Լեմբիթ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լեմբիթ
Դիմանկար
Լեմբիթի հուշարձանը Սուուռե-Յաանիում (Էստոնիա).
Ծնվել է12-րդ դար
Մահացել էսեպտեմբերի 21, 1217
Մահվան վայրՎիլյանդի, Լիվոնիա
Մասնագիտությունռազմական գործիչ

Լեմբիթ կամ Լեմբիթու (էստ․՝ Lembitu, Lembit, Lembitt, Lambite, Lambito, Lembito, Lembitus, 12-րդ դար - սեպտեմբերի 21, 1217, Վիլյանդի, Լիվոնիա), էստոնացի տոհմավագ, Էստոնիայի կիսառասպելական առաջնորդ, որը կռվել է խաչակիրների դեմ 13-րդ դարում։ Նա իշխել է հյուսիսային Սակալայում և նրա կարևոր նպատակներից մեկը Էստոնիայի միավորմանը հասնելն է եղել։

Նրա մասին հիշատակված միակ գրավոր աղբյուրը գերմանացի կաթոլիկ հոգևորական և մատենագիր Հենրիկ Լատվիացու Լիվոնիայի տարեգրությունում (լատին․՝ Heinrici Cronicon Lyvoniae) է։ Լեմբիթը ղեկավարել է սակալաների և էստոնացիների մի քանի պատերազմներ 1211 թվականի Լիվոնիայի խաչակրաց արշավանքներում խաչակիրների և նրանց դաշնակիցների դեմ։ 1215 թվականին Լեմբիթը հանձնվել է Լեհո ամրոցը պաշարող խաչակիրներին և համաձայնել է քրիստոնեություն ընդունել։ 1217 թվականին նա զոհվել է որպես էստոնական բանակի առաջնորդ Մաթևոսի օրվա (Մադիսեպաայի) ճակատամարտում։

Լեմբիթը Էստոնիայում հարգված է որպես ազգային հերոս։

Անվան ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեմբիթու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեմբիթու անուն է, որը հաստատվել է պատմական ավանդույթներում, անվան իրական սկզբնական ձևն անհայտ է։ Հենրիկ Լատվիացու տարեգրության մեջ նրա անունը հիշատակվում է 14 տեղերում՝ գրված հինգ ձևով տարբեր ձեռագրերում ( Լեմբիտու, Լամբիտ, Լամբիտո, Լեմբիտո, Լեմբիթ(աս) )[1], սակայն որոշ տարբերակներ կարող են առաջանալ նաև տառադարձման սխալներից և լատիներեն հոլովներից։

13-ից 16-րդ դարերի աղբյուրներում կան բազմաթիվ հին արական անուններ, որոնք նման են Լեմբիթուին։ Դատելով Ռուհջայի և Հելմեի հողային ռեգիստրում գրանցված գրառումներից Լեմմիթ(ու) այնտեղ 15 դարի ամենատարածված անունն է եղել[2]։  Lemmet (1392), Lemete Clawepoye (1564) հայտնի է լիվոնյան լեզվի տարածքից, և Lemmit ( *Lemmitty, 1606–1610) ֆիններեն լեզվի տարածքից[3]։  Լեմբ արմատը հանդիպում է բազմաթիվ բարդ անուններում (հատկապես բնորոշ էր Հարավային Էստոնիային)՝ Տոյելեմբի, Աուլեմբի, Իլմալեմբի, Վիլիլեմբի, Լեմսատտու, Ջալեմբի, Լեմբիս, և այլն։ Հենրիկի տարեգրության մեջ նշվում է նաև լիվլասդ Հոլմին, որը կոչվում է Լեմբեվալդե։ Այս անվանման ձևերից դատելով` սկզբնական մբ բաղաձայն համակցությունը մի քանի դարերի ընթացքում ձուլվելու պատճառով փոխվել է մմ- ի։ Լեմբիթու անվան իմաստը մեկնաբանվել է որպես «սիրեցյալ»[3]։

Վիտամաս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգոստոս Հենրիխ Հանսենը ենթադրել է, որ 1857 թվականի Հենրիկի տարեգրության հրատարակության մեջ հայտնված Վիտամաս անունը կարող է կապված լինել Լեմբիթի հետ[4]։

Մի՞թե Լեմբիտուսը, Վիտամասը, իր մյուս դավաճան տոհմավագների հետ չի սպանվել Ռիգենսիների կողմից Սակկալայում:
- Բնօրինակ լատիներեն տեքստը կազմված Լեոնիդ Արբուսով կրտսերի կողմից՝ հիմնված պահպանված ձեռագրերի վրա

Նույն տեքստը այլ թարգմանությամբ.

