«Խեթեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ վերջակետների ուղղում, փոխարինվեց: պ: → պ։ (2) oգտվելով ԱՎԲ
չ կետադրական, փոխարինվեց: ղ ։ → ղ։, : → ։ (5), → (96), → (27), →
Տող 1. Տող 1.

'''Խեթական թագավորություն'''
'''Խեթական թագավորություն'''


[[Պատկեր:Hattusa.liongate.jpg|մինի|Խեթական թագավորությունից պահպանված առյուծե դարպասներ]]
[[Պատկեր:Hattusa.liongate.jpg|մինի|Խեթական թագավորությունից պահպանված առյուծե դարպասներ]]


'''Խեթեր''', հաթթեր, քաթեր, խաթթեր․․․ հնագույն ժողովուրդ [[Մերձավոր Արևելք]]ում։
'''Խեթեր''', հաթթեր, քաթեր, խաթթեր․․․ հնագույն ժողովուրդ [[Մերձավոր Արևելք]]ում։


Գիտնականների մեծ մասի պնդմամբ III հազարամյակում [[Կենտրոնական Անատոլիա]]յի տարածքը բնակեցված է եղել [[Հնդեվրոպական նախալեզու|հնդեվրոպական նախալեզվի]] կրող ժողովուրդներով՝ [[Խաթթի|խաթթեր]]ով <ref>Macqueen J.G., The Hittites and their contemporaries in Asian Minor, 1986, London, p 26-33.</ref>, ապա՝ խեթերով : Որպես խեթերի [[քաղաքակրթություն|քաղաքակրթության]] գոյության ապացույց ավելի ուշ [[խեթական աղբյուր|խեթական աղբյուրներում]] հանդես են գալիս նախահնդեվրոպական լեզվով մեզ հասած մի քանի [[աղբյուր]]ներ (հիմնականում կրոնա-ծիսական բնույթի), որտեղ [[խեթերեն |խեթերի լեզվով]] հանդես է գալիս hattili –(գրավոր տարբերակով` խաթթիից) տերմինը։ Մի շարք աղբյուրներում հանդես են գալիս [[խաթթեր]]ից հայտնի [[Աստված|աստվածությունների]] անուններ ու [[տեղանուններ]] <ref>Haas V., Ein hurritischer Blutritus und die Deponierung der Ritualruckstande nach hethitischen Quellen, Hamburg 1990, p. 67-87</ref>:
Գիտնականների մեծ մասի պնդմամբ III հազարամյակում [[Կենտրոնական Անատոլիա]]յի տարածքը բնակեցված է եղել [[Հնդեվրոպական նախալեզու|հնդեվրոպական նախալեզվի]] կրող ժողովուրդներով՝ [[Խաթթի|խաթթեր]]ով <ref>Macqueen J.G., The Hittites and their contemporaries in Asian Minor, 1986, London, p 26-33.</ref>, ապա՝ խեթերով ։ Որպես խեթերի [[քաղաքակրթություն|քաղաքակրթության]] գոյության ապացույց ավելի ուշ [[խեթական աղբյուր]]ներում հանդես են գալիս նախահնդեվրոպական լեզվով մեզ հասած մի քանի [[աղբյուր]]ներ (հիմնականում կրոնա-ծիսական բնույթի), որտեղ [[խեթերեն|խեթերի լեզվով]] հանդես է գալիս hattili –(գրավոր տարբերակով` խաթթիից) տերմինը։ Մի շարք աղբյուրներում հանդես են գալիս [[խաթթեր]]ից հայտնի [[աստված]]ությունների անուններ ու [[տեղանուններ]] <ref>Haas V., Ein hurritischer Blutritus und die Deponierung der Ritualruckstande nach hethitischen Quellen, Hamburg 1990, p. 67-87</ref>։


Ոչ վաղ անցիալում, երբ հիմնարար ներդրումներ ու հաջողություններ կային [[Բրոնզե դար]]ի քաղաքակրթությունների, բնակչության տեղաշարժերի, [[մշակույթ]]ի և այլ բագավառների պատմության ուսումնասիրության շրջանակներում՝ [[Միջագետք]], [[Եգիպտոս]] և այլն, խեթերը համարվում էին այդ շրջանից հայտնի մի ինչ-որ փոքրիկ [[ցեղային միություն]]։ Սակայն, աստիճանաբար, հայտնաբերված [[գրավոր աղբյուր|գրավոր աղբյուրների]] արդյունքում պատկերը էապես փոխվեց․ այժմ մենք գիտենք, որ խեթերն ու Խեթական թագավորությունը Ուշ [[բրոնզի դար]]ի ամենաազդեցիկ ուժերից մեկն էին, որը ժամանակի հզորագույն [[կայսրություն]]ների ( [[Եգիպտոս]], [[Միտտանի]], [[Ասորեստան]] ) վտանգավոր մրցակիցն էր Ք․ա․ II հազարամյակում և շատ հաճախ գերիշխող դիրք ուներ նրանց հանդեպ։
Ոչ վաղ անցիալում, երբ հիմնարար ներդրումներ ու հաջողություններ կային [[Բրոնզե դար]]ի քաղաքակրթությունների, բնակչության տեղաշարժերի, [[մշակույթ]]ի և այլ բագավառների պատմության ուսումնասիրության շրջանակներում՝ [[Միջագետք]], [[Եգիպտոս]] և այլն, խեթերը համարվում էին այդ շրջանից հայտնի մի ինչ-որ փոքրիկ [[ցեղային միություն]]։ Սակայն, աստիճանաբար, հայտնաբերված [[գրավոր աղբյուր]]ների արդյունքում պատկերը էապես փոխվեց․ այժմ մենք գիտենք, որ խեթերն ու Խեթական թագավորությունը Ուշ [[բրոնզի դար]]ի ամենաազդեցիկ ուժերից մեկն էին, որը ժամանակի հզորագույն [[կայսրություն]]ների ( [[Եգիպտոս]], [[Միտտանի]], [[Ասորեստան]] ) վտանգավոր մրցակիցն էր Ք․ա․ II հազարամյակում և շատ հաճախ գերիշխող դիրք ուներ նրանց հանդեպ։


