Փրկվածի մեղքի զգացում
| Ենթակատեգորիա | Հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում  | |
|---|---|---|
| Բժշկական մասնագիտություն | հոգեբուժություն | |
Փրկվելու մեղքի զգացումը կամ փրկվածի մեղքի զգացումը (ինչպես նաև փրկվելու համախտանիշ, փրկվածի համախտանիշ, փրկվելու խանգարում և փրկվածի խանգարում) հոգեկան վիճակ է, որն ի հայտ է գալիս, երբ անհատը կարծում է, որ սխալ բան է արել՝ փրկվելով տրավմատիկ կամ ողբերգական դեպքից, երբ մնացածը չեն փրկվել[1]։
Փրկվածի մեղքի զգացման փորձառությունն ու արտահայտումը կախված են անհատի հոգեբանական դիմագծից։ Երբ «Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական 4-րդ ձեռնարկ»-ը (DMS-IV) հրատարակվեց, փրկվածի մեղքի զգացումը՝ որպես ընդունված հատուկ ախտորոշում, դուրս եկավ գործածությունից և վերաձևակերպվեց որպես հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման (ՀՏՍԽ) էական ախտանշան։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Փրկվածի մեղքի զգացումն առաջին անգամ սահմանվել է 1960-ականներին։ Մի շարք հոգեբաններ հայտնաբերել են նման, եթե ոչ նույն ախտանշանները Հոլոքոստից փրկվածների մոտ։ Նմանատիպ նշաններ ու ախտանիշներ են հայտնաբերվել այնպիսի տրավմատիկ իրավիճակներից փրկվածների մոտ, ինչպես օրինակ, պատերազմը, բնական աղետները, ահաբեկչական հարձակումները, օդային վթարներն ու աշխատանքի մեջ լայնամասշտաբ կրճատումները[2]։ Նման դրսևորում հայտնաբերվել է փրկարար և շտապօգնության ծառայությունների անձնակազմի շրջանում, որոնք մեղադրում են իրենց՝ վտանգի մեջ գտնվողներին բավականաչափ օգնություն չցուցաբերելու համար, և հոգեբանների շրջանում, որոնք կարող են մեղքի զգացում ունենալ իրենց հիվանդների տառապանքների համար։
Ուորվիքի համալսարանի հոգեբան Սթիվեն Ջոզեֆը հետազոտել է այն մարդկանց, որոնք փրկվել են MS Herald of Free Enterprise նավի խորտակումից, որը խլել է 459 ուղևորներից 193-ի կյանքը։ Նրա հետազոտությունները ցույց են տվել, որ փրկվածների 60%-ը տառապել է փրկվածի մեղքի զգացումով։ Ջոզեֆը նշել է, որ կար մարդկանց երեք տեսակ․[3]
|
Ջոզեֆը նշել է, որ կար մարդկանց երեք տեսակ․
• Առաջին՝ կար կենդանի մնալու մեղքի զգացում, մինչդեռ ուրիշները մահացել էին, • Երկրորդ՝ կար մեղքի զգացում այն ամենի համար, ինչ չէին կարողացել անել․ այս մարդիկ հաճախ էին ենթարկվում հետտրավմատիկ «հարձակումների», քանի որ վերապրում էին դեպքը նորից ու նորից։ • Երրորդ՝ կար մեղքի զգացում այն ամենի համար, ինչ արել էին, ինչպես օրինակ, հրմշտել մյուսներին փախչելու համար։ Այս մարդիկ, սովորաբար, ցանկանում էին խուսափել աղետի մասին մտածելուց։ Նրանք չէին ուզում, որ իրենց հիշեցնեն, թե ինչ է կատարվել իրականում։ |
|
Տառապող մարդիկ երբեմն մեղադրում են իրենց ուրիշների մահվան համար, այդ թվում նրանց, ովքեր մահացել են փրկվածներին օգնելիս, կամ ում փրկվածը փորձել է օգնել, բայց չի հաջողվել[4]։
Փրկվածի համախտանիշ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Փրկվածի համախտանիշը կամ, ինչպես հայտնի է, համակենտրոնացման ճամբարի համախտանիշը (կամ KZ համախտանիշը՝ գերմաներեն Konzentrationslager (համակենտրոնացման ճամբար)[5] եզրույթի հիման վրա) եզրույթներ են, որոնք գործածվել են՝ նկարագրելու այն մարդկանց հակազդեցություններն ու պահվածքը, որոնք վերապրել են զանգվածային ու դժբախտ դեպքեր, ինչպիսին են Հոլոքոստը կամ Նանջինգի կոտորածը[6]։
