Նազրան
| Բնակավայր | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Նազրան | |||||
| ինգուշ.՝ На́на-На́ьсаре ռուս.՝ Коста-Хетагурово | |||||
| |||||
 | |||||
| Երկիր |  Ռուսաստան | ||||
| Հիմնադրված է | 1781 թ. | ||||
| Առաջին հիշատակում | 1810 | ||||
| Մակերես | 80 կմ² | ||||
| ԲԾՄ | 200 մետր | ||||
| Բնակչություն | ▲117 936 մարդ (հունվարի 1, 2018)[1] | ||||
| Ժամային գոտի | UTC+3 | ||||
| Հեռախոսային կոդ | 8732 | ||||
| Փոստային դասիչ | 386120 | ||||
| Պաշտոնական կայք | nazrangrad.ru | ||||
| |||||
.png)
Նազրան (ինգուշ.՝ На́на-На́ьсаре), քաղաք Ռուսաստանի հարավում։ Ինգուշեթիայի Հանրապետության Նազրանովսկի շրջանի վարչական կենտրոնը, որի կազմի մեջ չի մտնում։
Քաղաքն ունի հանրապետական նշանակություն։ Այն ձևավորում է համանուն մունիցիպալ կառույց հանդիսացող Նազրան քաղաքը՝ քաղաքային շրջանի կարգավիճակով՝ որպես դրա կազմում միակ բնակավայրը[2]։ Ինգուշետիայի Հանրապետության խոշորագույն քաղաքը պետության տնտեսական և մշակութային կենտրոնն է։
Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
19-րդ դարի կեսերին հիշատակվում է որպես գյուղ Նազրան։ Տեղանունը ենթադրաբար բացատրվում է անտրոպոնիմով՝ առաջին բնակիչ Նյասարի անվամբ, որը հիշատակվում է ժողորդական լեգենդներում։ 1944 թվականին չեչենաինգուշական ինքնավար հանրապետության լուծարման արդյունքում բնակավայրն ընդգրկվել է Հյուսիսային Օսիայի կազմում և վերանվանվել Կոստա Խեթագուրով՝ ի պատիվ օս պոետ Կոստա Խեթագուրովի։ Չեչենաինգուշական ինքնավար հանրապետության վերականգնումից հետո բնակավայրը 1957 թվականին կրկին կոչվել է Նազրան, իսկ 1967 թվականին փոխակերպվել է քաղաք Նազրանի[3]։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքը գտնվում է Սունժի գետի ձախ ափին, հանրապետության արևմտյան մասում, Հյուսիսային Օսիայի վարչական սահմանի մոտ։ Մայրաքաղաք Մագասից գտնվում է 4 կմ հյուսիս-արևմուտք։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտ 30 քարե մուստիերյան կառույցներ՝ հիմնականում անդեզիտից, բացվել են Վ. Պ. Լյուբինի կողմից Գամուրզիևոյի շրջակայքում։ Պարզվել է, որ Գամուրզիևոյում հայտնաբերված գործիքները պատրաստվել են տեղի կայծքարային ապարներից, և որ այդ տեղանքում մուստիեի դարաշրջանում եղել է քարի մշակման փոքրիկ արհեստանոց[4]։ Վերին պալեոլիտի դարաշրջանի գործիքները հայտնաբերվել են Էկաժևոյում[5]։
Նազրանյան ռեդուտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նազրանի բնակավայրի հիմնադրման տարեթիվը ընդունված է համարել 1781 թվականը[6], երբ ռուսական բանակի սպա Լ. Լ. Շտեդերը, քարտեզագրական հետազոտություններ անցկացնելով Սունժենի երկրամասում, քարտեզի վրա նշել է Նազրանկե գետի պահակակետը։ Պաշտոնական փաստաթղթերում Նազրանը որպես բնակավայր առաջին անգամ հիշատակվում է միայն 1810 թվականին[7]՝ որպես Նազրանյան դաշտային հողե ամրություն, որը կառուցել է գեներալ Ի.Պ. Դելպոցոն Մոզդոկից Վլադիկավկազ տանող ճանապարհը ծածկելու համար։ Ամրաշինական աշխատանքների համար ներգրավվել են ռուս ռազմական ինժեներներ Մոզդոկից[8]։
Կովկասյան պատերազմի ժամանակ՝ 1817-1832 թվականներին, Նազրանի ամրոցը բազմիցս վերակառուցվել և ամրացել է։ 1818 թվականին Նազրանի ռեդուտն ամրացվել է Ալեքսեյ Երմոլովի կողմից, նույն թվականին նա Սունժիի ստորոտներում հիմնել է Գրոզնիի ամրոցը։ Նազրանյան ամրոցներին կից գտնվում էին թերեքյան կազակների բնակավայրեր Տրոիցկայան, Սունժենկայան, ինչպես նաև՝ Սլեպցովսկայան, Ասինովսկայան և Վոզնեսենսկայան։ 1841 թվականի ապրիլին Նազրանի ամրոցի վրա Իմամ Շամիլի հարձակումը հետ մղելու համար Նազրանի հասարակությունը պարգևատրվել է կայսր Նիկոլայ I Գեորգիևյան դրոշով[6]։
