Դոստոևսկագիտություն

Դոստոևսկագիտություն, գրականագիտության և գրականության պատմության բաժին՝ նվիրված ռուս գրող Ֆեոդոր Դոստոևսկու կենսագրությանն ու ստեղծագործական գործունեությանը։ Դոստոևսկու կյանքը և ստեղծագործություններն ուսումնասիրողներին անվանում են դոստոևիստներ կամ դոստոևսկագետներ։ 21-րդ դարում առաջ եկավ նոր հասկացություն՝ «ոչ դոստոևսկագետներ»։

Հայտնի ռուս դոստոևսկագետներից են ակադեմիկոս Գեորգի Ֆրիդլենդերը, պատմական գիտությունների դոկտոր Սերգեյ Բելովը, բանասիրական գիտությունների դոկտորներ Իգոր Վոլգինը, Վլադիմիր Զախարովը (ռուսական դոստոևսկագիտությունում «Պետրոզավոդի դպրոցի» տնօրեն), Տատյանա Կասատկինան, Լյուդմիլա Սարասկինան, Կարեն Ստեփանյանը, Գուրի Շչեննիկովը։

1971 թվականին արևմտյան ուսումնասիրողները, ռուս գրողի ստեղծագործական կյանքն ուսումնասիրելու նպատակով, ստեղծեցին Դոստոևսկու միջազգային միությունը, որը նվիրված էր նրա ծննդյան 150-ամյա հոբելյանին։

Նպատակ

Գիտության այս ճյուղն ունի յուրօրինակ նպատակ։ Ավելի հստակ այն շարադրված է Վասիլի Կոմարովիչի «Դոստոևսկի։ Պատմագրականագիտական ուսումնասիրության ժամանակակից խնդիրները» աշխատության մեջ (1925)։

Հայտնի գրականագետը խոսում է այն մասին, որ սկզբնական շրջանում Դոստոևսկու ստեղծագործական կյանքին նվիրված աշխատություններում (19-րդ դարի վերջ, 20-րդ դարի սկիզբ) «Դոստոևսկու վեպերի վերլուծության պատմագրականագիտական տարատեսակ խնդիրների» թվում առանձնանում էր գրողի գաղափարախոսության խնդիրը։ Սա սպասելի էր, քանի որ Դոստոևսկու ստեղծագործությունների «գաղափարական հագեցվածությունը», «ժամանակակիցներին անտարբեր կամ տարակուսանքի մեջ թողնելով», կազմել և կազմում է հենց այդ յուրօրինակությունը։ Փորձը, որը տարբեր փիլիսոփաների և գրականագետների համար «բացեց» Դոստոևսկու ստեղծագործությունների ուսումնասիրությունը, բավականին օգտակար դուրս եկավ, սակայն ուներ նաև էական թերություն՝ Դոստոևսկու ընթերցողներին լուսաբանելու գործընթաց միջամտում էր այն, ինչը բնորոշ էր առաջին կրոնափիլիսոփայական հասկացություններին։ Օրինակ՝ քննադատները միշտ չէին «վեպում հստակ տարբերակում մասնավոր գեղարվեստափիլիսոփայական հորինվածքը և ընդհանուր հեղինակային առաջադրանքը, ամբողջ վեպի այս կամ այն փիլիսոփայական հարցի գործառութային նշանակությունը և այդ ամենի ընդհանուր խորհրդանշական իմաստը»։

Գրողի սկզբունքների և իդեալների ուսումնասիրություն

Ըստ Վասիլի Կոմարովիչի՝ գրողի ստեղծագործական կյանքի ուսումնասիրության մեջ մեծ առաջընթաց կատարվեց Վյաչեսլավ Իվանովի «Դոստոևսկին և վեպ-ողբերգությունը» աշխատության շնորհիվ։ Ոչ ավանդական ուղին, որով քննադատը մոտեցավ գրողի ուսումնասիրությանը, կայանում է նրանում, որ «Դոստոևսկու աշխարհայացքը, որպես ուսումնասիրողի խնդիր, աշխարհայեցության գաղափարների և հասկացությունների խիստ դեդուկցիա է։ Դոստոևսկու գաղափարախոսությունը փնտրվում է նրա սեփական ենթադրությունների դիալեկտիկայում, որպեսզի գտնվի աշխարհայեցության վերին սկիզբը, որից հետո ինքնըստինքյան կզարգանա Դոստոևսկու հավատալիքների ամբողջությունը»։ Իվանովն առաջինն էր, ով նշեց դոստոևսկագիտության նպատակներն ու խնդիրները, որը կարելի է տեսնել նրա վեպի կառուցման յուրահատկություններում, նրա բանաստեղծականության «օրենքներում»։