1949 թ․-ին հոլանդացի հոգեբույժ և Օսվենցիմ համակենտրոնացման ճամբարից փրկված Էդդի դե Վինդը ներկայացրել է հալածանքների հոգեբանական հետևանքների վերաբերյալ «համակենտրոնացման ճամբարի համախտանիշ» եզրույթը՝ նկարագրելով «ախտաբանական հետևանքները», որոնք բնորոշ են նացիստական համակենտրոնացման և բնաջնջման ճամբարների նախկին բանտարկյալներին։ Հետագայում Հոլոքոստից փրկվածների մանրամասն նկարագրված ախտանշաններից են անհանգստությունը և ընկճախտը, մտավոր կարողությունների թուլացումը, սոցիալական մեկուսացումը, քնի խանգարումները և մղձավանջները, ֆիզիկական վիճակի վերաբերյալ գանգատները և տրամադրության փոփոխությունները՝ ուղեկցված շարժունակության անկմամբ։ Մի շարք ուսումնասիրութ-յունների շրջանակում հետազոտել են այս վիճակի «քրոնիկ և զարգացող» բնույթը՝ փրկվածների տարիքի հետ ախտանիշների ինտենսիվության աճին զուգընթաց[7][8]։
Սովորաբար, նման մարդիկ մեղավորություն են զգում, որ փրկվել են տրավմայից, իսկ մյուսները, ինչպես օրինակ, իրենց ընտանիքը, ընկերները կամ գործընկերները՝ ոչ։
Երկու վիճակներն էլ, ինչպես նաև մի շարք տրավմատիկ իրադարձություններ ընդգրկող այլ նկարագրական ախտանշաններ, այժմ ներառված են հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումների շարքում[9]։
ՁԻԱՀ-ից փրկվածի համախտանիշը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ՁԻԱՀ-ից փրկվածի համախտանիշը վերաբերում է ՁԻԱՀ-ի համաճարակով երկարատև ապրելու հոգեբանական ազդեցություններին և ներառում է փրկվածի մեղքի զգացում, ընկճախտ և մոռացված լինելու զգացում ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ ժամանակակից քննարկումներում[10]։ Չնայած ՁԻԱՀ-ից փրկվածի համախտանիշը չի ճանաչվել որպես պաթոլոգիայի հասած հիվանդություն Առողջապահության ազգային ինստիտուտի կողմից(2017թ․-ի դեկտեմբերի տվյալներով), այնուամենայնիվ առկա են այս հարցին վերաբերող հոգեբանական ուսումնասիրություններ ու հրապարակումներ[11]։
Օրինակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ուեյլոն Ջեննինգս
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ամերիկյան երաժիշտ Ուեյլոն Ջեննինգսը եղել է Բադդի Հոլլիի խմբի կիթառահարը և նախօրոք տեղ է ամրագրել չարաբաստիկ ինքնաթիռում 1959թ․-ի փետրվարի 3-ին, որը հետագայում ստացել է «երաժշտության մահվան օր» անվանումը։ Ջեննինգսը, սակայն, հետո իր տեղը զիջել է հիվանդ Ջայլս Փերրի Ռիչարդսոնին (ավելի հայտնի «Big Bopper» բեմական անվամբ)՝ միայն ավելի ուշ իմանալով ինքնաթիռի կործանման մասին։ Երբ Հոլլին իմացել է, որ Ջեննինգսը չի թռչելու, ասել է․ «Հուսով եմ՝ ձեր հին ավտոբուսը տեղից չի շարժվի»։ Ջեննինգսն էլ պատասխանել է․ «Ես էլ հուսով եմ՝ ձեր ինքնաթիռը կկործանվի»։ Բառերի այս փոխանակումը, թեև այդ ժամանակ միայն կատակով ասված, հանգիստ չեն տվել Ջեննինգսին իր ողջ կյանքի ընթացքում[12][13]։
Հրաձգություն Սթոունման Դուգլաս ավագ դպրոցում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2018թ․-ի փետրվարի 14-ին Նիկոլաս Քրուզը մտել է Ֆլորիդայի Փարքլենդ քաղաքի Մարջորի Սթոունմեն Դուգլաս ավագ դպրոց և պատահական կրակել ուսանողների և անձնակազմի վրա՝ սպանելով 17 մարդու և վիրավորելով ևս 17-ի։ Սիդնեյ Այելլոն, ում մոտ ընկերը սպանվել է, հետագայում տառապել է փրկվածի մեղքի զգացումով, և ավելի ուշ նրա մոտ ախտորոշվել է հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում։ 2019թ․-ի մարտի 17-ին՝ 19 տարեկան հասակում, Այելլոն ինքնասպանություն է գործել։[14] Մեկ շաբաթ չանցած՝ մարտի 23-ին,Կոլորադո Սփրինգսի ոստիկանությունը հայտարարել է, որ Քալվին Դեսիրին՝ Սթոունմեն Դուգլաս ավագ դպրոցի դեռահաս աշակերտին, մահացած են գտել առերևույթ ինքնասպանության հետևանքով։[15]