[[Խեթական թագավորություն]]ը հիմնադրվել է XVII դարի սկզբներին կամ փոքր-ինչ ավելի ուշ (ամենայն հավանականությամբ)։ Նրա մայրաքաղաքը համարվում էր [[Խաթթուսաս]]ը ( Hattusa , Hattusas ), ներկայիս [[Թուրքիա]]յի [[մայրաքաղաք]] [[Անկարա]]յից 150 կմ հեռավորության վրա գտնվող տարածքը՝ [[Բողազքյոյ]] հնավայրը։ Թագավորությունը գոյատևեց 4․5- 5 դար։
[[Խեթական թագավորություն]]ը հիմնադրվել է XVII դարի սկզբներին կամ փոքր-ինչ ավելի ուշ (ամենայն հավանականությամբ)։ Նրա մայրաքաղաքը համարվում էր [[Խաթթուսաս]]ը ( Hattusa , Hattusas ), ներկայիս [[Թուրքիա]]յի [[մայրաքաղաք]] [[Անկարա]]յից 150 կմ հեռավորության վրա գտնվող տարածքը՝ [[Բողազքյոյ]] հնավայրը։ Թագավորությունը գոյատևեց 4․5- 5 դար։


Խեթական թագավորության [[բնակչություն|բնակչության]] հիմնական տարրը եղել է [[հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ին պատկանող լեզուներով խոսող [[Բնակչությունը|բնակչությունը]] <ref>Miller J., Royal Hittite Instructions and Related Administrative Texts, Atlanta/USA, 2013, p. 43-55.</ref> , իսկ խեթերի [[մշակույթ]]ն ու [[կրոն]]ը, [[Աստված|աստվածներ]]ի բազմազանությունը՝ [[Հին աշխարհ]]ի ամենայուրօրինակ երևույթներից մեկն է <ref>Beckman G., The Religion of the Hittites, Biblical Archaeologist, 1989, p. 98-107; Beckman G., Some Aspects of Hittite Religion, JNES, 1982, N. 41, p. 76-78.</ref>։
Խեթական թագավորության [[բնակչություն|բնակչության]] հիմնական տարրը եղել է [[հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ին պատկանող լեզուներով խոսող [[բնակչությունը]] <ref>Miller J., Royal Hittite Instructions and Related Administrative Texts, Atlanta/USA, 2013, p. 43-55.</ref> , իսկ խեթերի [[մշակույթ]]ն ու [[կրոն]]ը, [[աստված]]ների բազմազանությունը՝ [[Հին աշխարհ]]ի ամենայուրօրինակ երևույթներից մեկն է <ref>Beckman G., The Religion of the Hittites, Biblical Archaeologist, 1989, p. 98-107; Beckman G., Some Aspects of Hittite Religion, JNES, 1982, N. 41, p. 76-78.</ref>։