1858 թվականի Նազրանի ապստամբություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նազրանի ապստամբությունը տեղի է ունեցել 1858 թվականին։ Տեղացիերի անձնական և հողային իրավունքների վերլուծության կոմիտեն ապստամբության պատճառները բացատրել է ինգուշների կողմից իրենց հատկացված վայրերում բնակվելու դժկամությամբ և այդ կապակցությամբ «բնակիչների նկատմամբ պատշաճ վերահսկողություն ունենալու անհնարինությամբ»։ Ապստամբության ընթացքում ինգուշ բնակչությունն անարդյունք փորձել է կազակներից խլել Նազրանի ամրոցը։ Ապստամբությունը հաջողությամբ ճնշվել է Ա․ Ի․ Բարյատինսկին։ 1860-ական թվականներին որոշում է ընդունվել Նազրանյան ռեդուտն ամրապնդելու մասին, ինչի հետ կապված է եղել նոր կազակների մուտքը բերդի՝ Կարաբուլակյան, Տարսկայա, երկրորդ Սունժենյան և Նեստերովսկայայի շրջակայքում։
Նազրանի քաղաքի զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1868 թվականին Նազրանում բացվել է Նազրանի լեռնային դպրոցը՝ առաջին աշխարհիկ ուսումնական հաստատությունը Թերսկիի զորքում[10] և միակ բանը Ինգուշեթիայի տարածքում, որը բացվել է մինչև 1917 թվականի հեղափոխությունը, որտեղ ինգուշները հնարավորություն են ունեցել ստանալ ռուսական միջնակարգ կրթություն և պատվոգիր։ 1893 թվականին Նազրանում կառուցվել է երկաթուղային կայարան, իսկ 1894 թվականից Նազրանում սկսվել է կանոնավոր երկաթուղային հաղորդակցությունը։ Նազրան քաղաքում ենթակառուցվածքների զարգացմամբ 1909 թվականին հատկացվել է Նազրանի օկրուգը՝ Ռուսաստանի Թերսկի մարզի վարչատարածքային միավորը, որը գոյատևել է մինչև 1920 թվականը[9]։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ազգային կազմը
2010 թվականի Համառուսաստանյան մարդահամարի տվյալներով[10].
| № | Ազգություն | Մարդաքանակ | Մաս |
|---|---|---|---|
| 1 | ինգուշներ | 92 175 | 98,76 % |
| 2 | չեչեններ | 385 | 0,41 % |
| 3 | ռուսներ | 189 | 0,20 % |
| 4 | այլ | 586 | 0,63 % |
- Ազգային կազմի փոփոխության դինամիկան
| Մարդահամարի տարին | 1939[9] | 1970[9] | 1979[9] | 1989[9] | 2002[9] |
|---|---|---|---|---|---|
| Ինգուշներ | 895 (31,5 %) |
▲ 11 787 (91,4 %) |
▲ 14 116 (94,4 %) |
▲ 17 597 (97,4 %) |
▲ 106 345 (85,0 %) |
| Չեչեններ | 44 (1,6 %) |
▲ 56 (0,4 %) |
▲ 92 (0,6 %) |
▼ 39 (0,2 %) |
▲ 16 996 (13,6 %) |
| Ռուսներ | 1324 (46,7 %) |
▼ 773 (6,0 %) |
▼ 506 (3,4 %) |
▼ 218 (1,2 %) |
▲ 1146 (0,9 %) |
| Այլ | 575 (20,2 %) |
▼ 278 (2,2 %) |
▼ 231 (1,6 %) |
▲ 392 (2,1 %) |
▲ 579 (0,5 %) |
Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքի կլիման խոնավ ցամաքային է, որը տատանվում է չափավոր ցամաքայինից մինչև կտրուկ ցամաքային տափաստանային։ Ձմեռը լինում է ձյունառատ և փափուկ, հունվարի վերջից մինչև փետրվարի սկզբին ձևավորվում է կայուն ցրտաշունչ եղանակ։ Մայիսից մինչև հուլիս ընկած ժամանակահատվածը սովորաբար տարվա ամենա անձրևոտ ժամանակաշրջանն է։ Հուլիսի վերջից մինչև օգոստոսի սկզբը տաք եղանակ է լինում։ Արևային հստակ օրերը շատ քիչ են՝ տարեկան միջինը մոտ 50-60 օր պարզ է, մոտ 80-90 օր տեղումներ են, մնացած ժամանակ՝ 210-230 օր ամպամած։
Ենթակառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքում տեղակայված են Ռուսաստանի ԱԴԾ Հյուսիս-Կովկասյան սահմանապահ վարչության Նազրանովի սահմանապահ ջոկատը (ստեղծվել է 1995 թվականին)[11] և Ռուսաստանի ՆԳՆ ներքին զորքերի 126-րդ գունդը (2004 թվականից)[12]։