Չէ՞ որ Լեմբիթը՝ Վիտամասը ընկավ իր մյուս անհավատարիմ ծնողների հետ, երբ սպանվեց Ռիացիների կողմից Սակալայում։
- Էստոնացի պատմաբան Ռիչարդ Քլայսի թարգմանություն (1982)

Նույն միտքը վիճարկել է 1920-ական թվականներին սիրողական պատմաբան Յուհան Լուիգան։ Նա նշել է, որ Հենրիխը չի հիշատակում Վիտամասին Մադիսեպաայի ճակատամարտի նկարագրության մեջ կամ տարեգրության որևէ այլ տեղ, այլ միայն տարեգրության վերջին մասում Ռիգայի քրիստոնյաների ամենակարևոր զոհված հակառակորդների շարքում, Լեմբիթի կողքին։ Այս ցուցակի մյուս բոլոր անձինք հիշատակվում են տարեգրության մեջ։ Նաև ըստ Լուիգայի` այս անվան համար օգտագործվող լատիներեն քերականությունը ցույց է տալիս մեկ անձի, ոչ թե երկուսի անունը։ Նա նաև ենթադրել է, որ տարեգրության հետագա վերաշարադրումների մեջ ստորակետ է դրվել Լեմբիթի և Վիտամասի անունների միջև։ Վիտամասը Լուիգան մեկնաբանել է որպես Լեմբիթին տրված լրացուցիչ անուն՝ «հաղթող մարդ», որը նման է, օրինակ, Դանիայի 13-րդ դարի թագավոր Վալդեմար II-ի լրացուցիչ անվանը ( Overwinnaar «հաղթող»)[5][6]։

Պատմաբանները սովորաբար Վիտամասը համարում են առանձին թագավորություն, սակայն, և ոչ որպես Լեմբիթի լրացուցիչ անվանում։ Լուիգայի ենթադրությունը ուղղակիորեն քննադատության է ենթարկել էստոնացի պատմաբան Էն Տարվելը (1932-2021), ով նշում է, որ նույն քերականական կառուցվածքը օգտագործվում է տարեգրության մեկ այլ տեղ՝ մի քանի անձանց նշելու համար։ Անվան իմաստը որոնելով՝ Յուհան Լուիգայի մեկնաբանությունը («հաղթող») չի համապատասխանում։ Ըստ լեզվաբան Փոլ Ալվրեի՝ անունը պարունակում է viht(a) արմատը, սակայն մեկ այլ լեզվաբան՝ Էդուարդ Ռոսը, համաձայն չէ, որ այն կարող է վերաբերել այսօրվա ռազմական ղեկավարին, այլ առավել նշանակում է պաշտպանություն կամ աջակցություն[7]։

Կոչումներ, էպիտետներ և իշխանության տիտղոսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարեգրության մեջ Լեմբիթը հիշատակվում է լատիներեն senior և princeps ac senior տիտղոսներով, որոնք սովորաբար էստոներեն թարգմանվում են համապատասխանաբար որպես ավագ և գլխավոր տոհմավագ։  princeps տիտղոսը չի օգտագործվում էստոնացի այլ տոհմավագների համար։ Թեև princeps i-ի իմաստներից մեկը նաև արքայազն կամ թագավոր է, և երբեմն նաև Լեմբիտու է կոչվում, Հենրիխը դեռ օգտագործում է rex և dux անունները իշխանության այս պաշտոնները նշելու համար, իսկ princeps ac senior տիտղոսով նա նշանակում է ռազմական գործի ղեկավարներին, ինչի պատճառով այն կարող է թարգմանվել որպես պատերազմի կամ բանակի պետ։ Նաև Լեմբիթի դեպքում, princeps ac senior անունը օգտագործվել է միայն մեկ անգամ՝ Մադիսեպյան ճակատամարտից առաջ, հավանաբար կապված այն բանի հետ, որ նա ղեկավարել է էստոնական զորքը[8]։ Հենրիկն օգտագործում է նաև perfidissimus էպիտետը Լեմբիթի մասին, որը նշանակում է «ուխտադրժող, ամենանենգ, ամենավտանգավոր»։

Լիհավեռե բլուր, հնաքաղաք Լիհավեռե գյուղի մոտ. Լեմբիթի ամրոցի ենթադրյալ վայրը[9]