Խեթական թագավորության տարածքում իրականացվող առաջին [[հնագիտական պեղումներ]]ի արդյունքում՝ 1906, 1907, 1911 և 1912 թթ․ հնագետ պատմաբաններին հաջողվեց գտնել մոտավորապես 10000 [[սեպագիր |սեպագիր աղյուսներ]], որոնք վերաբերում էին [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] ամենատարբեր բնագավառներին՝ [[Կրոն|կրոնականից]] մինչև միջթագավորական [[Պայմանագիր|պայմանագրեր,]] ինչպես նաև պեղումների արդյունքում [[սեպագիր]] տեքստերից բացի հայտնաբերվել են մի շարք [[Կնիք|կնիքներ]] ու [[Դրոշմանիշ|դրոշմանիշեր]]<ref>Beckman G., Hittite Diplomatic Texts, JSS 44, 1999, Manchester/Oxford p.108-110; Van den Hout, Seals and sealng Practices in Hatti-Land</ref> ։ Այսօր (2015) մենք ունենք մոտավորոպես 24․000 [[սեպագիր]] [[աղյուս|աղյուսներ]], տարբեր չափերի, որոնց հիմնական մասը հայտնաբերված է [[մայրաքաղաք]] [[Խաթթուսա|Խաթթուսաս]]ում ([[Բողազքյոյ]]):
Խեթական թագավորության տարածքում իրականացվող առաջին [[հնագիտական պեղումներ]]ի արդյունքում՝ 1906, 1907, 1911 և 1912 թթ․ հնագետ պատմաբաններին հաջողվեց գտնել մոտավորապես 10000 [[սեպագիր |սեպագիր աղյուսներ]], որոնք վերաբերում էին [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] ամենատարբեր բնագավառներին՝ [[կրոն]]ականից մինչև միջթագավորական [[Պայմանագիր|պայմանագրեր,]] ինչպես նաև պեղումների արդյունքում [[սեպագիր]] տեքստերից բացի հայտնաբերվել են մի շարք [[կնիք]]ներ ու [[դրոշմանիշ]]եր<ref>Beckman G., Hittite Diplomatic Texts, JSS 44, 1999, Manchester/Oxford p.108-110; Van den Hout, Seals and sealng Practices in Hatti-Land</ref> ։ Այսօր (2015) մենք ունենք մոտավորոպես 24․000 [[սեպագիր]] [[աղյուս]]ներ, տարբեր չափերի, որոնց հիմնական մասը հայտնաբերված է [[մայրաքաղաք]] [[Խաթթուսա]]սում ([[Բողազքյոյ]])։


Ինչ վերաբերում է [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] կործանմանն ու փլուզմանը, ապա սույն հարցի շուրջ ևս կարելի է ծավալվել բավականին երկար, սակայն ի վերջո դեռևս չենք հանգի մի տեսակետի, որին կողմ կլինեն այս բնագավառի ուսումնասիրողների գոնե մեծ մասը։ Մեզ հայտնի խեթական վերջին արքան [[Սուպիլուլիումաս]] II-ն է, որի թագավորության սկիզբը դնում ենք մոտավորապես 1207 թվականից սկասած՝ չունենալով կոնկրետ ավարտի տարեթիվ։ Սկզբնական շրջանում անգամ [[Սուպիլուլիումաս|Սուպիլուլիումասի]] մասին մենք ունեինք բավականին սուղ տեղեկություններ, որոնք, սակայն, լրացվեցին բոլորովին վերջերս հայտնաբերված նոր [[Սեպագրեր|սեպագրերից]] քաղված նյութերով, որոնք ևս որևէ հստակություն չմտցրեցին [[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորությա]]ն անկման պատմության լուսաբանման մեջ։
Ինչ վերաբերում է [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] կործանմանն ու փլուզմանը, ապա սույն հարցի շուրջ ևս կարելի է ծավալվել բավականին երկար, սակայն ի վերջո դեռևս չենք հանգի մի տեսակետի, որին կողմ կլինեն այս բնագավառի ուսումնասիրողների գոնե մեծ մասը։ Մեզ հայտնի խեթական վերջին արքան [[Սուպիլուլիումաս]] II-ն է, որի թագավորության սկիզբը դնում ենք մոտավորապես 1207 թվականից սկասած՝ չունենալով կոնկրետ ավարտի տարեթիվ։ Սկզբնական շրջանում անգամ [[Սուպիլուլիումաս]]ի մասին մենք ունեինք բավականին սուղ տեղեկություններ, որոնք, սակայն, լրացվեցին բոլորովին վերջերս հայտնաբերված նոր [[սեպագրեր]]ից քաղված նյութերով, որոնք ևս որևէ հստակություն չմտցրեցին [[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորությա]]ն անկման պատմության լուսաբանման մեջ։

⚫
Չնայած կոնկրետ տեղեկությունների բացակայության փաստի, այնուամենայնիվ պարզ է, որ արդեն XII դարում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] մի զգալի մասում [[խեթական թագավորություն|խեթական թագավորությունը]] արդեն գոյություն չուներ՝ զիջելով իր տեղը մի շարք մեծ ու փոքր այլ [[պետական կազմավորում|պետական կազմավորումներին]]։ Սա արդեն վկայում է թագավորության մի քանի մեծ ու փոքր թագավորությունների տրոհման մասին։ Բնականաբար, հաշվի առնելով ապստամբական բազմաթիվ օրինակներն ու ընդհանրապես, այդ ժամանակաշրջաում գոյություն ունեցող [[Թագավորություն|թագավորությունների]] պատմության օրինակները, պարզ է, որ [[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորությունում]] ևս այդ շրջանում պետք է հանդես գային ուժեղ ապստամբ հպատակներ, որոնք սկիզբ պետք է դնեին [[Թագավորություն|թագավորության]] անկմանը։ Դեռևս Ք․ա․ XIII դարում նկատում ենք, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] [[Արքա|արքաները]] դժվարությամբ էին դիմակայում հպատակ ապստամբների հակախեթական գործողուոթյուններին, որոնք էլ, իրենց հերթին, օգնություն էին գտնում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] թշնամի [[Թագավորություն|թագավորությունների]] կողմից։ Բնականաբար, ստեղծված պայմաններում արտաքին նոր նվաճումների մասին խոսք լինել չի կարող։
⚫
Մի շարք խեթագետներ գտնում են, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] փաստացի անկումը դրվել է [[Խաթթուսիլիս]] III-ի ժամանակ, երբ [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայի]] հարավում ստեղծվում է արտակարգ լիազորություններով օժտված [[Թարխունտասսայի քույր պետությունը]], որի հետ հետագայում [[Խեթեր|խեթերը]] շարունակաբար թշնամական հարաբերությունների մեջ էին։ Ինչևէ, թագավորության անկումը շարունակում է մնալ գիտնական պատմաբանների ուշադրության կենտրոնում այնպես, ինչպես [[Թագավորություն|թագավորության]] հիմնադրումն ու բազմաթիվ այլ հարցեր կապված [[Խեթեր|խեթերի]] հետ։