Վ․ Կոմարովիչի աշխատության հրատարակումից հետո շատ տարիներ ռուսական դոստոևսկագիտությունը (որը ներառում է նաև «ռուսական արտասահմանը») գաղափարների հարուստ հիմք դրեց, որի վրա էլ հիմնվում է տվյալ գիտությունը։ 20-րդ դարի 90-ականներին Դոստոևսկու ստեղծագործությունների ուսումնասիրման հիմքը դրեցին այնպիսի հայտնի գրականագետներ, ինչպիսիք են Արկադի Դոլինինը, Վասիլի Կոմարովիչը, Լեոնիդ Գրոսմանը, Վիկտոր Վինոգրադովը, Ալֆրեդ Բեմը, Պյոտր Բիցիլլին, Աարոն Շտեյնբերգը, Իվան Լապշինը, Միխայիլ Բախտինը, Ալեքսանդր Սկաֆտիմովը, Կոնստանտին Մոչուլսկին, Ռ․ Պլետնևը, Յակով Գոլոսովկերը, Ալեքսեյ Չիչերինը, Ն․ Չիրկովը, Մ․ Ալտմանը, Լև Զանդերը, Գ․ Ֆրիդլենդերը, Լ․ Ռոզենբլյումը, Ելեազար Մելետինսկին, Վլադիմիր Տոպորովը, Լիդիա Լոտմանը, Վադիմ Կոժինովը, Վալերի Կիրպոտինը, Գ․ Մեյերը, Գեորգի Գաչևը, Վ․ Վետլովսկայան, Յուրի Սելեզնյովը, Գ․ Պոնոմարյովան, Ն, Նատովան, Վ․ Տունիմանովը, Ա․ Արխիպովան, Ե․ Կիյկոն, Անատոլի Բատյուտոն, Տ․ Օրնատսկայան, Ն․ Բուդանովան, Դ․ Սորկինան, Ի․ Յակուբովիչը, Ի․ Բիտյուգովան, Սերգեյ Բոչարովը, Վլադիմիր Զախարովը, Ռ․ Պոդդուբնայան, Իգոր Վոլգինը, Ն․ Տամարչենկոն, Ռոմեն Նազիրովը, Ռիտա Կլեյմանը, Վ․ Սվիտելսկին, Ա․ Կունիլսկին և այլք։