Հենրիկը Լեմբիթին անվանում է Սակալայի սենյորներից մեկը ( seniores de Sackale ), այսինքն՝ Սակալայից երեց։ Երբեմն այս արտահայտությունը սխալմամբ թարգմանվել է նաև որպես Սակալայի ավագ, այսինքն՝ նա ներկայացվել է որպես Սակալա շրջանի գլխին կանգնած երեց[10]։ Այնուամենայնիվ, չկա որևէ վկայություն իշխանության մակարդակի մասին, որն ավելի բարձր է, քան ծխական երեցները, բացի այդ, այսօր հնագետների շրջանում գերակշռող կարծիքն այն է, որ Սակալան որպես կոմսություն նախ և առաջ մարդաաշխարհագրական միավոր էր՝ առանց միասնական քաղաքական ղեկավարություն[11][12]։ Լեմբիթի ուժային տարածքը գտնվում էր կոմսության հյուսիսային մասում՝ Նավեստի գետի մոտ, որտեղ հավանաբար կար առանձին ծխական համայնք և Վիլյանդիից հետո շրջանի երկրորդ կարևոր կենտրոնը։ Տարեգրությունը այնտեղ գտնվող Լեոյի ամրոցն անվանում է Լեմբիթի ամրոց ( castrum Lembitu ), և նաև այնտեղ գտնվող գյուղերից մեկը որպես Լեմբիթ գյուղ ( վիլա Լեմբիթ )։ Վերջինս կարող է թարգմանվել նաև որպես Lembitu mõis - կալվածք իմաստով, ավելի մեծ մեկ ֆերմա։ Նրանք, ամենայն հավանականությամբ, գտնվել են Lõhavere քաղաքի բլրի վրա և համապատասխանաբար ավելի ուշ Օլուստվեռե կամ Lõhavere կալվածքի վերևում։ Lõhavere linnamäe-ի հնագիտական պեղումների ժամանակ, գլխավոր դարպասի դիմաց, հայտնաբերվել է 8 × 8 մ չափսերով ավելի մեծ բազմասենյականոց կացարան` ենթադրվում է Լեմբիթի ընտանիքի բնակավայրը։ Դա, կարծես, հաստատում են շենքում հայտնաբերված թանկարժեք զարդերը և քահանայի պատմուճանի մասերը, որոնք զարդարված են ոսկյա բրոկադով, ըստ երևույթին, գերմանացիներից գողացված[13]։

Ժամանակի ընթացքում տարբեր գնահատականներ են տրվել այն մասին, թե ինչ նկատի ուներ մատենագիրը՝ բերդն ու գյուղը (կամ կալվածքը) Լեմբիթ հետ կապելով, և ինչպիսին կարող էր լինել Լեմբիթի նման ազնվականի դիրքն այն ժամանակվա հասարակության մեջ։ 1950-ականներին Էստոնիայում մշակված պատմության հայեցակարգը 10-րդ և 12-րդ դարերի հասարակությունը համարում էր վաղ ֆեոդալական, որտեղ ամենահարուստ էլիտաներն ունեին մեծ հողատարածքներ, մի շարք կախյալներ և իրենց սեփական ամրոցը։

Լեմբիթի գյուղը համարվում էր նրանից կախված գյուղ՝ որպես ֆեոդալ, համեմատաբար փոքր Lõhavere ամրոցը որպես գերամրոց, որը պատկանում էր անձամբ իրեն (համարվում էր, որ ավելի մեծ ամրոցները ավելի բարձր դասի արտահայտություն)[14]։ Ըստ Էնն Տարվելի՝ տարեգրության տեքստը նման մեկնաբանության թույլ չի տալիս, և դա Լեմբիթի իշխանության տակ գտնվող գյուղ ու ամրոց էր, բայց ոչ նրա սեփականությունը։ Տարվելը նշում է, որ օրինակ Լեոլե ամրոցը տարեգրության մեջ կոչվում է Լեմբիթի ամրոց միայն մեկ անգամ, մյուս դեպքերում կոչվում է Սակալա ամրոց կամ Նավեստի կողմից տեղակայված մեկ այլ ամրոց։ Նա ենթադրում է, որ Լեմբիթը հավանաբար ծխական քահանա է եղել։  1990-ական թվականներից տարածված է այն կարծիքը, որ Էստոնիայում ստատուսային հասարակությունն արդեն բավականաչափ զարգացած էր հնագույն ժամանակների վերջին։ Ըստ Վալտեր Լանգի՝ամենակարևոր վասալները ունեին մեկ կամ մի քանի վակեր ( wakk, գյուղացիական ինքնակառավարման վարչական տարածքային միավոր) կամ գյուղեր, որոնք նրանց հարկ էին վճարում, որոնք կառավարվում էին կենտրոնական ամրոցից և որոնք միասին կազմում էին վասալի ամրոցի տարածքը։

Ըստ Այն Մեսալուի, Լիվոնյան խաչակրաց արշավանքի Սակալա ժամանելու առաջին տարիներին Լեմբիթն աչքի չի ընկել տեղի մյուս ավագների մեջ։ Ըստ Մեսալուի, նրա ազդեցությունը կարող էր աճել մոտ 1211 թվականին։ Ըստ Քրիստջան Օադի՝ Հյուսիսային Սակալան մինչ այդ գտնվել է Վիլյանդիի ազնվականների իշխանության ներքո, իսկ 1211 թվականին անկախացել՝ կապված վիլյանդի ժողովրդի Ռիգասին հանձնվելու հետ։ Դրանից հետո հյուսիսային սակալացիները կարող էին ենթարկել Նուրմեկունդին և Ալեմպոիսին, որոնք գտնվում էին Նավեստիից հյուսիս։ 1217 թվականին Լեմբիթը հասել էր այնպիսի դիրքի, որը թույլ տվեց նրան դառնալ Էստոնական ուժերի առաջնորդը, որոնք հավաքվել էին Նավեստիում մինչև Մադիսեպի ճակատամարտը։ 1221 թվականի համատեքստում ներկայացված Մարիամ Աստվածածնին ուղղված իր գովերգում Հենրիխը Ռիգայի եկեղեցու գլխավոր հակառակորդների թվում նշում է նաև Լեմբիթին։

Կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լեմբիթն էստոնացի երեց է, որին ամենաշատը հիշատակել է Հենրիկը` 14 անգամ[1]։ Դրա շնորհիվ նրա կյանքի մասին շատ բան կարելի է վերականգնել, թեև միայն Լեմբիթի կյանքի վերջին վեց տարիների ընթացքում (1211-1217 թթ.):

Լեմբիթը տարեգրության մեջ աչքի է ընկել առաջին հերթին որպես էստոնացիների ռազմական առաջնորդ ռազմական արշավների ժամանակ։ Նրա մասին առաջին անգամ հիշատակվում է 1211 թվականին՝ մեկ այլ ազնվական Մեեմեի գլխավորությամբ, Սակալայի զորքերից մեկի արշավանքի ժամանակ դեպի Ումերա պատմական տարածք, որտեղ քահանա էր ինքը՝ մատենագիր Հենրիկը։ Հենրիկն առանձին-առանձին նշում է եկեղեցու հրկիզման ու քահանայի ունեցվածքի կողոպուտի մասին։ Լեմբիթի հետ նման շփումը և սակալացիների մասին ավելին լսելը, քան մոտակա հարևանները, կարող էին պատճառներից մեկը լինել, որ Հենրիկը ավելի մեծ ուշադրություն է դարձրել նրան, քան էստոնացի մյուս առաջնորդներին իր տարեգրության մեջ[1][15]։

1211 թվականի աշնանը գերմանացիները արշավել են դեպի Հյուսիսային Սակալա, և նրանց զորքերի կանգառը Լեմբիթ գյուղի մոտ էր, որը, ինչպես նշվեց վերևում, կապված է ավելի ուշ Lõhavere կալվածքի, ինչպես նաև Օլուստվեռեի հետ։ Լեմբիթն ուղղակիորեն չի հիշատակվում, բայց ըստ տարեգրության, այնտեղ բերդը կրակ է մատնվել, հավանաբար, Lõhavere-ն։

Հաջորդ տարվա հունվար-փետրվարին Նովգորոդի արքայազն Մստիսլավ Հաջողակը (1176-1228) արշավել է դեպի Էստոնիա՝ պաշարելով Վարբոլա ամրոցը (ներկայիս` Հարյումաայում)։ Միևնույն ժամանակ Ռիգայից քահանաներ են ուղարկվել Սակալայում մկրտելու, Կենտրոնական և Հարավային Սալամայի հայրերն արդեն հանձնվել էին Ռիգայի եպիսկոպոսին։ Ռուսական արշավանքի ժամանակ սակալացիներն ու ուգալացիները սկսել են զորք հավաքել, և քահանա Սալոմոնը որոշել է հեռանալ Վիլյանդիից։ Սակայն, ըստ տարեգրության, Լեմբիթը հետապնդել է նրան մի փոքր ջոկատով և սպանել, հավանաբար գավազանով, քահանային իր թարգմանիչների հետ միասին։ Այնուհետև Լեմբիթը վերադարձել է իր զորքերի մոտ և գլխավորել սակալացիների և ուգալացիների արշավը դեպի Պսկով, որը, օգտվելով Էստոնիայում տեղական ուժերի առկայությունից, թալանվել և հրկիզվել է։ Ռուսական տարեգրություններում լիտվացիների կողմից Պսկովի հրկիզումը թվագրվում է նույն թվականի մայիս-հունիս ամիսներով, սակայն իրադարձությունների տրամաբանությունը վկայում է այն մասին, որ դրանք իրականում վերաբերում են նաև Լեմբիթի արշավին։

Շուտով պատերազմում եռամյա զինադադար է կնքվել։ Լեմբիթը որպես խաղաղ բանակցությունների կողմ չի նշվում, սակայն զինադադարի արդյունքում պայմանավորվել է, որ Սակալան մինչև Նավեստի գետը անցնի Ռիգայի իշխանության տակ և ընդունի քրիստոնեությունը։ Սակայն այս պայմանը չի իրականացել, և ամբողջ Սակալան ըստ էության մնացել է Ռիգայից անկախ։

1215 թվականին, էստոնացիների և քրիստոնյաների միջև զինադադարից հետո, գերմանացիները թալանել են Սակալան, այնուհետև անսպասելիորեն ներխուժել Լեմբիթի (Լեոլե) ամրոց։ Մի քանի օր պաշարումից հետո բերդի պաշտպանները հանձնվել են, և Լեմբիթը մյուս հայրերի հետ միասին խոստացել է ընդունել քրիստոնեությունը։ Լեմբիթը և մյուս առաջնորդները մկրտվել են և ի սկզբանե տարվել են որպես բանտարկյալներ, բայց շուտով վերադարձել են տուն՝ իրենց որդիներին պատանդ ուղարկելու դիմաց։