⚫
Չնայած կոնկրետ տեղեկությունների բացակայության փաստի, այնուամենայնիվ պարզ է, որ արդեն XII դարում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] մի զգալի մասում [[խեթական թագավորություն]]ը արդեն գոյություն չուներ՝ զիջելով իր տեղը մի շարք մեծ ու փոքր այլ [[պետական կազմավորում]]ներին։ Սա արդեն վկայում է թագավորության մի քանի մեծ ու փոքր թագավորությունների տրոհման մասին։ Բնականաբար, հաշվի առնելով ապստամբական բազմաթիվ օրինակներն ու ընդհանրապես, այդ ժամանակաշրջաում գոյություն ունեցող [[թագավորություն]]ների պատմության օրինակները, պարզ է, որ [[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորությունում]] ևս այդ շրջանում պետք է հանդես գային ուժեղ ապստամբ հպատակներ, որոնք սկիզբ պետք է դնեին [[Թագավորություն|թագավորության]] անկմանը։ Դեռևս Ք․ա․ XIII դարում նկատում ենք, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] [[արքա]]ները դժվարությամբ էին դիմակայում հպատակ ապստամբների հակախեթական գործողուոթյուններին, որոնք էլ, իրենց հերթին, օգնություն էին գտնում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] թշնամի [[թագավորություն]]ների կողմից։ Բնականաբար, ստեղծված պայմաններում արտաքին նոր նվաճումների մասին խոսք լինել չի կարող։
⚫
Մի շարք խեթագետներ գտնում են, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] փաստացի անկումը դրվել է [[Խաթթուսիլիս]] III-ի ժամանակ, երբ [[Փոքր Ասիա]]յի հարավում ստեղծվում է արտակարգ լիազորություններով օժտված [[Թարխունտասսայի քույր պետությունը]], որի հետ հետագայում խեթերը շարունակաբար թշնամական հարաբերությունների մեջ էին։ Ինչևէ, թագավորության անկումը շարունակում է մնալ գիտնական պատմաբանների ուշադրության կենտրոնում այնպես, ինչպես [[Թագավորություն|թագավորության]] հիմնադրումն ու բազմաթիվ այլ հարցեր կապված խեթերի հետ։


== '''Խեթերն ու Աստվածաշունչը''' ==
== '''Խեթերն ու Աստվածաշունչը''' ==



[[Պատկեր:Hattusa.temple1.jpg|մինի|Խեթական թագավորության ժամանակաշրջանից պահպանված կրոնական տաճարի հիմքը]]
[[Պատկեր:Hattusa.temple1.jpg|մինի|Խեթական թագավորության ժամանակաշրջանից պահպանված կրոնական տաճարի հիմքը]]


