Պայ Ծյույի
| Պայ Ծյույի չինարեն՝ 白居易 | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | փետրվարի 28, 772[1] |
| Ծննդավայր | Xinzheng, Տան հարստություն |
| Մահացել է | սեպտեմբերի 23, 846[1] (74 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Լոյան, Henan Prefecture |
| Գերեզման | Tomb of Bai Juyi |
| Քաղաքացիություն | Տան հարստություն |
| Գիտական աստիճան | Ցզինշի (800) |
| Երկեր | Song of Everlasting Regret? |
| Մասնագիտություն | բանաստեղծ, գրող, բհիկու, գեղագիր և քաղաքական գործիչ |
| Ծնողներ | հայր՝ Bai Jigeng?[2] |
| Պարգևներ և մրցանակներ | |
| Երեխաներ | Bai Jinluan?[2] և Bai Jingshou?[2] |
 Bai Juyi Վիքիպահեստում | |
Պայ Ծյույի (չինարեն՝ 白居易, հայկական աղբյուրներում հայտնի որպես՝ Բո Ցզյույի, փետրվարի 28, 772[1], Xinzheng, Տան հարստություն - սեպտեմբերի 23, 846[1], Լոյան, Henan Prefecture)[3], Թան դինաստիայի միջին շրջանի ամենահայտնի բանաստեղծներից մեկը, չին պոետների շարքում խոշորագույն դեմք, հայտնի նաև որպես՝ Լըթիեն (乐天，թարգմանաբար՝ ճակատագրից գոհ), ավելի ուշ որպես՝ «Սիանշան լեռան գիտնական» (香山居士), «Երգեր գրող հարբած բանաստեղծ» (醉吟先生)։ Ծագումով Շանսյի նահանգի Թայյուեն քաղաքից է, ծնվել է Խուա Ճոու Սյիա Կուեյում (Ներկայումս՝ Շանսյի նահանգի Ուեյնան (渭南市) քաղաքում)։
Պայ Ծյույին իր երիտասարդ տարիներին ակտիվորեն մասնակցել է քաղաքական ռեֆորմներին, անհանգստացել է ժողովրդի կենսամակարդակով, Նոր Յուեֆու (չինարեն՝ 新乐府) գրական շարժման մասնակիցներից է։ Կարծում էր, որ պոեզիան ոչ թե պետք է լինի իրականությունից անջատ, այլ լինի իրական դեպքերի հիման վրա, և արտացոլի դարի իրադարձությունները։ Տու Ֆուից հետո չին գրականության խոշոր դեմքերից մեկն է։ Կյանքի վերջին տարիներին չի հետաքրքրվել հասարակական կյանքով ու քաղաքականությամբ, փոխարենը հաճախ է հարբել ու գրել բանաստեղծություններ, այստեղից էլ ծագել է «Երգեր գրող հարբած բանաստեղծ» մականունը։ Պայ Ծյույիի և Յուեն Ճընի (元稹) անունն այնքան հայտնի են, որքան Յուենպայ անունը։ Երկուսն էլ եղել են գրական նոր շարժման առաջնորդներից, գրել են համապատասխանաբար «Յուենի չանցին» (元氏长庆集) և «Պայի չանցին» (白氏长庆集) ժողովածուները, որոնք գրված են չանցին ոճով (այլ կերպ անվանվում է նաև յուենխը 元和 ): Ավելի ուշ Պայ Ծյույին և Լյու Յուսյին (刘禹锡) ստեղծագործել են միասին, և հայտնի են որպես Լյուպայ (刘白)։ Քանի որ Պայ Ծյույին բազմաթիվ ստեղծագործությունների հեղինակ է, իր ինքնակենսագրությունում նշել է, որ գուցե շատերը կարծում են, թե ինքը «բանաստեղծությունների արքա» է կամ «բանաստեղծությունների խելագար»։ Թան դինաստիայի կայսր Սյուենծոնը (宣宗) Պայ Ծյույիին տվել է «անմահ պոետ» անվանումը, որը լայն տարածում է գտել ժողովրդի շրջանակներում[4][5], հետագայում «անմահ պոետ» անվանվել է Լի Պայը:
Պայ Ծյույիի տեղծագործություններն այնքան պարզ ու հասկանալի են, որ անգամ «պառավ կինը կարող է հասկանալ» (կա լեգենդ, ըստ որի Պայ Ծյույին իր բանաստեղծությունները տալիս էր ծեր կանանց, որ իմանար, թե որքանով են իր բանաստեղծություններն ընկալելի)։ Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները հայտնի են ինչպես Չինաստանում՝ հասարակության բոլոր խավերին, այնպես էլ Չինաստանից դուրս, օր․՝ Կորեական թերակղզում, Ճապոնիայում, և այլուր։ Կարևոր ստեղծագործություններն են՝ «Երգ հավերժական վշտի մասին» (长恨歌), «Պիպա Սին» (琵琶行 ),«Ցինի մեղեդիներ» ( 秦中吟), «Հարցնում եմ Լյու տասնիններորդին» (問劉十九)[6], կարևոր հոդվածն է՝ «Նամակ Յուեն Ճընին» (與元九書)։ Նրա որդիական բարեպաշտությունն արտահայտում է «Ագռավի կռկռոցը գիշերին» (慈烏夜啼) և «Ծիծեռնակ» (燕诗) բանաստեղծություններում։
Տոհմի պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ըստ պատմական տվյալների՝ Պայ Ծյույին ծագումով Շանսյի նահանգի Թայյուեն քաղաքից է[7][8][9]，Պայ Յոնը (չինարեն՝ 白邕)՝ Պայ Ցյիի (չինարեն՝ 白起) 24-րդ սերնդից, Հյուսիսային Վեյի Թայյուենում կառավարիչ է եղել, 5-րդ սերնդից՝ Պայ Յոնը եղել է զինվորական Հյուսիսային Ցjի (չինարեն՝ 北齊) դինաստիայում, որն իր ծառայության համար պարգևատրվել է Հանչըն (չինարեն՝ 韩城, այսօր՝ Շանսյի նահանգի Ուեյնան քաղաք) քաղաքով, Պայ Ծիենի (չինարեն՝ 白建) ծոռը՝։ Պայ Ուընը (չինարեն՝ 白温) Թան դինաստիայի ժամանակահատվածում եղել է բժիշկ, հետագայում տեղափոխվել է Խուաճոու Սյիակուեյ (չինարեն՝ 华州下邽), ներկայիս՝ Շանսյի նահանգի Ուեյնան քաղաքում[10], Պայ Ուընի վեցերորդ որդին՝ Պայ Խուանը (白锽) Կոն (巩) շրջանի ղեկավարն էր, ապրում էր Ճընճոուում (郑州), հինգ որդի է ունեցել, որոնցից յուրաքանչյուրն իր պաշտոնով պայմանավորված ապրել է տարբեր վայրերում։ Պայ Ծյիկընը (白季庚)՝ Պայ Խուանի (白鍠) ավագ որդին եղել է Սիանճոուի ղեկավարի օգնականը, ունեցել է չորս որդի, որոնցից երկրորդը հենց Պայ Ծյույին է։ Պայ Ծյույին ծնվել է Խընան (河南) նահանգի Սինճըն (新郑) քաղաքում։
Որոշ ժամանակակից գիտնականներ կարծում են, որ Պայ Ծյույին կարող է լինել խու ժողովրդի (հնագույն ժամանակներում Չինաստանի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող էթնիկ փոքրամասնությունների հավաքական անվանումը) ժառանգը[11][12][13], ասում են Ցյուցը (龟兹) թագավորական ընտանիքի ժառանգները[14][15][16]，այնուամենայնիվ, կան նաև առարկություններ[17][18]։
Պայ Ծյույիի պապը` Պայ Խուանը Կոն շրջանում աշխատել է որպես հրամանատար։ Նրա հայրը՝ Պայ Ծյիկընը, Փընչընում ծառայել է որպես հրամանատար Թան դինաստիայի կայսր Տըծոնի (չինարեն՝ 德宗, 742-805, կայսր 李适, կառավարել է 779-805թթ) ժամանակաշրջանում։ Մեծ ներդրում է ունեցել Լի Ճընծյիի ապստամբության դեմ պայքարում, նրան շնորհվել են Չաոսանի՝ (朝散) կայսեր օգնականի, Սյուճոուի կառավարչի օգնականի ծառայողական պաշտոնները։ Նրան նաև տրվել է պաշտոնյային հատուկ հագուստ։ Հետագայում նա հաջորդաբար ծառայել է որպես Ցյուճոուի (衢州) և Սիանճոուի կառավարիչների օգնական[10]։ Պայ Ծյույիի տատիկը մոր կողմից նույնպես կրել է Պայ ազգանունը, ուստի Պայ Ծյույիի մոր՝ Չըն ընտանիքի և Պայ ընտանիքի միջև եղել է արյունակցական կապ[19]։
- Վեցերորդ սերնդի ներկայացուցիչ՝ Պայ Ծիեն, Հյուսիսային Ցի դինաստիայի ռազմական նախարար։
- Հինգերորդ սերնդի ներկայացուցիչ՝ Պայ Շըթոն, Թան դինաստիայի Լիճոուի կառավարիչ։
- Չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչ՝ Պայ Ճըշան, ծառայել է կայսրին։
- Նախապապ՝ Պայ Ուըն, բժիշկ։
- Պապ՝ Պայ Խուան, հրամանատար։
- Հայր՝ Պայ Ծյիկըն, Ցյուճոուի և Սյանճոուի կառավարիչների օգնական։
- Մայր՝ Յին Չուանչըն։
| տարիք | կայսր | տարվա անվանումը | տարեթիվ |
|---|---|---|---|
| 1 | Թան Թայծոն
(唐代宗) |
Տալի 7-րդ տարի | 772թ․ |
| 9 | Թան Տըծոն
(唐德宗) |
Ծիենճոն 1-ին տարի | 780թ․ |
| 13 | Թան Տըծոն
(唐德宗) |
Սինյուեն 1-ին տարի | 784թ․ |
| 14 | Թան Տըծոն
(唐德宗) |
Ճընյուեն 1-ին տարի | 785թ․ |
| 34 | Թան Շունծոն
(唐順宗) |
Յոնճըն 1-ին տարի | 805թ․ |
| 35 | Թան Սիենծոն
(唐憲宗) |
Յուենխը 1-ին տարի | 806թ․ |
| 50 | Թան Մուծոն
(唐穆宗) |
Չանցին 1-ին տարի | 821թ․ |
| 54 | Թան Ծինծոն
(唐敬宗) |
Պաոլի 1-ին տարի | 825թ․ |
| 56 | Թան Ուընծոն
(唐文宗) |
Տախը 1-ին տարի | 827թ․ |
| 65 | Թան Ուընծոն
(唐文宗) |
Քայչըն 1-ին տարի | 836թ․ |
| 70 | Թան Ուծոն
(唐武宗) |
Խուեյչան 1-ին տարի | 841թ․ |
| 75 | Թան Սյուենծոն
(唐宣宗) |
Խուեյչան 6-րդ տարի | 846թ․ |
Կենսագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույին ծնվել է 772 թվականին Խընան նահանգի Սյինճըն քաղաքում, հետագայում պատերազմով պայմանավորված ընտանիքը տեղափոխվել է Յուեճոն (Ճապոնիայում է), Ցյուճոու (չինարեն՝ 衢州), Ֆուլի (չինարեն՝ 符离), Սիանյան (չինարեն՝ 襄阳), Լուոյան (չինարեն՝ 洛阳), Չանան[7]։ Երիտասարդ տարիքում ընտանիքը սոցիալապես ապահով չի եղել[20]，ուստի մոտ գտնվելով հասարակության աղքատ շերտին, լավ է հասկացել հասարակ ժողովրդի կարիքներն ու դժվարությունները։ 787 թվականին Պայ Ծյույին ուղևորվել է Չանան՝ հանդիպելու Կու Քուանին (չինարեն՝ 顾况)։ Կու Քուանը, տեսնելով Պայ Ծյույիին, կատակով ասել է, որ բրինձը թանկացել է, ապրելը բարդացել, հետո տեսնելով Պայ Ծյույիի բանաստեղծությունները, հոգոց հանելով ավելացրել է, որ գրելը հեշտացնում է կյանքը[21]։
799 թվականին Պայ Ծյույին սկսել է մասնակցել գիտական հետազոտությունների։ 800 թվականին հանձնել է կայսերական քննություն, որից անմիջապես հետո մեկնել է հայրենի քաղաք՝ բարեկամներին այցի։ 802 թվականին կայսերական քննությունների ժամանակ ծանոթացել է Յուեն Ճընի (չինարեն՝ 元稹) հետ, որոնք մինչ մահ եղել են մոտ ընկերներ։ 803 թվականին նշանակվել է կայսերական քարտուղարի օգնական[10], բնակություն հաստատել Չանանում[22], որտեղ գրել է «Հրաժեշտ խոտերին» (չինարեն՝ 《賦得古原草送別》)[7], «Արդարադատության հարյուր ուղի» (չինարեն՝ 《百道判》)[7]:
Չանան և վաղ ծառայողական կյանք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
806 թվականին Պայ Ծյույին թողել է քարտուղարի իր պաշտոնը։ Նույն տարի ապրիլին ֆիզիկական պատրաստության քննություն է տվել և ստանձնել է դասակի հրամանատարի պաշտոնը Ճոուճըում (չինարեն՝ 盩庢, ներկայիս՝ 周至县)[10]։ 807 թվականին նշանակվել է որպես քննիչ կայսերական ամենաբարձր քննությունների ընթացքում, միաժամանակ լինելով քարտուղար Ծյիսիենում (չինարեն՝ 集贤) և Հանլին ակադեմիայի անդամ։ 808 թվականին նշանակվելով կայսեր օգնական ամուսնացել է Յան Րուշըի կրտսեր քրոջ հետ։ 810 թվականին տեղափոխվելով Ծինճաո (չինարեն՝ 京兆) անցել է զինվորականների շարքերը, 811 թվականին մոր վախճանի լուրն իմանալուն պես թողել է աշխատանքն ու վերադարձել Սիակուեյ (չինարեն՝ 下邽): 814 թվականին, երբ վերադարձել է Չանան, նշանակվել է թագաժառանգի օգնական[7]։
