Դաշտադեմի ամրոց

Դաշտադեմի ամրոց
	Նկարագրություն
Տեսակ	Բազա ռազմական և ամրոց
Հասցե	2 կմ հվ-ամ
Վարչական միավոր	Դաշտադեմ
Երկիր	Հայաստան
	Dashtadem fortress Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Դաշտադեմ (այլ կիրառումներ)

Դաշտադեմի ամրոց, նախկինում՝ Ներքին Թալին, 11-20-րդ դարերի ամրոց Հայաստանի Արագածոտնի մարզի Դաշտադեմ գյուղում՝ նրա հարավային եզրին։ Տեղակայված է Արտենի լեռան հարավարևելյան կողմում տարածվող լայնարձակ սարահարթի վրա։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաշտադեմի ամրոցը Հայաստանի ամրաշինական համակարգի եզակի համալիրներից մեկն է։ Բաղկացած է միջնադարյան դղյակից, որն, իր հերթին, պարփակված է 19-րդ դարի սկզբին կառուցված արտաքին մեծ պարսպով։ Ամրոցից դուրս՝ հարավային կողմում, տարածվում է միջնադարյան գյուղատեղին՝ բնակելի և արտադրական համալիրներով, գերեզմանոցներով և առանձին կանգնեցված խաչքարերով։

Ամրոցի հիմնադրման և պատմության վերաբերյալ գրավոր սկզբնաղբյուրները սակավաթիվ են։ Առաջին թվակիր աղբյուրը միջնաբերդի հարավարևմտյան աշտարակի վրա պահպանված արաբերեն արձանագրությունն է, որի համաձայն՝ Սուլթան իբն Մահմուդ իբն Շավուր Շադդադյանը 1174 թվականի սեպտեմբերին հիմնում է այս շինությունը^[2]։

Երկրորդ առանցքային սկզբնաղբյուրը 1307 թ. հայերեն արձանագրությունն է, որի համաձայն՝ Աղպուղա Զաքարյանը ազատում է իր Թալին գյուղը գինու հարկից^[3]։ Մեկ տասնյակից ավել վիմագրերի բեկորներ ի հայտ են եկել 2015 և 2018 թվականների պեղումներով^[4]։

Երկար տարիներ հանրային լայն շրջանակներում տարածված է եղել այն տեսակետը, որ ամրոցը հիմնադրվել է ուրարտական ամրոցի տեղում, Կամսարականների օրոք^[5]։ Ամրոցի միջնադարյան դղյակի տարածքում իրականացված լայնածավալ պեղումներով որևէ փաստական տվյալ չի հայտնաբերվել՝ ամրապնդելու այդ տեսակետը^[3]։

Եվս մի շփոթմունք կապված է ամրոցի շուրջ տարածվող միջնադարյան բնակատեղիի անվան հետ։ Տարածված է ամրոցն անվանել նաև Քաղենիի ամրոց։ Սա հիմնված է 10-րդ դարի պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցու հիշատակած այն իրադարձության հետ, երբ 8-րդ դարի վերջին քառորդում արաբների կողմից իրականացվում է հայերի դաժան կոտորածը, որը պատմության մեջ հայտնի է որպես Թալինի կոտորած. "Յաւուրս սորա եղև կոտորումն Քաղինոյ և Արենոյ և գիւղաքաղաքին Թալնայ, յորում սպանան ոգիք իբրև եօթն հարիւր և գերեցան հազար երկերիւր"^[6]։

Իրադարձությանը ականատես 8-րդ դարի պատմիչ Ղևոնդը, սակայն, տվյալ իրադարձությունը նկարագրելիս Թալինի հետ միասին հիշատակում է․ "Իսկ տաճկաց զորքերը, որոնք Դվին քաղաքում էին, դուրս գալով՝ ասպատակում էին շրջակա գավառները, ավարի էին տալիս և արյուն թափում Պտղունք, Թալին, Կողբ գյուղերում և այլ բազում տեղերում սուրը գործի դնելով շատերին դիաթավալ էին թողնում"^[7]։ Դաշտադեմի ամրոցում հայտնաբերված երեք վիմագրերում^[4], այդ թվում՝ Աղպուղա Զաքարյանի արձանագրության մեջ^[3], ինչպես նաև Քրիստափորի վանքի պատերին պահպանված արձանագրություններում^[8], բնակատեղին կոչվում է Թալին։