[[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորության]] և խեթերի շուրջ եղած հետաքրքրությունը էլ ավելի է մեծանում [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] նրանց մասին գոյություն ունեցած տեղեկություններից ելնելով։
[[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորության]] և խեթերի շուրջ եղած հետաքրքրությունը էլ ավելի է մեծանում [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] նրանց մասին գոյություն ունեցած տեղեկություններից ելնելով։
Ինչքանո՞վ համուզված կարող ենք պնդել, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] [[քաթեր|քաթերը]], դրանք սույն [[Հոդված|հոդվածի]] մեջ հիշատակվող [[Խեթեր|խեթերն]] են, ինչքանո՞վ է հավանական, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] հիշատակվող [[քաթեր|քաթերը]] հանդիսանում են մեզ ծանոթ [[Խեթեր|խեթերի]] նախնիները կամ որևէ կապ ունեն նրանց հետ․ սրանք հարցեր են, որոնց անդրադարձել են [[Խեթեր|խեթերի]] [[Պատմություն|պատմությամբ]] զբաղվող գրեթե յուրաքանչյուր ուսումնասիրող ։
Ինչքանո՞վ համուզված կարող ենք պնդել, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] [[քաթեր]]ը, դրանք սույն [[հոդված]]ի մեջ հիշատակվող խեթերն են, ինչքանո՞վ է հավանական, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] հիշատակվող [[քաթեր]]ը հանդիսանում են մեզ ծանոթ խեթերի նախնիները կամ որևէ կապ ունեն նրանց հետ․ սրանք հարցեր են, որոնց անդրադարձել են խեթերի [[Պատմություն|պատմությամբ]] զբաղվող գրեթե յուրաքանչյուր ուսումնասիրող։
[[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] հեղինակները խեթերի ներքո ի նկատի ունեին [[Պաղեստին|Պաղեստինի]] նախաիսրաելյան (pre-Israelite) բնակիչներին, սակայն թե ինչքանո՞վ են [[Պաղեստին|Պաղեստինյան]] նախաիսրաելյան բնակիչները նույնանում մեզ հայտնի խեթերի հետ, դեռևս հայտնի չէ։
[[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] հեղինակները խեթերի ներքո ի նկատի ունեին [[Պաղեստին]]ի նախաիսրաելյան (pre-Israelite) բնակիչներին, սակայն թե ինչքանո՞վ են [[Պաղեստին]]յան նախաիսրաելյան բնակիչները նույնանում մեզ հայտնի խեթերի հետ, դեռևս հայտնի չէ։
[[Եբրաերեն]] ḥittî տերմինը օգտագործվել է [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] կամ որպես մակդիր անհատի [[էթնիկական տարր|էթնիկական տարրի]] որոշման հարցում, կամ որպես հոգնակի ձև՝ [[Պաղեստին|Պաղեստինյան]] նախաիսրաելյան բնակիչների թվում մի խմբին` [[քաթերին]] առանձնացնելու համար։ Սակայն, մի շարք պատմաբաններ էլ գտնում են, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] խեթերի հիշատակությունը սոսկ [[Հնչյունաբանություն|հնչյունաբանական]] պատահականություն է, որը որևէ էթնիկ կամ պատմական նշանակություն չունի, ուստի և որևէ կապ չունի վերոհիշյալ խեթերի հետ<ref>Collins B., The Hittites and their world, p. 197-199</ref> :
[[Եբրաերեն]] ḥittî տերմինը օգտագործվել է [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] կամ որպես մակդիր անհատի [[էթնիկական տարր]]ի որոշման հարցում, կամ որպես հոգնակի ձև՝ [[Պաղեստին]]յան նախաիսրաելյան բնակիչների թվում մի խմբին` [[քաթերին]] առանձնացնելու համար։ Սակայն, մի շարք պատմաբաններ էլ գտնում են, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] խեթերի հիշատակությունը սոսկ [[Հնչյունաբանություն|հնչյունաբանական]] պատահականություն է, որը որևէ էթնիկ կամ պատմական նշանակություն չունի, ուստի և որևէ կապ չունի վերոհիշյալ խեթերի հետ<ref>Collins B., The Hittites and their world, p. 197-199</ref> ։

⚫
Որոշակի նույնականություն է հայտնբերվել նաև հատուկ անունների վերաբերյալ․ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] [[Աբրահամ|Աբրահամի]] ժամանակներում հիշատակվող մի առաջնորդ/թագավորի անունը համապատասխանում է [[Խեթական թագավորություն|Խեթական թագավորությունից]] մեզ հայտնի [[Թագավոր|թագավորի]] անվանը՝ [[Թուդխալիյաս|Թուդխալիյաս]]։ Չնայած այս դեպքում էլ արդեն ծագում է մեկ այլ հարց՝ [[խեթական թագավորություն|խեթական թագավորությունից]] հայտնի [[Թուդխալիյաս]] անունը կրող [[Թագավոր|թագավորոներից]] որի մասին է խոսքը <ref>Singer I., The Hittites and the Bible Revisited, “I Will Speak the Riddle of Ancient Times”, p. 723-756.</ref> :


⚫
Որոշակի նույնականություն է հայտնբերվել նաև հատուկ անունների վերաբերյալ․ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] [[Աբրահամ]]ի ժամանակներում հիշատակվող մի առաջնորդ/թագավորի անունը համապատասխանում է [[Խեթական թագավորություն]]ից մեզ հայտնի [[թագավոր]]ի անվանը՝ [[Թուդխալիյաս]]։ Չնայած այս դեպքում էլ արդեն ծագում է մեկ այլ հարց՝ [[խեթական թագավորություն]]ից հայտնի [[Թուդխալիյաս]] անունը կրող [[թագավոր]]ոներից որի մասին է խոսքը <ref>Singer I., The Hittites and the Bible Revisited, “I Will Speak the Riddle of Ancient Times”, p. 723-756.</ref> ։


=== ''''''Խեթական թագավորությունից մեզ հայտնի թագավորների ցանկը'''''' ===
=== ''''''Խեթական թագավորությունից մեզ հայտնի թագավորների ցանկը'''''' ===
Տող 41. Տող 37.
'''Հին Թագավորություն'''
'''Հին Թագավորություն'''


⚫
* Լաբառնա/Տաբառնայի ․․․- 1650


⚫
* Խաթթուսիսլիս I 1650 - 1620
⚫
* Լաբառնա/Տաբառնայի ․․․- 1650


* Խաթթուսիսլիս I 1650 - 1620
* Մուրսիլիս I 1620 - 1590


* Մուրսիլիս I 1620 - 1590
* Խանտիլիս I 1590 - 1560

* Խանտիլիս I 1590 - 1560


* ''Ցիդանտաս I''
* ''Ցիդանտաս I''
* ''Ամմունաս'' ''1560-1525''
* ''Ամմունաս'' ''1560-1525''
* ''Խուցցիյաս I''
* ''Խուցցիյաս I''