1217 թվականի սկզբին խաչակիրները մեծ անհաջողություն են կրել Էստոնիայում, երբ Նովգորոդի և Պսկովի զորքերը սաարացիների, հարյումաացիների և սակալացիների հետ ջախջախել են Օտեպյաե ամրոցը, որը միևնույն ժամանակ անցել էր Ռիգայի եպիսկոպոսի և Խաչակիրների` Թրի լիվոնյան եղբայրներ օրդենի` միաբանության վերահսկողության տակ։ Հետո սակալացիները նույնպես չեղարկել են Ռիգայի բնակիչների հետ պայմանագիրը։ Էստոնացիները մեծ բանակ են հավաքել, որը, ըստ տարեգրությունների, պատրաստվում էր միանալ ռուսներին՝ հավանաբար Ռիգան պաշարելու ծրագրով։ Զորքը հավաքվել է Նավեստիում, և տարեգրությունը որպես առաջնորդ նշում է Լեմբիթին։ Բայց ռիգացիներն առաջ են անցել ռուսներից ու իրենց ուժերով ներխուժել են Սակալա։ Ըստ տարեգրության՝ Լեմբիթի հրամանատարության ներքո հավաքվել են 6000 մարդ Ռիդալից, Հարյումայից, Վիռուից, Ռևայից, Յարվամայից և Սակալայից։ Կային մոտ 3000 խաչակիրներ, սակայն նրանց մեծ մասը պատրաստված մարտիկներ էին։ Նրանց առաջնորդել են կոմս Ալբերտ Օրլամյունդացին, օրդենի երկրորդ մագիստր Վոլքուինը, Դաուգավգրիվայի վանահայր Բերնհարդ ֆոն Լիպեն և վերապատվելի Յոհաննեսը։

Եվ էստոնացիները ուրախացան և լուր ուղարկեցին ամբողջ Էստոնիայով և հավաքեցին բանակ՝ շատ մեծ ու հզոր։ Նրանք բնակություն են հաստատել Սակալայում՝ Պալա գետի մոտ (այժմ՝ Նավեստի գետ)։ Նրանց առաջնորդն ու երեց Լեմբիթուն հավաքեցին բոլոր տղամարդկանց բոլոր գավառներից։ Եվ նրանք եկան նրանց մոտ և՛ արևմուտքից, և՛ Հարյումայից, և՛ Վիռուից, և՛ Ռևայից, և՛ Յարվայից և՛ Սակալայից։ Նրանք վեց հազար էին...:

Ուժերը բախվել են Մադիսեպի ճակատամարտում, որում էստերը զոհեր են տվել (ըստ Հենրիի ժամանակագրության՝ մոտ 1000 էստոնացի ընկել է, ըստ Լիվոնիայի ամենահին հանգավոր տարեգրության` 1400)։ Ըստ Հենրիի տարեգրության նկարագրության՝ սակալաները բանակի աջ թևում դիմակայել են լատգալլերին և երկար ժամանակ քաջաբար դիմադրել նրանց հարձակումներին։ Սակայն տեսնելով, որ էստոնական զորքերի միջին մասը զիջում է գերմանական ստորաբաժանմանը, նրանք դիմել են փախուստի։ Լատգալլերը սկսել են հետապնդել նրանց, իսկ Վեկոն, ով ճանաչել է Լեմբիթուին, իբր հետապնդել է նրան և սպանել։ Ասում են, որ Լեմբիթի գլուխը տարել են Լիվոնիա՝ ի նշան հաղթանակի, նրա հետագա ճակատագիրը հստակ հայտնի չէ, թեև դրա մասին կան մի քանի լեգենդներ։

Քանի որ Լեմբիթի մասին հայտնաբերված տեղեկատվությունը բավականին սակավ է, ոչ ոք չի ուսումնասիրել նրա կյանքն ու գործունեությունը շատ մանրակրկիտ գիտական մակարդակով։

Այնուամենայնիվ, սիրողական պատմաբան Յուհան Լուիգան բազմաթիվ ենթադրություններ է արել Լեմբիթի կյանքի ընթացքի և դիրքի մասին, որի կարծիքով էստոնացիները հետևողական «արտաքին քաղաքականություն» են վարել 1184-1217 թվականներին` Լեմբիթի շնորհիվ։ Ի թիվս այլ բաների, Լուիգան կարծում է, որ Լեմբիթը եղել է նաև շվեդական Սիգտունայի ոչնչացնողը 1188 թվականին, որից հետո նա դարձել է «Արևմտյան ծովի առևտրային ուղիների տիրակալը» Վիսբկուից Նովգորոդ։

1206 թվականին Դանիայի թագավորը չի արշավել դեպի Սաարեմա, սակայն կղզու բնակիչները դանիացիներին խաղաղությամբ են ընդունել Լեմբիթի խնդրանքով, որը ձգտում էր Դանիայի հետ լավ հարաբերությունների։ Ըստ Լուիգայի՝ Լեմբիթն իր նամակում անուղղակիորեն հիշատակվում է նաև որպես Հռոմի Պապ։ Ասվում է նաև, որ Լեմբիթի մահով «Էստոնական համագործակցությունը» փլուզվել է[17]։