Կոմունիստական գաղափարախոսության ազդեցությունը

Այն ժամանակ, երբ կոմունիստական գաղափարախոսությունը մեծ ազդեցություն ուներ խորհրդային գիտության վրա՝ գիտնականներին թույլ չտալով ազատ մտածել և ստեղծագործել, երևան եկան մեկնաբանություններ, որոնք կրոնական առումով խաթարում էին գրողի գաղափարների իմաստը։ Դոստոևսկու բանաստեղծական արվեստն ուսումնասիրելը, ուշադրություն չդարձնելով ուղղափառական ենթատեքստին, նշանակում էր զրոյացնել խորհրդային գիտնականների տեսական եզրահանգումները։ Երբ երկրում սկսվեցին գաղափարական փոփոխություններ, դոստոևսկագիտության մեջ արմատապես փոխվեց հետազոտական պարադիգման։ Այնպես ստացվեց, որ քրիստոնեությունից դուրս Դոստոևսկու ստեղծագործությունները ճիշտ չէին ընկալվում։ Գուրի Շչեննիկովը պնդում էր, որ «գրողի ստեղծագործությունների ազգային-կրոնական արմատների ուսումնասիրությունները դուրս մղեցին էթիկահոգեբանական և բանաստեղծագիտական վերլուծությունները»։ Դոստոևսկուն հասկանալու ուղիները կրկին ընկան գոյաբանության և Աստծո ու մարդու անքակտելի կապի հիմքում, որը հանգեցրեց գրողի «ստեղծագործությունների բացառիկ զանգվածայնության» գիտակցման բոլորովին նոր շրջապտույտի։ 20-րդ դարի վերջը 21-րդ դարի սկիզբը նշանավորվեց նոր հետազոտությունների ի հայտ գալով, որոնցում Դոստոևսկու ստեղծագործություններն ուսումնասիրվում են քրիստոնեական բարոյականության համատեքստում։ Ուշադրության է արժանի Վլադիմիր Դուդկինի մենագրությունը, որը Լև Շեստովից հետո փորձեց զուգահեռ անցկացնել Դոստոևսկու և գերմանացի փիլիսոփա Ֆրիդրիխ Նիցշեի ստեղծագործությունների միջև․ «Այն հարցը, թե արդյոք անհրաժեշտ է Դոստոևսկու և Նիցշեի համեմատական ուսումնասիրությունը, հռետորական շարքից է։ Այս անուններից յուրաքանչյուրը մագնիսի նման ձգում է մյուսին։ Մշակույթի մայրուղու երթևակության մեջ Դոստոևսկին և Նիցշեն խաչմերուկ են կազմում, որն անհնար է շրջանցել 20-րդ դարի ճանապարհին։ Եվ, դատելով ամեն ինչից, 21-րդ դարի ճանապարհին ևս»։

Ժամանակակից դոստոևսկագիտություն

Ռուսական գրականագիտությունը որոշակի արդյունքների հասավ Դոստոևսկու ստեղծագործությունների քրիստոնեական համատեքստի իմաստավորման հարցում։ Սակայն 20-րդ դարի 90-ական թվականներին պարզ դարձավ, որ գրողի և ամբողջ ռուսական գրականության ստեղծագործությունների մեկնաբանումը հնարավոր չէ առանց գրականագիտության տեսության կարևոր երկընտրանքների լուծման, որոնք կապված էին հենց ռուսական գրականության՝ որպես համաշխարհային գրականության մեջ ինքնուրույն երևույթի ուղղափառ համատեքստի իմաստավորման հետ։ Իվան Եսաուլովը փիլիսոփայաէսթետիկական համընդհանրության կատեգորիայի օգնությամբ վերլուծել է «Կարամազով եղբայրներ» վեպը, որը չէր դիտվում որպես տեսական աբստրակցիա, որը գաղափարական բնույթ ունի, այլ ռուսական ուղղափառ Զատկի նախաձևի հիմնարար յուրահատկություններից մեկի արտացոլումն է»։ Ուղղափառ կոդը հատուկ է ոչ միայն Դոստոևսկու ստեղծագործություններին, այլև «շատ դեպքերում որոշում է այդ նախաձևն արտացոլող տարբեր պատմական դարաշրջանների և տարբեր գրական ուղղությունների ռուսական բանահյուսության մեծ ստեղծագործությունների հատուկ ենթատեքստը»։ Դոստոևսկու ստեղծագործությունների ընդհանրականության մասին խոր մտքեր է հայտնել Վյաչեսլավ Իվանովը, որի կոնցեպցիան, ըստ Իվան Եսաուլովի, «կանխագործում էր գեղարվեստական մտածողության պոլիֆոնիկ ձևի մասին Միխայիլ Բախտինի գաղափարը»։ Եսաուլովը առաջարկել է ուղղափառ քրիստոնեության համար կենտրոնական համարվող ընդհանրականության կատեգորիան (ուղղափառ կոդը) համադրել Բախտինի պոլիֆոնիայի կատեգորիայի հետ՝ դրանց համալիր ուսումնասիրության նպատակով։

Արտաքին տեսաֆայլեր
	Ի․ Վոլգինը, Վ․ Զախարովը, Ա․ Կաբակովը, Տ․ Կասատկինան, Բ․ Տիխոմիրովը «Ոճիր և պատիժ» վեպի մասին։