* Տելեպինուս 1525- 1500
* Տելեպինուս 1525- 1500


*'' Ալլուվամնաս''
*'' Ալլուվամնաս''
*'' Տախուրվաիլիս''
*'' Տախուրվաիլիս''
*'' Խանտիլիս II''
*'' Խանտիլիս II''
*'' Ցիդանտաս II'' ''1500-1400''
*'' Ցիդանտաս II'' ''1500-1400''
*'' Խուցցիյաս II''
*'' Խուցցիյաս II''
*'' Մուվատալի I''
*'' Մուվատալի I''
Տող 67. Տող 62.
'''Նոր Թագավորություն'''
'''Նոր Թագավորություն'''


⚫
*'' Թուդխալիյա I/II''

⚫
*'' Թուդխալիյա I/II''
*'' Առնուվանդաս I''
*'' Առնուվանդաս I''
*'' Խաթթուսիսլիս II ?'' ''1400- 1350''
*'' Խաթթուսիսլիս II ?'' ''1400- 1350''
*'' Թուդխալիյա III''
*'' Թուդխալիյա III''


* Սուպպիլուլիումաս I 1350 -1322
* Սուպպիլուլիումաս I 1350 -1322

⚫
* Առնուվանդաս II 1322-1321


* Մուրսիլիս II 1321-1295
* Առնուվանդաս II 1322-1321


* Մուվատալի II 1295-1272
* Մուրսիլիս II 1321-1295


* Մուվատալի II 1295-1272
⚫
* Ուրհի-Թեշուբ 1272-1267


⚫
* Ուրհի-Թեշուբ 1272-1267
⚫
* Խաթթուսիսլիս III 1267-1237


* Խաթթուսիսլիս III 1267-1237
⚫
* Թուդխալիյա IV 1237-1228


⚫
* Թուդխալիյա IV 1237-1228
⚫
* Կուրունտա 1228-1227


⚫
* Կուրունտա 1228-1227
⚫
* Թուդխալիյա IV<sup>բ</sup> 1227-1209


⚫
* Թուդխալիյա IV<sup>բ</sup> 1227-1209
* Առնուվանդաս III 1209-1207


⚫
* Առնուվանդաս III 1209-1207
⚫
* Սուպպիլուլիումաս II 1207-․․․ <ref> Bryce T., The Kingdom of the Hittites (New Edition), Oxford New York, 2005 </ref>


⚫
* Սուպպիլուլիումաս II 1207-․․․ <ref>Bryce T., The Kingdom of the Hittites (New Edition), Oxford New York, 2005</ref>


== Ծանոթագրություններ ==
== Ծանոթագրություններ ==

12:02, 22 Հուլիսի 2015-ի տարբերակ

Խեթական թագավորություն

Խեթական թագավորությունից պահպանված առյուծե դարպասներ

Խեթեր, հաթթեր, քաթեր, խաթթեր․․․ հնագույն ժողովուրդ Մերձավոր Արևելքում։

Գիտնականների մեծ մասի պնդմամբ III հազարամյակում Կենտրոնական Անատոլիայի տարածքը բնակեցված է եղել հնդեվրոպական նախալեզվի կրող ժողովուրդներով՝ խաթթերով [1], ապա՝ խեթերով ։ Որպես խեթերի քաղաքակրթության գոյության ապացույց ավելի ուշ խեթական աղբյուրներում հանդես են գալիս նախահնդեվրոպական լեզվով մեզ հասած մի քանի աղբյուրներ (հիմնականում կրոնա-ծիսական բնույթի), որտեղ խեթերի լեզվով հանդես է գալիս hattili –(գրավոր տարբերակով` խաթթիից) տերմինը։ Մի շարք աղբյուրներում հանդես են գալիս խաթթերից հայտնի աստվածությունների անուններ ու տեղանուններ [2]։

Ոչ վաղ անցիալում, երբ հիմնարար ներդրումներ ու հաջողություններ կային Բրոնզե դարի քաղաքակրթությունների, բնակչության տեղաշարժերի, մշակույթի և այլ բագավառների պատմության ուսումնասիրության շրջանակներում՝ Միջագետք, Եգիպտոս և այլն, խեթերը համարվում էին այդ շրջանից հայտնի մի ինչ-որ փոքրիկ ցեղային միություն։ Սակայն, աստիճանաբար, հայտնաբերված գրավոր աղբյուրների արդյունքում պատկերը էապես փոխվեց․ այժմ մենք գիտենք, որ խեթերն ու Խեթական թագավորությունը Ուշ բրոնզի դարի ամենաազդեցիկ ուժերից մեկն էին, որը ժամանակի հզորագույն կայսրությունների ( Եգիպտոս, Միտտանի, Ասորեստան ) վտանգավոր մրցակիցն էր Ք․ա․ II հազարամյակում և շատ հաճախ գերիշխող դիրք ուներ նրանց հանդեպ։