Պատմաբանները քննադատել են Լուիգայի գրությունները Լեմբիթի մասին։ Ըստ էստոնացի պատմաբան Սուլև Վահտրեի (1926-2007), դրանք «բանաստեղծական, սուբյեկտիվ, թույլ են աղբյուրագիտական առումով», ըստ Հարրի Մուրայի (1900-1968), «Լուիգայի աշխատանքների հետևանքները լիովին ֆանտաստիկ են» և իրենց մոդեռնիստական մոտեցմամբ «անցնում են գրեթե բոլոր սահմանները, ուստի հնարավոր չէ օգտագործել նրա ստեղծագործությունները հաստատական իմաստով»։

Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 19-րդ դարը հատուկ ուշադրություն չի դարձվել Լեմբիթին, ոչ էլ Հենրիկի տարեգրությունն է մինչև 18-րդ դարը համարվել կարևոր աղբյուր։ Միայն էստոնացիների ազգային զարթոնքի ժամանակ էր, որ Լեմբիթը դարձել է էստոնացիների հետաքրքրության առարկան որպես ազգային անկախության մարտիկի՝ ըստ ժամանակի մեկնաբանության։ Նրան հիշատակել է Կարլ Ռոբերտ Յակոբսոնը իր «Երեք Հայրենասիրական ելույթներում», սակայն դրանից առաջ Գարլիբ Մերկելը հպանցիկ հիշատակել էր նաև «էստոնացիների մեծ ավագ Լեմբիտուին»։

Լեմբիթի անունը լայնորեն հայտնի է դարձել հատկապես 1880-ականներին Յան Յունգի «Լատվիացի Հենրիկ Լիվոնիացու տարեգրություն կամ Ժամանակի գիրքը» հրատարակելուց հետո։ Հնագույն նախնու համբավի ավելի լայն տարածման շնորհիվ Տալլինում 1900 թվականին առնվազն մեկ տղա երեխայի անվանակոչել են Լեմբիթու, իսկ 20 տարի անց արդեն 1000 ծնունդներից 18 երեխային տվել են Լեմբիթ անունը։

Լեմբիթի անունը՝ որպես էստոնացիների ամենահայտնի առաջնորդ, զարթոնքի և Անկախության պատերազմի ժամանակ դարձել է ազգային հպարտության, ազատամարտի և անկախության խորհրդանիշ։ Օրինակ՝ «Բոբր» հրացանակիր նավը 1918 թվականին վերանվանվել է «Լեմբիթ»[18]։ 1935 թվականին Էստոնիայի ռազմածովային նավատորմի պատվերով Մեծ Բրիտանիայում կառուցել է «Լեմբիթ» սուզանավը[19] և «Լեմբիթ» զրահապատ գնացք[20]։

Երեխաներին տրվող ամենահայտնի էստոնական անուններից է։ Լեմբիթի անունով է կոչվում սկաուտների խաչը` Լեմբիթի խաչ, որը շնորհվում է ջոկատին կամ ջոկատի ղեկավարին կամ «Պատանի արծիվների» կենտրոնական խորհրդի անդամին առնվազն հինգ տարվա շարունակական և արդյունավետ գործունեության համար[21]։

Տալլինի երկու ուղղություններով ձգվող ծառուղիների այսպես կոչված «կանաչ խաչը»` կոչվում է Լեմբիթի խաչ[22] (Տալլինի Ռավալա բուլվարի (նախկին Լենինի բուլվար) ծառուղիները, որտեղից երկու ուղղություններով նոր այգիներ են կառուցվել)[23], ինչպես նաև քաղաքների, կազմակերպությունների և հաստատությունների մի քանի փողոցներ անվանվել են Լեմբիթի անունով[23]։ Ի թիվս այլ բաների, արտասահմանում էստոնացիների ամենահին սկաուտական ստորաբաժանման անունը «Lembitu malev» է։

Լեմբիթին նվիրված հուշարձան է կանգնեցվել Սուուռե-Յաանիում, որը ոգեկոչում է Անկախության պատերազմում զոհվածների հիշատակը, բայց նաև իմաստային կերպով կապում է կորցրած հին և հաղթած ժամանակակից ազատության պայքարը։ Լիհավեռե քաղաքի բլրի վրա կա հնագույն ազատամարտի հուշարձան։

Այնուամենայնիվ, Լեմբիթուն գեղարվեստական գրականության միջոցով է դարձել Էստոնիայի ազգային հերոս։ Ֆրիդրիխ Ռեյնհոլդ Կրոյցվալդը 1885 թվականին գրել է «Լեմբիթու» դյուցազնապատումը։ Կառլ Օգյուստ Հինդրիի «Loojak 2.: Lembitu» ստեղծագործությունը և Յակ Սարապուուի «The Life of King Lembitu»-ն պատմում են նրա կյանքի մասին։ Յուրի Կումը գրել է նաև «Lembitu vaim» գիրքը, որը շատ բան չի ասում Լեմբիթի մասին։ Այնուամենայնիվ, որպես կերպար, նա շատ ավելի լայնորեն է հայտնվում, այդ թվում՝ Մայթ Մեցանուրկի «Ումերա գետի վրա» ( 1934 ) պիեսում և Յուհան Սյուտիստի «Ռիստիկոերադ»` խաչակրաց արշավանքների դեմ ազատագրական պայքարի մասին չորս գործողությամբ պիեսում, որը հետագայում վերանվանել է «Լեմբիթու»։ Էնն Կիպելի « Մելիս » երիտասարդական դրամայի գլխավոր հերոսը Լեմբիթի որդին է (որը հորինել է գրողը), ով Կուկոնոիսի իշխանության նախկին արքայազն Վյաչկոյի հետ դաշնակցում է Ռուսաստանում գերմանացիների դեմ (նրանցից երկուսի հիշատակին կանգնեցվել է նաև հուշահամալիր Տարտուի Կասիտոմե պարկում)։