Ներկայումս դոստոևսկագիտության մեջ նկատվում է տեսական բանաստեղծական արվեստի հարցերի լուծման անհրաժեշտության գիտակցումը, որոնք կապված են ոչ միայն ուղղափառ իդեալի ավելի ճշգրիտ սահմանման հետ, այլև ուսումնասիրությունների արդյունքների հետ, որոնք ևս մեկ անգամ վկայեցին Եսաուլովի մշակած դրույթները գեղարվեստական ստեղծագործության վերլուծության գործընթացում գրականագիտական ակսիոլոգիայի կարևորության մասին։ Անխոս, ոչ ոք չի ասում, որ անհրաժեշտ է ստեղծել ինչ-որ յուրահատուկ «կրոնական լեզվաբանություն», որին դեմ է հանդես գալիս Սերգեյ Բոչարովը։ Նշվել են ընդհանրապես այլ հարցեր և երևան է հանվել ընդհանրապես այլ նպատակ, այն է՝ կասկածներ օբյեկտի ուսումնասիրության խեղաթյուրման հետ կապված և ռուսական գրականությունը որպես առանձին գիտական դիսցիպլին ներկայացնելը»։ Այսօր քննարկումներ են ծավալվում ոչ այնքան պատմվող օբյեկտի լիովին ճանաչելի փոփոխությունների մասին, երբ ուսումնասիրողը սկզբունքորեն կամ պատահմամբ հեռանում է ռուսական մշակույթի ուղղափառ հիմքից, որքան 19-րդ դարի ռուսական գրականության քրիստոնեական բարքերի մեկնաբանության մասին։ Ձևավորված բանավեճը աշխարհականացված ուղղություններով հարուստ ռուս գրողների գեղարվեստական աշխարհի հարաբերական «աստիճանի» մասին և այդ առումով ուղղափառ հոգևորականության միասնականությունը պահպանելու արդյունքը եղավ գրականագետների տեսակետների բավականին սահմանափակումները։ Օլգա Պիչուգինան գրել է․ «Բացի այդ դոստոևսկագիտության մեջ 1960-ական թվականների Դոստոևսկու քրիստոնեական հայեցակետերի շուրջ բանավեճերի համար հիմք կա, այսինքն գրողի այն կրոնական դիրքորոշման շուրջ, որն իր ազդեցությունն է ունեցել «Ոճիր և պատիժ», «Ապուշը» վեպերի ստեղծման վրա» Բանավեճը սկիզբ է առել Ս․ Բոչարովի, Գ․ Երմիլովայի, Ա․ Կունիլսկու, Գրիգորի Պոմերանցի, Վ․ Սվիտելսկու, Գ․ Շչեննիկովի և այլոց հոդվածներում։ Անխոս, ինչպես և նախկինում ավելի ուշ ժամանակաշրջանի Դոստոևսկու դավանաբանական պատկերացումների մասին հարցը ամենավիճելին է ժամանակակից գիտության մեջ»։

Քննարկումներ Դոստոևսկու հայացքների շուրջ

Դոստոևսկին և կրոնը

Այսօր գրողի կրոնական հայացքների մասին 2 միանգամայն հակադիր կարծիքներ կան։ Միխայիլ Դունաևը, ուսումնասիրելով Դոստոևսկու ստեղծագործությունների հիմքը, եկավ հետևյալ եզրակացության․ «Դոստոևսկու մոտ ոչ մի «սեփական քրիստոնեություն»՝ չհամընկնող Քրիստոսի ճշմարտության, այսինքն՝ ուղղափառության հետ, չկար և չէր կարող լինել»։ Հետազոտողի կարծիքն առավել լավ է արտահայտում հետևյալ արտահայտությունը․ «Ուղղափառությունից դուրս Դոստոևսկուն հասկանալ հնարավոր չէ, ոչ պարզորոշ համամարդկային արժեքների տեսանկյունից նրան բացատրելու ցանկացած փորձ քիչ հավանական է։ Իհարկե, որոշ ճշմարտություններ հնարավոր է վեր հանել գրողի ստեղծագործական ժառանգությունից․ Դոստոևսկին չափազանց բազմամակարդակ գրող է»։