Սթիվեն Ուիթլ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սթիվեն Ուիթլը, որը Լիվերպուլ ֆուտբոլային ակումբի երկրպագու էր, գնել էր Անգլիայի գավաթի կիսաեզրափակչում Լիվերպուլի ու Նոթինգհեմ Ֆորեսթի միջև 1989թ․-ի ապրիլի 15-ին կայանալիք խաղի տոմս, բայց աշխատանքային զբաղվածության պատճառով վաճառել էր այն իր ընկերոջը։ Նրա ընկերը(որի ինքնությունը չեն բացահայտել ոչ՛ նա, ո՛չ էլ իր ընտանիքը), այդ խաղում մահացու ելքով հրմշտոցի 97 զոհերից մեկն է դարձել։ Հետագայում Ուիթլի մոտ զարգացել է փրկվածի մեղքի զգացումը, և նա այլևս չի կարողացել գնալ ֆուտբոլային հանդիպումների իր մեղքի ու ընկերոջ մահվան համար պատասխանատվութ-յան զգացման պատճառով և ինքնասպանություն է գործել 2011թ․-ի փետրվարի 26-ին՝ ֆուտբոլային չարաբաստիկ հանդիպումից գրեթե 22 տարի անց։[16]
Տե՛ս նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Murray, Hannah; Pethania, Yasmin; Medin, Evelina (2021 թ․ սեպտեմբերի 16). «Survivor Guilt: A Cognitive Approach». Cognitive Behaviour Therapist. 14: e28. doi:10.1017/S1754470X21000246. ISSN 1754-470X. PMC 7611691. PMID 34557258.
- ↑ JoNel Aleccia, "Guilty and stressed, layoff survivors suffer, too", NBC News, December 15, 2008
- ↑ Joseph, S., Yule, W., & Williams, R. (1994). The Herald of Free Enterprise disaster: The relationship of intrusion and avoidance to subsequent depression and anxiety. Behaviour research and therapy, 32(1), 115-117.
- ↑ Bonnie S. Fisher, Steven P. Lab. Encyclopedia of Victimology and Crime Prevention, SAGE, 2010, p. 33, 978-1-4129-6047-2
- ↑ Ryn, Z (1990 թ․ փետրվար). «The evolution of mental disturbances in the concentration camp syndrome (KZ-syndrom)». Genet Soc Gen Psychol Monogr. 116 (1): 21–36. PMID 2184095.
- ↑ Walt Odets, "In the Shadow of the Epidemic: Being HIV-Negative in the Age of AIDS Արխիվացված 2018-02-21 Wayback Machine", 1995.
- ↑ Lebovic, Matt; Gross, Judah Ari (2020 թ․ հունվարի 18). «The only novel written at Auschwitz is finally to be published in English». The Times of Israel. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ Raphael, Beverley, (1986). When disaster strikes. pp. 90-91. Century Hutchinson, London.
- ↑ Wilson JP, & Raphael B Editors. Theoretical and Conceptual Foundations of Traumatic Stress Syndromes. The International Handbook of Traumatic Stress Syndromes, p. 1. Plenum Press, New York. 1993.
- ↑ «What is AIDS Survivor Syndrome – Lets Kick ASS». Lets Kick ASS. 2016 թ․ օգոստոսի 8. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
- ↑ Broun, Stacy N. (1998 թ․ հունիսի 1). «Understanding "Post-AIDS Survivor Syndrome": A Record of Personal Experiences». AIDS Patient Care and STDs. 12 (6): 481–488. doi:10.1089/apc.1998.12.481. ISSN 1087-2914. PMID 11361996.
- ↑ VH1's Behind the Music "The Day the Music Died" interview with Waylon Jennings.
- ↑ «Waylon's Buddy: Jennings Never Forgot His Mentor». CMT.
- ↑ «Parkland survivor takes her own life just more than one year after deadly mass shooting». Aol. News. 2019 թ․ մարտի 22.
- ↑ Madan, Monique (2019 թ․ մարտի 24). «Second Parkland shooting survivor kills himself, police confirm». Miami Herald. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
- ↑ «The 97th Hillsborough victim: Fan sold ticket to friend who died in disaster». The Independent (անգլերեն). 2012 թ․ սեպտեմբերի 16. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Encyclopedia of Stress, Academic Press; 1st edition (April 2000)
- Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders IV, American Psychiatric Publishing; 4th edition (June 2000)
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]