Էստոնիայի ազգային հեռարձակման ընկերության թվային պահոցում Էստոնական ռադիոն ունի Յուհան Սյուտիստի «Ռիստիկոերադ» աուդիո պիեսի ձայնագրությունը, որը պատմում է Լեմբիթի կյանքի մասին[24]։

Կոմպոզիտոր Վիլլեմ Կապպը գրել է « Լեմբիթու » օպերան, որի պրեմիերան կայացել է 1961 թվականի օգոստոսի 23-ին և կրկին` 1962 թվականին Լեհավերե քաղաքի բլրի վրա։ Վ. Կապպը այս աշխատանքը համարել է շատ կարևոր։ Օպերայում գլխավոր դերը խաղացել է Գեորգ Օթսը։ Ներկայացում Տարտուում  «Լեմբիթու» պիեսը, վերջինս որպես բացօթյա ներկայացում ներկայացվել է Տարտուի Կասիտոմե հովտում (ռեժիսոր՝ Անտս Վիիր, Ունո Պանտ)։

Ռիհո Պաթսը գրել է «Առաջ, առաջ, Լեմբիթի որդիներ, հայրերի երկիրն ազատ է» (Edasi, edasi, Lembitu pojad, vaba on isade maa.) երգը[25][26]։

Լեմբիթի անձն ուշադրություն է գրավել նաև 2000-ական թվականներին. նրա անունը կրում են մի քանի կազմակերպություններ, հաստատություններ, ակումբներ և դպրոցներ։ 2008 թվականին Լեհավերե քաղաքի բլրի վրա տեղի է ունեցել «Լեմբիթու» օպերայի համերգային կատարումը։ Անդրուս Կիվիրահկի «Նոյեմբերյան փշահաղարջ» գրքում նա հումորով է ներկայացել։ 2005 թվականին նկարահանված «Մալև» կատակերգական ֆիլմում Լեմբիթը պատկերված է հեգնական հումորով, նրան մարմնավորում է Այն Մաեոտսը։ 2017 թվականի օգոստոսին Լյոհավերե քաղաքի լեռան վրա բեմադրվել է «Լեմբիտու՝ արքա առանց թագավորության» ամառային պիեսը, որի հեղինակը Ուրմաս Լեննուկն է (ռեժիսոր՝ Փիփ Մաասիկ, Լեմբիտու՝ Օտ Կարտաու)։ 2019 թվականին բեմ է բարձրացել Յաան Թումինգի «Կաուպո և Լիմբիթու» ներկայացումը` ըստ Լեո Բոդո Սեպի 1937 թվականի «Կաուպո» պիեսի[27]։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արիստարքոս Սինքելի «Լեմբիթու» վեպի կազմը
  • «Henric's Chronicle of Livonia = Heinrici Chronicon Livoniae» [Հենրիկի Լիվոնյան տարեգրություն]։ Թարգմանել է Ռիչարդ Քլայսը, մեկնաբանել է Էն Թարվելը։ Տալլին։ Էստոնական գիրք, 1982 թ. Երկրորդ հրատարակություն 1993, երրորդ 2005 (վերջինս առանց լատինական տեքստի)։
  • Սուլև Վահտրե. «Muinasaja loojang Eestis: vabadusvõitlus 1208–1227» [Հնության մայրամուտը Էստոնիայում. պայքար հանուն ազատության 1208–1227 թթ.]: Տալլին։ Օլիոն, 1990 թ.
  • Մարտ Հելմե. «Lembitu. Eestlaste kroonimata kuningas.» [Լեմբիթ. Էստոնացիների չթագադրված թագավորը]։ Տալլին, Արվեստ 2010։ (Քննարկում. Mihkel Mäesalu, Biography of Lembitu . Sirp, 11.11.2010; Մարտ Հելմե, Veel kord from Lembitus )