Այլ կարծիքի է Կոնստանտին Իսուպովը․ «Դոստոևսկու՝ նկարչի, մտածողի և հրապարակախոսի համար չկա տրանսցենդենտ Աստված։ Ո՛չ Սուրբ Երրորդությունը, ո՛չ Հայր Աստվածը նրան այդքան էլ չեն հետաքրքրում․ նա ճանաչում է Քրիստոսին երևույթի և հրաշքի առումով, ճանաչում է նրան որպես Բացարձակ Այլ, սակայն այս Բացարձակ Այլին նա գիտակցում է գոյի այս կողմում որպես զոհաբերության իդեալ, բարոյական նորմ, Կերպարանափոխման և Փրկության ավետ։ Այլ կերպ ասած, Քրիստոսին ընկալում է որպես մարդկությանը ներունակ գերմարդկային երևույթ»։

Չեզոք դիրք

«Միջանկյալ» դիրքորոշումը, հավանաբար, ամենալավ ձևով բացատրվում է Ա․ Լյուբոմուդրովի տեսակետով, որը խոստովանում է, որ Դոստոևսկին «մոտենում էր» ուղղափառ դոգմաներին և նրա ստեղծագործությունները 19-րդ դարի երկրորդ կեսին կարելի է անվանել մշակույթում «աշխարհականացման ուղղությունների հզոր հակազդում»։ Օ․ Պիչուգինան գրել է․ «Այս գնահատանքը, սակայն, ուղեկցվում է էական վերապահումներով, մասնավորապես Վ․ Կոտելնիկովի կարծիքի հետ համաձայնվելը, որը կարծում է, որ Դոստոևսկին ժխտել է «ուղղափառության առեղծվածային բովանդակությունը», «ծիսականությունը և եկեղեցականությունը», ինչպես նաև դավաբանորեն սխալ է հասկացել քրիստոսաբանությունը։ Վերջին տարիների աշխատություններում նշվել են գրողի և ուղղափառության տարաձայնությունների հիմնական կետերը՝ հերետիկոսությունը, գնոստիցիզմը»։

Սակայն չափազանց կարևոր է, որ որպես այդ վերջին աշխատությունների հեղինակներ հանդես չգային Ռուսական ուղղափառ եկեղեցու աստվածաբանները։ Հերետիկոսության մեջ Դոստոևսկուն մեղադրելը կարող է դիտարկվել ձևական տեսակետով, քանի որ ժամանակակից աթեիստները գաղտնի են ընկալում Դոստոևսկուն որպես «[հասարակության] խոց, տիեզերքում ապրող հրեաների միջև խռովության հրահրող և Նազովրեական հերետիկոսության ներկայացուցիչ»։ Սակայն աստվածաբանությունից հեռու հեղինակների մտքերը չեն հաստատվում «Ուղղափառ հանրագիտարանում»։

Ավելի համեստ գնահատանք տրվել է ավագ երեց Դմիտրի Գրիգորևի հոդվածում, որը նշում է, որ «Դոստոևսկին և «արևելյան» ասորական ուղղափառ եկեղեցու դպրոցը նմանություն ունեն հիմնական հարցերրի՝ քրիստոսաբանական և մարդաբանական»։ Թվում էր, թե արժի խոսել այն մասին, դոստոևսկագիտության մեջ երևան են գալիս այն միտումները, որոնցում արտացոլված են գրողի՝ մարդասիրական գաղափարները կրոնական տեսանկյունից դիտարկելու ցանկությունը։ Օ․ Պիչուգինան օրինակ է բերում, որն ապացուցում է Դոստոևսկու կրոնական թեմաների մեկնաբանությունների մեջ յուրօրինակ միտումնավորության առկայությունը։