Խեթական թագավորությունը հիմնադրվել է XVII դարի սկզբներին կամ փոքր-ինչ ավելի ուշ (ամենայն հավանականությամբ)։ Նրա մայրաքաղաքը համարվում էր Խաթթուսասը ( Hattusa , Hattusas ), ներկայիս Թուրքիայի մայրաքաղաք Անկարայից 150 կմ հեռավորության վրա գտնվող տարածքը՝ Բողազքյոյ հնավայրը։ Թագավորությունը գոյատևեց 4․5- 5 դար։

Խեթական թագավորության բնակչության հիմնական տարրը եղել է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին պատկանող լեզուներով խոսող բնակչությունը [3] , իսկ խեթերի մշակույթն ու կրոնը, աստվածների բազմազանությունը՝ Հին աշխարհի ամենայուրօրինակ երևույթներից մեկն է [4]։

Խեթական թագավորության տարածքում իրականացվող առաջին հնագիտական պեղումների արդյունքում՝ 1906, 1907, 1911 և 1912 թթ․ հնագետ պատմաբաններին հաջողվեց գտնել մոտավորապես 10000 սեպագիր աղյուսներ, որոնք վերաբերում էին խեթական թագավորության ամենատարբեր բնագավառներին՝ կրոնականից մինչև միջթագավորական պայմանագրեր, ինչպես նաև պեղումների արդյունքում սեպագիր տեքստերից բացի հայտնաբերվել են մի շարք կնիքներ ու դրոշմանիշեր[5] ։ Այսօր (2015) մենք ունենք մոտավորոպես 24․000 սեպագիր աղյուսներ, տարբեր չափերի, որոնց հիմնական մասը հայտնաբերված է մայրաքաղաք Խաթթուսասում (Բողազքյոյ)։

Ինչ վերաբերում է խեթական թագավորության կործանմանն ու փլուզմանը, ապա սույն հարցի շուրջ ևս կարելի է ծավալվել բավականին երկար, սակայն ի վերջո դեռևս չենք հանգի մի տեսակետի, որին կողմ կլինեն այս բնագավառի ուսումնասիրողների գոնե մեծ մասը։ Մեզ հայտնի խեթական վերջին արքան Սուպիլուլիումաս II-ն է, որի թագավորության սկիզբը դնում ենք մոտավորապես 1207 թվականից սկասած՝ չունենալով կոնկրետ ավարտի տարեթիվ։ Սկզբնական շրջանում անգամ Սուպիլուլիումասի մասին մենք ունեինք բավականին սուղ տեղեկություններ, որոնք, սակայն, լրացվեցին բոլորովին վերջերս հայտնաբերված նոր սեպագրերից քաղված նյութերով, որոնք ևս որևէ հստակություն չմտցրեցին Խեթական թագավորության անկման պատմության լուսաբանման մեջ։

Չնայած կոնկրետ տեղեկությունների բացակայության փաստի, այնուամենայնիվ պարզ է, որ արդեն XII դարում խեթական թագավորության մի զգալի մասում խեթական թագավորությունը արդեն գոյություն չուներ՝ զիջելով իր տեղը մի շարք մեծ ու փոքր այլ պետական կազմավորումներին։ Սա արդեն վկայում է թագավորության մի քանի մեծ ու փոքր թագավորությունների տրոհման մասին։ Բնականաբար, հաշվի առնելով ապստամբական բազմաթիվ օրինակներն ու ընդհանրապես, այդ ժամանակաշրջաում գոյություն ունեցող թագավորությունների պատմության օրինակները, պարզ է, որ Խեթական թագավորությունում ևս այդ շրջանում պետք է հանդես գային ուժեղ ապստամբ հպատակներ, որոնք սկիզբ պետք է դնեին թագավորության անկմանը։ Դեռևս Ք․ա․ XIII դարում նկատում ենք, որ խեթական թագավորության արքաները դժվարությամբ էին դիմակայում հպատակ ապստամբների հակախեթական գործողուոթյուններին, որոնք էլ, իրենց հերթին, օգնություն էին գտնում խեթական թագավորության թշնամի թագավորությունների կողմից։ Բնականաբար, ստեղծված պայմաններում արտաքին նոր նվաճումների մասին խոսք լինել չի կարող։ Մի շարք խեթագետներ գտնում են, որ խեթական թագավորության փաստացի անկումը դրվել է Խաթթուսիլիս III-ի ժամանակ, երբ Փոքր Ասիայի հարավում ստեղծվում է արտակարգ լիազորություններով օժտված Թարխունտասսայի քույր պետությունը, որի հետ հետագայում խեթերը շարունակաբար թշնամական հարաբերությունների մեջ էին։ Ինչևէ, թագավորության անկումը շարունակում է մնալ գիտնական պատմաբանների ուշադրության կենտրոնում այնպես, ինչպես թագավորության հիմնադրումն ու բազմաթիվ այլ հարցեր կապված խեթերի հետ։