Պեղումները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաշտադեմի ամրոցը դեռևս 19-րդ դարից եղել է հայ ճարտարապետության պատմության ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում։ 19-րդ դարի վերջին այն այցելել և նկարագրել են Հովհաննես Շահխաթունեանցը^[9] և ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը^[10]։ Դաշտադեմի ամրոցը, նրանից հարավ գտնվող Սուրբ Քրիստափորի վանքը և շրջակա բնակատեղին նկարագրել է հնագետ Հովսեփ Եղիազարյանը դեպի Թալին կատարած գիտարշավի շրջանակներում^[8]։ Դաշտադեմի դղյակում առաջին անգամ պեղումներն իրականացվել են 1989-1990 թթ․՝ հնագետ Եսայի Ասատրյանի ղեկավարությամբ^[11]։ 2000-ական թթ․ որոշակի ընդհատումներով պեղումներ են կատարվել դղյակի վերականգնողական աշխատանքների շրջանակում։ 2015 թվականից սկսած դղյակի տարածքում սիստեմատիկ պեղումներ է իրականացնում Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը։

Միջնադարյան դղյակը XII-XIV դարերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դղյակում իրականացված պեղումների արդյունքում վավերացվել են 12-20-րդ դարերի ընդգրկող երեք մշակութային շերտեր՝ 12-14-րդ դարեր, 15-18-րդ դարեր՝ վերակառուցումների բազմաթիվ հետքերով, և 19-20-րդ դարեր^[12]։ Զաքարյան իշխանական տան գործունեության շրջանը Դաշտադեմի ողջ համալիրի պատմության ու ճարտարապետության ամենաակնառու փուլն է, երբ այն, հավանաբար, եղել է Զաքարյանների նստավայրերից մեկը Արագածոտնում։ Գտնվելով Դվին-Անի ճանապարհի վրա՝ միաժամանակ վերահսկել է այդ ճանապարհի անվտանգությունը։ Դղյակից 3 կմ հյուսիս պահպանվել է 12-րդ դարի Թալինի քարավանատան ավերակները։

Մոնղոլական արշավանքների արդյունքում, թեև Զաքարյանները թողել են տարածքը, սակայն ամրոցի պատմության հաջորդ փուլում շարունակվել է ինտենսիվ բնակեցումը։

Ամրոցը 19-20-րդ դարերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1812 թվականին Երևանի վերջին սարդար Հուսեյն Ղուլի խանը ձեռնարկել է արտաքին մեծ պարսպի և պետական պահանջմունքների համար այլ կառույցների ու ամբարների շինարարությունը^[13]։ Ռազմական հենակետ դառնալով ռուս-պարսկական բախումների ժամանակ՝ 19-րդ դարում ամրոցն իրականացրել է դեպի Շիրակ գնացող ճանապարհի վերահսկողությունը։ 20-րդ դարի ամրոցի տեղում հաստատվել են Արևմտյան Հայաստանից Մեծ եղեռնի հետևանքով գաղթյալ բնակչությունը։ Ամրոցի տարածքում բնակեցումը շարունակվել է ընդհուպ մինչև 21-րդ դարի սկիզբ։

Համալիրի տարածքը ժամանակակից տներից վերջնականապես ազատվել է 2015 թվականին, երբ ԱՄՆ դեսպանների մշակութային արժեքների պահպանության հիմնադրամը ձեռնարկել է Դաշտադեմի ամրոցի պահպանության և վերականգնման նախագիծը։

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան դղյակը բաղկացած է միջնաբերդից և շրջապարսպից, որոնց միջև ստեղծված ներքին բակի տարբեր հատվածներում տեղակայված են պալատական միանավ եկեղեցին, աշխարհիկ մոնումենտալ շենքերը, ստորգետնյա ջրամբարները, տնտեսական նշանակության այլ կառույցներ^[14]։

Միջնաբերդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համալիրի կորիզը բազմանիստ և կիսակլոր աշտարակներով համալրված միջնաբերդն է, որի գլխավոր կառույցը ուղղանկյուն հատակագծով թաղակապ շինությունն է։ Միակ մուտքը հարավային կողմում է, որը փակվել է քարե դռնով։ Կառույցի ներսում՝ հարավարևելյան պատի կենտրոնում տեղադրված մուտքից սկսվող միջանցքը և նեղ ոլորապտույտ աստիճանները տանում են դեպի միջնաբերդի աստիճանաձև տանիք։ Տանիքի կենտրոնում՝ երկայնական ուղղությամբ երեք լուսահորեր են բացված՝ ներքին լուսավորությունն ապահովելու համար։ Թաղակապ կառույցի ներսում պահպանվել է գաղտնուղին։ Միջնաբերդի նիստավոր և պայտաձև աշտարակներում տեղակայվել են բնակելի հարկաբաժինները, որոնց մուտքերը բացվում են տանիքից, իսկ կիսակլորները ծառայել են պաշտպանական կամ օժանդակ նպատակների։

