբանվել են կողմերի համար փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող հարցեր։
1997 թվականի հուլիսի 27-ից մինչև օգոստոսի 7-ը կայացել է Ադրբեջանի նախագահ Հեյդար Ալիևի պաշտոնական այցը Ամերիկա, որը տեղի է ունեցել ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի հրավերով։ Այս այցը պատմական նշանակություն ուներ։ Ամերիկայի ականավոր պետական և քաղաքական գործիչ Զ. Բժեզինսկին Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնական այցն ԱՄՆ համարում է դարակազմիկ և պատմական իրադարձություն, որը հաստատում է Կովկասում Ամերիկայի վարած տարածաշրջանային քաղաքականության նոր փուլի սկիզբը։
1998-2010 թվականներին երկու երկրների միջև կապերն ընդլայնվել են և ավելի են զարգացել բոլոր ոլորտներում։ Երկու երկրների միջև հարաբերությունների հիմնական ուղղություններն այս տարիներին եղել են տնտեսական կապերը երկու երկրների միջև, ԱՄՆ-ի մասնակցությունը անդրազգային նախագծերին, որոնք իրականացվում են Ադրբեջանի կողմից Կասպից տարածաշրջանում և Հարավային Կովկասում։ Հարկ է նշել Ամերիկայի հատուկ դերը մի կողմից Կասպից ծովի ածխաջրածնային ռեսուրսների յուրացման և արդյունահանման գործում՝ իր ընկերությունների միջոցով, իսկ մյուս կողմից՝ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան հիմնական արտահանման խողովակաշարի և Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազատարի անցկացման գործում՝ ապահովելու համար ադրբեջանական ածխաջրածինների ազատ մուտքը համաշխարհային շուկա։ Հարկ է նշել նաև ԱՄՆ-ի ակտիվ մասնակցությունը Եվրոպական միության հետ ուս ուսի տված Արևելք-Արևմուտք տրանսպորտային-հաղորդակցական միջանցքի (ՏՐԱՍԵԿԱ նախագիծ) իրականացման, Ադրբեջանում կառուցվածքային բարեփոխումների և տնտեսական ազատականացման գործում։
Երկու երկրների միջև կապերի հիմքը 2003-2010 թվականներին կազմել են անդրազգային ռազմավարական սկզբունքները, որոնք ներկայացվել են 1999 թվականին ԵԱՀԿ ստամբուլյան գագաթնաժողովի ժամանակ Ադրբեջանի, Թուրքիայի, Վրաստանի, Ղազախստանի և ԱՄՆ նախագահների կողմից ստորագրված համատեղ հայտարարության մեջ։
Համագործակցություն անվտանգության և պաշտպանության ոլորտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ի դեպքերից հետո Ադրբեջանը և ԱՄՆ-ն սկսեցին համագործակցել անվտանգության և պաշտպանության ոլորտներում։ 2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ի դեպքերից հետո Ադրբեջանը միացավ ՄԱԿ-ի Հակաահաբեկչական միջոցառումներին, սերտորեն համագործակցում էր ՄԱԿ-ի ահաբեկչության դեմ պայքարի կոմիտեի և Աֆղանստանի հարցով պատժամիջոցների կոմիտեի հետ։ 2001 թվականի հոկտեմբերին Ադրբեջանն իր զորակազմը ուղարկել էր Աֆղանստանում անվտանգության միջազգային ուժերին օգնություն ցույց տալու համար։ Նույն թվականի հոկտեմբերին Ադրբեջանը միացավ ՄԱԿ-ի ահաբեկչության ֆինանսավորման կանխման կոնվենցիային։ 2002 թվականի մայիսին կարգադրվեց իրականացնել ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի թիվ 1368, 1373, 1377 բանաձևերը՝ ուղղված ահաբեկչության դեմ պայքարին։
2001 թվականի նոյեմբերի 19-ին Ադրբեջանը ՆԱՏՕ-ի Խորհրդարանական վեհաժողովում ընդունվել է ասոցիատիվ անդամ։
2003 թվականի մայիսին Ադրբեջանը որոշում է կայացրել միջազգային կոալիցիոն ուժերի կազմում Իրաքում խաղաղապահ գործողություններին մասնակցելու մասին։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Али Гасанов Современные международные отношения и внешняя политика Азербайджана. — Второе издание. — Баку: “Zərdabi LTD” MMC, 2013. — 1008 с. — ISBN 978-9952-34-100-3
- ↑ Новруз Мамедов Внешняя политика: Реалии и взгляд в будущее. — Баку: Издательство Ганун, 2013. — 264 с. — ISBN 978-9952-26-519-4
- ↑ 3,0 3,1 Heather S. Gregg Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States. — Inter-University Committee on International Migration, 2002. — С. 22. — 35 с.
- ↑ «США продлили срок отказа от 907-й поправки к Закону о поддержке свободы». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
- ↑ Svante E. Cornell Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus. — Routledge, 2001. — С. 368. — 480 с. — ISBN 0700711627, 9780700711628
- ↑ 6,0 6,1 F. Stephen Larrabee, Ian O. Lesser Turkish foreign policy in an age of uncertainty. — Center for Middle East Public Policy (Rand Corporation). — 2003. — С. 116. — 218 с.
- ↑ Thomas De Waal Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. — NYU Press, 2003. — С. 234, 276. — 337 с. — ISBN 0814719457, 9780814719459
- ↑ Tobias Debiel, Axel Klein, Stiftung Entwicklung und Frieden Fragile peace: state failure, violence and development in crisis regions. — Zed Books, 2002. — С. 103. — 234 с. — ISBN 184277171X, 9781842771716
- ↑ 9,0 9,1 Svante E. Cornell Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus. — Routledge, 2001. — С. 369. — 480 с. — ISBN 0700711627, 9780700711628
- ↑ 10,0 10,1 Thomas De Waal Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. — NYU Press, 2003. — С. 276. — 337 с. — ISBN 0814719457, 9780814719459
- ↑ 11,0 11,1 США и карабахский конфликт Бренда Шаффер (BBC) 29 сентября 2004 г
- ↑ Svante E. Cornell Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus. — Routledge, 2001. — С. 377. — 480 с. — ISBN 0700711627, 9780700711628
- ↑ Svante E. Cornell Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus. — Routledge, 2001. — С. 374. — 480 с. — ISBN 0700711627, 9780700711628