Խեթերն ու Աստվածաշունչը

Խեթական թագավորության ժամանակաշրջանից պահպանված կրոնական տաճարի հիմքը

Խեթական թագավորության և խեթերի շուրջ եղած հետաքրքրությունը էլ ավելի է մեծանում Աստվածաշնչում նրանց մասին գոյություն ունեցած տեղեկություններից ելնելով։ Ինչքանո՞վ համուզված կարող ենք պնդել, որ Աստվածաշնչյան քաթերը, դրանք սույն հոդվածի մեջ հիշատակվող խեթերն են, ինչքանո՞վ է հավանական, որ Աստվածաշնչում հիշատակվող քաթերը հանդիսանում են մեզ ծանոթ խեթերի նախնիները կամ որևէ կապ ունեն նրանց հետ․ սրանք հարցեր են, որոնց անդրադարձել են խեթերի պատմությամբ զբաղվող գրեթե յուրաքանչյուր ուսումնասիրող։ Աստվածաշնչյան հեղինակները խեթերի ներքո ի նկատի ունեին Պաղեստինի նախաիսրաելյան (pre-Israelite) բնակիչներին, սակայն թե ինչքանո՞վ են Պաղեստինյան նախաիսրաելյան բնակիչները նույնանում մեզ հայտնի խեթերի հետ, դեռևս հայտնի չէ։ Եբրաերեն ḥittî տերմինը օգտագործվել է Աստվածաշնչում կամ որպես մակդիր անհատի էթնիկական տարրի որոշման հարցում, կամ որպես հոգնակի ձև՝ Պաղեստինյան նախաիսրաելյան բնակիչների թվում մի խմբին` քաթերին առանձնացնելու համար։ Սակայն, մի շարք պատմաբաններ էլ գտնում են, որ Աստվածաշնչյան խեթերի հիշատակությունը սոսկ հնչյունաբանական պատահականություն է, որը որևէ էթնիկ կամ պատմական նշանակություն չունի, ուստի և որևէ կապ չունի վերոհիշյալ խեթերի հետ[6] ։

Որոշակի նույնականություն է հայտնբերվել նաև հատուկ անունների վերաբերյալ․ Աստվածաշնչյան Աբրահամի ժամանակներում հիշատակվող մի առաջնորդ/թագավորի անունը համապատասխանում է Խեթական թագավորությունից մեզ հայտնի թագավորի անվանը՝ Թուդխալիյաս։ Չնայած այս դեպքում էլ արդեն ծագում է մեկ այլ հարց՝ խեթական թագավորությունից հայտնի Թուդխալիյաս անունը կրող թագավորոներից որի մասին է խոսքը [7] ։

'Խեթական թագավորությունից մեզ հայտնի թագավորների ցանկը'

Սուպիլուլիումաս II

Հին Թագավորություն

  • Լաբառնա/Տաբառնայի ․․․- 1650
  • Խաթթուսիսլիս I 1650 - 1620
  • Մուրսիլիս I 1620 - 1590
  • Խանտիլիս I 1590 - 1560
  • Ցիդանտաս I
  • Ամմունաս 1560-1525
  • Խուցցիյաս I
  • Տելեպինուս 1525- 1500
  • Ալլուվամնաս
  • Տախուրվաիլիս
  • Խանտիլիս II
  • Ցիդանտաս II 1500-1400
  • Խուցցիյաս II
  • Մուվատալի I
Հասիր երկնքին

Նոր Թագավորություն

  • Թուդխալիյա I/II
  • Առնուվանդաս I
  • Խաթթուսիսլիս II ? 1400- 1350
  • Թուդխալիյա III
  • Սուպպիլուլիումաս I 1350 -1322
  • Առնուվանդաս II 1322-1321
  • Մուրսիլիս II 1321-1295
  • Մուվատալի II 1295-1272
  • Ուրհի-Թեշուբ 1272-1267
  • Խաթթուսիսլիս III 1267-1237
  • Թուդխալիյա IV 1237-1228
  • Կուրունտա 1228-1227
  • Թուդխալիյա IVբ 1227-1209
  • Առնուվանդաս III 1209-1207
  • Սուպպիլուլիումաս II 1207-․․․ [8]

Ծանոթագրություններ

  1. ↑ Macqueen J.G., The Hittites and their contemporaries in Asian Minor, 1986, London, p 26-33.
  2. ↑ Haas V., Ein hurritischer Blutritus und die Deponierung der Ritualruckstande nach hethitischen Quellen, Hamburg 1990, p. 67-87
  3. ↑ Miller J., Royal Hittite Instructions and Related Administrative Texts, Atlanta/USA, 2013, p. 43-55.
  4. ↑ Beckman G., The Religion of the Hittites, Biblical Archaeologist, 1989, p. 98-107; Beckman G., Some Aspects of Hittite Religion, JNES, 1982, N. 41, p. 76-78.
  5. ↑ Beckman G., Hittite Diplomatic Texts, JSS 44, 1999, Manchester/Oxford p.108-110; Van den Hout, Seals and sealng Practices in Hatti-Land
  6. ↑ Collins B., The Hittites and their world, p. 197-199
  7. ↑ Singer I., The Hittites and the Bible Revisited, “I Will Speak the Riddle of Ancient Times”, p. 723-756.
  8. ↑ Bryce T., The Kingdom of the Hittites (New Edition), Oxford New York, 2005
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Խեթեր&oldid=3315383» էջից