Մարդասիրության միտում

Ի․ Կիրիլովան պնդում էր, որ գրողի քրիստոսաբանական պատկերացումները մոտ են նեստորական ուսմունքին, իսկ որպես ապացույց մեջբերում էր 1867 թվականի օգոստոսի 16-ին Ապոլոն Մայկովին ուղղված նամակը․ «դեիզմը մեզ Քրիստոսին պարգևեց, այսինքն՝ մինչ այդ մարդու բարձր պատկերացումը, որ նրան չի կարելի հասկանալ առանց պատկառանքի և չի կարելի հավատալ, որ մարդկության այս իդեալը հավիտենական է»։ Ակնհայտ է, որ առանց համատեքստն իմանալու կարող է թվալ, որ մեջբերումը հաստատում է հետազոտողի միտքն այն մասին, որ գրողը կտրականապես սխալվել էր Հիսուս Քրիստոսի 2 ավարտված բնությունների սինթեզը հասկանալու մեջ և նրան ընկալում էր, որպես մի մարս, որն իր կյանքի որոշակի ակնթարթում դարձել է «Աստվածության օթևան»։ Պարզ է, որ Քրիստոսին որպես մարդ ընկալելը դեռ չի խոսում Դոստոևսկու հերետիկոսական աշխարհայացքի մասին։ Արժի հիշել․ «Առաջին մարդը երկրից է, երկրորդը՝ Աստվածն է երկնքից»։ Սակայն բացառված չէ հնարավորությունը, որ Ի․ Կիրիլովայի հոդվածը կարդացողին այդուհանդերձ իմացության պակասի պատճառով կգրավի վերոնշյալ մեջբերումը։ Վերականգնված համատեքստը կցրի բոլոր կասկածները։ Իր նամակում Դոստոևսկին կտրուկ գնահատանք է տալիս Իվան Տուրգենևի անձին և նրա «Ծուխ» վեպին, ինչպես նաև բանավիճում է աթեիստների հետ․ «Եվ այս մարդիկ սնապարծ են, որ իրենք աթեիստներ են։ Նա ինձ հայտարարեց, որ նա վերջնական աթեիստ է։ Սակայն Աստված իմ․ դեիզմը մեզ Քրիստոսին պարգևեց, այսինքն՝ մինչ այդ մարդու բարձր պատկերացումը, որ նրան չի կարելի հասկանալ առանց պատկառանքի և չի կարելի հավատալ, որ մարդկության այս իդեալը հավիտենական է։ Իսկ ինչ են նրանք՝ Տուրգենևները, Գերցենները, Ուտինները, Չեռնիշևսկիները, մեզ ներկայացրել։ Աստծո գերագույն գեղեցկության փոխարեն, որի վրա նրանք թքում են, ինչի հույս ունեն նրանք և ով կգնա նրանց հետևից»։ Այստեղ պարզ երևում է, թե որքան է Դոստոևսկու կարծիքը տարբեր աթեիստների կարծիքից։

Ցավոք, կան ենթադրություններ, որ Ի․ Կիրիլովայի աշխատանքում օգտագործվում է համատեքստից վերցված մեջբերում և դա պատահականություն չէ․ մարդասիրական գայթակղության գաղափարի ապացույցն է ընթանում, որին Դոստոևսկին անխոս հավատարիմ է, հատկապես 1860-ական թվականներին։

Հերետիկոսությունը յուրօրինակ փոխաբեռնման կետ է «նոր համոզմունքի» ճանապարհին, որը պետք է երևան գար արդեն 70-ականներին։ Դոստոևսկու՝ քրիստոսաբանությունը որպես հերետիկոսություն սահմանելը հիմնվում է «Ապուշը» վեպի մեկնաբանության վրա։

Դոստոևսկուն «մարդկայնացնելու» ժամանակակից ցանկությունը նախևառաջ խոսում է հոգևոր սկզբունքների հանդեպ նրա ստեղծագործությունների անուշադրության մասին։ Ինչպես արդարացիորեն նշել է արքեպիսկոպոս Հովհաննեսը, կարդալով Դոստոևսկուն նվիրված հրապարակումները, կարելի է «չափել «արյան ճնշումը» ռուսական և համաշխարհային գրականագիտության մեջ», ընդ որում գրողի ստեղծագործական ժառանգությունը «մարդկայնացնելու» փորձերը միշտ ավելի քիչ արժանի էին։