Շրջապարիսպ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անկանոն բազմանկյուն հատակագծով շրջապարիսպը` 11 կիսակլոր աշտարակներով և 2 դարպասներով, ընդգրկում է 2500 քմ տարածք։ Աշտարակների մի մասն ունի միկողմանի կամ երկկողմանի սանդուղքներ։ Դղյակի գլխավոր կամարակապ դարպասը հարավային կողմում է։ Այն ներքուստ ունի փոքր թաղակապ սրահ։

Պալատական եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եկեղեցին 1989 թվականի պեղումներով բացվել է շրջապարսպի հյուսիսարևելյան կողմում։ Այն արտաքին պատերի մեջ ներգծված կիսաբոլորաձև աբսիդով միանավ թաղակապ կառույց է։ Ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային ճակատներում։ Հարավային մուտքն արտաքին սրահաձև շքամուտք է ունեցել։

Աշխարհիկ շենքեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

13-14-րդ դարերին բնորոշ երկու մոնումենտալ շենքերից մեկը քառասյուն, մոտավորապես քառակուսի հատակագծով հանդիսավոր դահլիճ է, որի միայն հիմնապատերն են պահպանվել։

Հարավային շրջապարսպին կից երկրորդ աշխարհիկ կառույցը 15-18-րդ դարերի կառուցապատումների և վերաբնակեցումների հետևանքով բազմաթիվ փոփոխություններ է կրել։ Այն երկարաձգված ուղղանկյուն շենք է, որը հավանաբար ծառայել է որպես սեղանատուն։

Ջրամբար և ջրատար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան դղյակի բնակչությանը խմելու ջրով ապահովելու համար կառուցվել է ջրամատակարարման համակարգ՝ ստորգետնյա ջրամբարներով և ջրատարով, որոնք տեղակայված են դղյակի հյուսիսարևելյան հատվածում։

Արտաքին պարիսպ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բազմանկյուն հատակագծով պարսպապատը կառուցվել է կոպտատաշ տեղական կարծր տուֆով, մասամբ բազալտով և կավաբետոնի շաղախով։ Այն ուժեղացված է յոթ սրածայր, քառանիստ և մեկ կիսակլոր աշտարակներով։ Ամրոցի գլխավոր մուտքը հյուսիսից է։ Արտաքին պարսպապատն ունի գաղտնի միջանցք, որը դուրս է գալիս դեպի արևմտյան կողմի ձորակը։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաշտադեմի արտաքին պարսպի մուտքը
Ամրոցի հիմնական (հյուսիսային) մուտքը ներսի կողմից
Ամրոցի հյուսիսային պարսպաշարը և գլխավոր մուտքը ներսի կողմից
Արտաքին պարսպի գաղտնի միջանցքը
Միջնադարյան դղյակը

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 Wiki Loves Monuments monuments database — 2017.
↑ Хачатрян, А.А․ (1987). Корпус арабских надписей Армении (VIII – XVI вв.). Ереван: Изд. АН АрмССР. էջ 46.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Babajanyan A., Aghaian S., Davtyan D., Melkonyan H. (2021). A View on Life in the Medieval Fortress at Dashtadem: Results of the 2015 and 2018 Excavation Campaigns, in Avetisyan P., Bobokhyan A. (eds), “Archaeology of Armenia in Regional Context”. Yerevan: Publishing House of the Institute of Archaeology and Ethnography. էջեր 374, fig. 5.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ ^4,0 ^4,1 Melkonyan H., Babajanyan A., Harutyunyan A., Davtyan D., Aghaian S. (https://www.academia.edu/39862179/The_excavations_of_Dashtadem_fortress_preliminary_report_on_2015_fieldwork_activity). «The Excavations of Dashtadem Fortress: Preliminary Report of 2015 Fieldwork Activity». Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies, N11/1-2. {{cite journal}}: External link in |date= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ «Դաշտադեմի ամրոց-համալիր».
↑ Հովհաննես Դրասխանակերտցի (1996). Հայոց պատմություն. Երևան: Երևանի համալսարան. էջեր 110–111.
↑ Ղևոնդ (1982). Պատմություն. Երևան: Սովետական գրող. էջ 116.
↑ ^8,0 ^8,1 Եղիազարյան Հ․ (https://arar.sci.am/dlibra/publication/265701). «Ներքին Թալին գյուղի Ս. Քրիստափորի վանքը, նրա վիմագիր արձանագրությունները և գյուղի մյուս հուշարձանները». Էջմիածին. {{cite journal}}: External link in |date= (օգնություն)
↑ Շահխաթունեանց Յ. եպս. (2014). Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ. Էջմիածին: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին. էջեր 240–243.
↑ Թորամանյան Թ. (1948). Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, հտ. 2. Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատարակչություն. էջեր 130, 251–252.
↑ Ասատրյան Ե. (1991). Դաշտադեմի ամրոցի 1989 – 1990 թթ. պեղումների արդյունքները. Երևան: Դաշտային հնագիտական աաշխատանքների արդյունքներին նվիրված գիտական նստաշրջան 1989-1990. էջեր 113–114.
↑ Babajanyan A., Aghaian S., Davtyan D., Melkonyan H. (2021). A View on Life in the Medieval Fortress at Dashtadem: Results of the 2015 and 2018 Excavation Campaigns, in Avetisyan P., Bobokhyan A. (eds), “Archaeology of Armenia in Regional Context”. Yerevan: “Publishing House of the Institute of Archaeology and Ethnography”. էջեր 377–379.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ Շահխաթունեանց Յ. եպս. (2014). Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ. Էջմիածին: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին. էջ 242.
↑ Բաբաջանյան Ա., Աղայան Ս. (https://arar.sci.am/dlibra/publication/353168/edition/325393). «Դաշտադեմի միջնադարյան դղյակի ճարտարապետությունը». Լրաբեր հասարակական գիտությունների. {{cite journal}}: External link in |date= (օգնություն)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դաշտադեմի ամրոց» հոդվածին։