Գեղարվեստական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Յոհաննես Կարմա . «Լեմբիթու», պիես։ Porvoo: WSOY 1931[28]
  • Կարլ Ավգուստ Հինդրեյ . «Loojak. 2, Lembitu» [Ստեղծող. 2, Լեմբիթու], վեպ]։ Տարտու՝ Նուր-Էեստի, 1938։ Ստոկհոլմ։ Էստոնական գիրք, 1949։ Երկրորդ հրատարակություն 1992 ;
  • Ջուհան Սիստիստե . « Ristikoerad », պիես
  • Յակ Սարապու . «Kuningas Lembitu elu: ajalooline romaan» [ Լեմբիթու թագավորի կյանքը. պատմական վեպ]։ Տալլին։ Կուպար, 1993 թ.
  • Արիստարքոս Սինքել . «Լեմբիթու». Պատրաստված է 1967 թվականին, հրատարակվել է 2008 թվականին, Revelex Kirjastus-ը, նախագծված Ռեյն Սեպպիուսի կողմից։ ISBN 9789985993705 .
  • Լաուրի Վահտրե . «Meie elu. Lembitu» [Մեր կյանքը. Լիմբիթու]։ 2014 թ. ISBN 9789949955138 .

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 «Arhiiv | ERR». Arhiiv | ERR (էստոներեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 8-ին.
  2. ↑ «Keel ja Kirjandus ; 6 1961-06 Eesti NSV Teaduste Akadeemia, Eesti NSV Kirjanike Liit». www.digar.ee. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 8-ին. {{cite web}}: line feed character in |title= at position 30 (օգնություն)
  3. ↑ 3,0 3,1 «Keel ja Kirjandus ; 9 1984-09 | DIGAR». www.digar.ee. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 8-ին.
  4. ↑ Kristjan Oad. Lembitu. Juhtimiskunsti meistriklass vastsel Maarjamaal. Acta Historica Tallinnensia, 2017, 23 (1), lk 29
  5. ↑ Kristjan Oad 2017, lk 28−29
  6. ↑ «Sõjaeelse Eesti esseistika ja kirjanduskriitika » Blog Archive » Lembitus Wytamas». web.archive.org. 2012 թ․ մարտի 10. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 8-ին.
  7. ↑ Kristjan Oad 2017, lk 29−31
  8. ↑ Malev, Էստոնական հանրագիտարանում
  9. ↑ «13326 Linnus "Lõhavere linnamägi" • Mälestiste otsing • Mälestised». register.muinas.ee. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 8-ին.
  10. ↑ Tarvel, Enn. Kihelkond, Horisont 2013/1, lk 32–37.
  11. ↑ Lang, Valter. Baltimaade metalliaeg. Õppematerjale. Tartu, 2003. Lk 111–118
  12. ↑ «Muistse vabadusvõitluse ristisõjastajad pidasid maha sõnalahingu Vahtrega». Arvamus (էստոներեն). 2013 թ․ փետրվարի 5. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 8-ին.
  13. ↑ Aivar Kriiska, Andres Tvauri. Eesti muinasaeg. Tallinn: Avita, 2002. Lk 202–203
  14. ↑ Harri Moora. Feodaalsuhete tärkamine (peatükk III 2), lk 86–94. Teoses Eesti NSV ajalugu. I köide. Eesti Riiklik Kirjastus, Tallinn, 1955
  15. ↑ «Sõjaeelse Eesti esseistika ja kirjanduskriitika » Blog Archive » Eestlaste vabadusvõitlusest 700-ja aasta eest». web.archive.org. 2020 թ․ սեպտեմբերի 19. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 8-ին.
  16. ↑ HCL, XXI 2–5, lk 179–181
  17. ↑ «Sõjaeelse Eesti esseistika ja kirjanduskriitika » Blog Archive » Lembitu välispoliitika». web.archive.org. 2020 թ․ սեպտեմբերի 19. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 9-ին.
  18. ↑ «Eesti muuseumide veebivärav - Suurtükilaev "Lembit" (endine "Bobr")». www.muis.ee. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  19. ↑ «Великая Отечественная - под водой». www.sovboat.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  20. ↑ «Форум фортоведов: Артиллерия » Бронепоезда и ЖДАУ Эстонии». fortoved.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  21. ↑ «Tunneb Noorte Kotkaste ja Kaitseliidu tunnustusmärke – Opiq». www.opiq.ee. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  22. ↑ «Järva Teataja (1926-1944) 9 December 1938 — DIGAR Estonian Articles». dea.digar.ee. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  23. ↑ 23,0 23,1 «История ⟩ Как в центре Таллинна появился «зеленый крест»». Rus.Postimees.ee (ռուսերեն). 2022 թ․ հուլիսի 31. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  24. ↑ «Arhiiv | ERR». Arhiiv | ERR (էստոներեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  25. ↑ «Lembitu Maleva 63. tegevusaasta hoogne algus». Estonian World Review (էստոներեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  26. ↑ «Noorte laul | Päts, Riho | Eesti Muusika Infokeskus». www.emic.ee. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  27. ↑ Jaan Tooming toob vaatajate ette Kaupo ja Lembitu kohtumise. Tartu Postimees, 19.09.2019
  28. ↑ Linnainen, Pekka (2023 թ․ մարտի 14). «Suomalaisnäytelmä Lembitu juhlisti Viron 15-vuotista itsenäisyyttä Estonian ja Vanemuinen lavalla». Estofennia (ֆիններեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լեմբիթ&oldid=9811300» էջից