Գիտության ապագան և հեռանկարները

Եվս մեկ անգամ վերադառնալով Վ․ Կոմարովիչի հաստատած «հավերժ» նպատակին, անհրաժեշտ է նշել, որ մեր օրերում, ի հեճուկս բանականությանը, ռուսական դոստոևսկագիտությունը գտնվում է Դոստոևսկու ստեղծագործությունների բնույթի խորությունը գիտակցելու ճանապարհի սկզբում։ Համարվում է, որ հենց այս հողի վրա է դոստոևսկագիտությանը սպասվում յուրօրինակ և անսպասելի բացահայտումներ։ Ինչպես ասել է Ա․ Զվոզնիկովը «Դոստոևսկու վերընթերցումը հազարամյակների ընթացքում հնարավորություն կտա տեսնել իր կողմից գիտակցված ռուս ժողովրդի կրոնականության առեղծվածության և աստվածաբանության անսպասելի խորությունները»։ Շատ կարևոր է, որ Դոստոևսկու այսօրվա «վերընթերցումը» զարգանա քրիստոնեության «հունով», այն է, լիովին և ոչ թե մասնակի համապատասխանեցմամբ այն հոգևորի առանձնահատկություններին, որի կրողն էր Ռուսաստանի պատմության ամենամեծ գրողներից մեկը։

Գրականություն

• Bercken, Wil van den (2011). Christian Fiction and Religious Realism in the Novels of Dostoevsky. Anthem Press. ISBN 978-0-85728-976-6.
• Bloshteyn, Maria R. (2007). The Making of a Counter-Culture Icon: Henry Miller's Dostoevsky. University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-9228-1.
• Breger, Louis (2008). Dostoevsky: The Author As Psychoanalyst. Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-0843-9.
• Burry, Alexander (2011). Multi-Mediated Dostoevsky: Transposing Novels Into Opera, Film, and Drama. Northwestern University Press. ISBN 978-0-8101-2715-9.
• Cassedy, Steven (2005). Dostoevsky's Religion. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-5137-7.
• Cicovacki, Predrag (2012). Dostoevsky and the Affirmation of Life. Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-4606-6.
• Frank, Joseph (1981). «Foreword». In Goldstein, David (ed.). Dostoevsky and the Jews. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71528-8.
• Jones, Malcolm V. (2005). Dostoevsky And the Dynamics of Religious Experience. Anthem Press. ISBN 978-1-84331-205-5.
• Jones, Malcolm V.; Terry, Garth M. (2010). New Essays on Dostoyevsky. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-15531-1.
• Lantz, Kenneth A. (2004). The Dostoevsky Encyclopedia. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-30384-5.
• Lauer, Reinhard (2000). Geschichte der Russischen Literatur: von 1700 bis zur Gegenwart (գերմաներեն). Verlag C.H. Beck. ISBN 978-3-406-50267-5.
• Lavrin, Janko (2005). Dostoevsky: A Study. Kessinger Publishing. ISBN 978-1-4179-8844-0.
• Leatherbarrow, William J (2002). The Cambridge Companion to Dostoevskii. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-65473-9.
• Maurina, Zenta (1940). A Prophet of the Soul: Fyodor Dostoievsky. Translated by C. P. Finlayson. James Clarke & Co. Ltd.
• Meier-Gräfe, Julius (1988) [1926]. Dostojewski der Dichter (գերմաներեն). Insel Verlag. ISBN 978-3-458-32799-8.
• Mochulsky, Konstantin (1967) [1967]. Dostoevsky: His Life and Work. Minihan, Michael A. (translator). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01299-5.
• Müller, Ludolf (1982). Dostojewskij: Sein Leben, Sein Werk, Sein Vermächtnis (գերմաներեն). Erich Wewel Verlag. ISBN 978-3-87904-100-8.
• Paperno, Irina (1997). Suicide as a Cultural Institution in Dostoevsky's Russia. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-8425-4.
• Pattison, George; Thompson, Diane Oenning (2001). Dostoevsky and the Christian tradition. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78278-4.
• Popović, Justin (2007). Философия и религия Достоевского [Philosophical and Religious Beliefs of Dostoyevsky] (ռուսերեն). ISBN 978-985-90125-1-8.
• Scanlan, James Patrick (2002). Dostoevsky the Thinker: A Philosophical Study. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-3994-0.
• Sekirin, Peter, ed. (1997). The Dostoevsky Archive: Firsthand Accounts of the Novelist from Contemporaries' Memoirs and Rare Periodicals, Most Translated Into English for the First Time, with a Detailed Lifetime Chronology and Annotated Bibliography. McFarland. ISBN 978-0-7864-0264-9.
• Terras, Victor (1998). Reading Dostoevsky. University of Wisconsin Press. ISBN 978-0-299-16054-8.

Արտաքին հղումներ

• International Dostoevsky Society - North American Dostoevsky Society