[_ffe202ab2d53d0cc-1] 1,0 ^1,1 Wiki Loves Monuments monuments database — 2017.

[2] Хачатрян, А.А․ (1987). Корпус арабских надписей Армении (VIII – XVI вв.). Ереван: Изд. АН АрмССР. էջ 46.

[:0-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Babajanyan A., Aghaian S., Davtyan D., Melkonyan H. (2021). A View on Life in the Medieval Fortress at Dashtadem: Results of the 2015 and 2018 Excavation Campaigns, in Avetisyan P., Bobokhyan A. (eds), “Archaeology of Armenia in Regional Context”. Yerevan: Publishing House of the Institute of Archaeology and Ethnography. էջեր 374, fig. 5.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[:1-4] 4,0 ^4,1 Melkonyan H., Babajanyan A., Harutyunyan A., Davtyan D., Aghaian S. (https://www.academia.edu/39862179/The_excavations_of_Dashtadem_fortress_preliminary_report_on_2015_fieldwork_activity). «The Excavations of Dashtadem Fortress: Preliminary Report of 2015 Fieldwork Activity». Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies, N11/1-2. {{cite journal}}: External link in |date= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[5] «Դաշտադեմի ամրոց-համալիր».

[6] Հովհաննես Դրասխանակերտցի (1996). Հայոց պատմություն. Երևան: Երևանի համալսարան. էջեր 110–111.

[7] Ղևոնդ (1982). Պատմություն. Երևան: Սովետական գրող. էջ 116.

[:2-8] 8,0 ^8,1 Եղիազարյան Հ․ (https://arar.sci.am/dlibra/publication/265701). «Ներքին Թալին գյուղի Ս. Քրիստափորի վանքը, նրա վիմագիր արձանագրությունները և գյուղի մյուս հուշարձանները». Էջմիածին. {{cite journal}}: External link in |date= (օգնություն)

[9] Շահխաթունեանց Յ. եպս. (2014). Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ. Էջմիածին: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին. էջեր 240–243.

[10] Թորամանյան Թ. (1948). Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, հտ. 2. Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատարակչություն. էջեր 130, 251–252.

[11] Ասատրյան Ե. (1991). Դաշտադեմի ամրոցի 1989 – 1990 թթ. պեղումների արդյունքները. Երևան: Դաշտային հնագիտական աաշխատանքների արդյունքներին նվիրված գիտական նստաշրջան 1989-1990. էջեր 113–114.

[12] Babajanyan A., Aghaian S., Davtyan D., Melkonyan H. (2021). A View on Life in the Medieval Fortress at Dashtadem: Results of the 2015 and 2018 Excavation Campaigns, in Avetisyan P., Bobokhyan A. (eds), “Archaeology of Armenia in Regional Context”. Yerevan: “Publishing House of the Institute of Archaeology and Ethnography”. էջեր 377–379.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[13] Շահխաթունեանց Յ. եպս. (2014). Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ. Էջմիածին: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին. էջ 242.

[14] Բաբաջանյան Ա., Աղայան Ս. (https://arar.sci.am/dlibra/publication/353168/edition/325393). «Դաշտադեմի միջնադարյան դղյակի ճարտարապետությունը». Լրաբեր հասարակական գիտությունների. {{cite journal}}: External link in |date= (օգնություն)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]