Նազրանի երկաթուղային կայարանը գտնվում է Բեսլան-Սլեպցովսկա Հյուսիս-Կովկասյան երկաթուղու վրա։ Ավելի վաղ Նազրանի կայարանից երկաթուղին հասել է Գրոզնի, բայց Չեչնիայի Հանրապետությունում մարտական գործողություններից հետո Սլեպցովսկայից Գրոզնի ընկած հատվածը քանդել էին։
Գործում է «Ինգուշավտոտրանս» ՊՓ-ի կողմից սպասարկվող քաղաքային ավտոբուսի 9 երթուղի։ Շարժակազմը. ավտոբուսներ հատկապես փոքր դասի ԳԱԶ-3221 «Գազել», ավտոբուսները փոքր դասի Paz-3205 և Paz-3204:
Կրոնական օբյեկտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքում գտնվում է հինգ խոշոր և մոտ 15 փոքր մզկիթներ։ Ռուսական զորամասում գործում է Սուրբ Երրորդություն մատուռը։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- «Վիլս» թեթև համաձուլվածքների գործարան
- Բետոնի գործարան
- Նարուդպրոմ
- «Թեյմահ» կարի միավորում
- Տպագրական կոմբինատ
- Մետալոտորգ (մետալոբազա Ինգուշեթիայում, Ռուսաստանի եվրոպական մասում խոշորագույն մետալուրգիական ձեռնարկության մասնաճյուղ)
- «ՌԻԱԿ» ալյումինե պրոֆիլների գործարան
Հայտնի բնիկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հասան Մագոմետովիչ Հալմուրզաևը ռուսաստանցի ձյուդոիստ է, 2016 թվականի օլիմպիական չեմպիոն մինչև 81 կգ քաշային կարգում, Եվրոպայի չեմպիոն[13], Եվրոպայի պատանիների չեմպիոն, Ռուսաստանի չեմպիոն, 2010 թվականի Սինգապուրի պատանեկան Օլիմպիական խաղերի մրցանակակիր, 2015 թվականի ամառային Ունիվերսիադայի չեմպիոն Կվանգջուում։ Ռուսաստանի սպորտի վաստակավոր վարպետ։
Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
-
Նազրանի քաղաքային լիճը: -
Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների հիշատակի հուշարձան, 2010 թվական: -
Քաղաքական հալածանքների զոհերի հիշատակի հուշահամալիր, 2003 թվական: -
Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին զոհվածների հուշահամալիր, 2011 թվական: -
Երկաթուղային կայարան. Տեսարանը ՝ քաղաքի հրապարակից։ -
Երկաթուղային կայարան: Տսարանը՝ կառամատույցի կողմից, 2011 թվական:
.PNG)
.jpg)
.png)
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Federal State Statistics Service.
- ↑ Закон от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Поспелов, 2008, էջ 303
- ↑ Любин В.П., Бадер Н.С., Марковин В.Н. Первые местонахождения орудий каменного века в ЧИАССР // КСИА. Вып. 92. — 1962. — С. 121.
- ↑ К истории археологического изучения Чечни Արխիվացված 2020-08-07 Wayback Machine, 23.12.2008
- ↑ 6,0 6,1 Энциклопедия «Мой город» — Назрань
- ↑ «Н. Д. Кодзоев. История Ингушетии (краткий очерк)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 13-ին.
- ↑ Гриценко Н. П., Золотов В. А. Города Северо-Восточного Кавказа и производительные силы края. Ростов-на-Дону, 1984. С. 127
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Этнография Кавказа
- ↑ «Том 4. Таблица 04-04. Население Ингушетии по национальности и владению русским языком». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 19-ին.
- ↑ «История Северо-Кавказского пограничного управления ФСБ России». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
- ↑ РИА Новости: Дислоцированный в Ингушетии 126-й полк внутренних войск МВД РФ приступил к выполнению служебно-боевых задач
- ↑ Российский дзюдоист Хасан Халмурзаев завоевал золото чемпионата Европы в Казани
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Поспелов Е. М. Географические названия России. Топонимический словарь. — М.: Астрель, АСТ, 2008. — 523 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5