Կայսեր օգնական լինելու ժամանակ Պայ Ծյույին կարծել է, որ լավ ու իրական պաշտոնյան պետք է լինի անկեղծ ու համարձակ, ուստի հաճախ նամակներ է գրել քաղաքական հարցերի շուրջ, ինչպես նաև մեծաթիվ բանաստեղծություններ է գրել, որոնք արտացոլում են հասարակության սոցիալական կյանքը, այս է պատճառը, որ շատ պաշտոնայներ չեն համակրել Պայ Ծյույիին[10], ով չի վախեցել կայսեր սխալները բացահայտ բարձրաձայնելուց[23]։ Քանի որ Պայ Ծյույիի նամակները շատ ուղիղ ու անմիջական էին, կայսր Սիենծոնն (չինարեն՝ 宪宗) իր դժգոհությունն է հայտնել Լի Ծիանին (չինարեն՝ 李绛) ասելով, որ Պայ Ծյույիին ինքն է ընտրել այդ պաշտոնի համար, բայց այլևս չի կարողանում հանդուրժել նրա անմիջականությունը, ի պատասխան՝ Լի Ծիանը համոզել է կայսրին լինել ավելի բաց քննադատությունների համար՝ նշելով, որ Պայ Ծյույիի անմիջականությունը խոսում է նրա հավատարմության մասին[10]։ Այս շրջանում գրված բանաստեղծությունների թվին են դասվում «Ցը Լինը» (策林)[7], «Հավերժ վիշտը» (長恨歌)[7], «Ցինի պոեզիան» (秦中吟)[7], «Նոր յուեֆու» (新樂府)[7], «Գրում եմ, քանի որ մտքերիս մեջ եմ» (自吟拙什因有所懷)[7]։
Ծիանճոու և պաշտոնաթողություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
815 թվականին սպանվում է Ու Յուենհընը (չինարեն՝ 武元衡), Պայ Ծյույին դիմում է կայսերը՝ փնտրելու և գտնելու մարդասպանին, որն իր պարտականություններին չէր համապատասխանում։ Այս դեպքից հետո Պայ Ծյույիին կրկին քննադատել են․ մայրը մահացել էր՝ ընկնելով ջրհորը ծաղիկներին նայելիս, որից ելնելով գրել է «Հիանալը ծաղիկներով» (չինարեն՝ 赏花) և «Նոր ջրհորը» (չինարեն՝ 新井) բանաստեղծությունները։ Բազում քննադատություններից հետո նրան ուղարկել են Ծիանճոու (Ներկայիս՝ Ծիանսի նահանգ, Ծիոծիան (九江) քաղաք) ռազմական գործերով զբաղվելու[10]։ 818 թվականի ձմռանը նշանակվել է Ճոնճոուի կառավարիչ (Ներկայիս՝ Չոնցին քաղաք), 819 թվականին արդեն անցել է գործի։ 820 թվականի ամռանը վերադարձել է Չանան[7]։
Քանի որ Պայ Ծյույիի մայրը մահացել էր ծաղիկներին նայելիս ջրհորն ընկնելու հետևանքով, Պայ Ծյույին բազում բանաստեղծություններ է գրել ծաղիկների մասին, ըստ Սոն դինաստիայի գրառումների՝ բանաստեղծությունները գրվել են մոտավորապես 806 թվականին (սյինծիան (新井) բանաստեղծությունները չեն հասել մեր օրեր), իսկ Պայ Ծյույիի մայրը մահացել էր այս բանաստեղծությունները գրվելուց հինգ տարի անց[24]։ Նրա պաշտոնի իջեցման հիմնական պատճառը, հավանաբար, կապված էր այն բանի հետ, որ նա վիրավորել էր իշխանություններին՝ երգիծական գործեր գրելով[25]։ Ծիանճոու տեղափոխվելը եղավ Պայ Ծյույիի կյանքի շրջադարձային կետը, մինչ գնալն այստեղ նա նպատակ ուներ նպաստելու երկրի տնտեսական զարգացմանը և հույս ուներ օգուտ տալ իր երկրի ժողովրդին, սակայն տեղափոխվելուց հետո նա դարձավ ավելի ինքնապարփակ, չնայած նրան, որ դեռ հոգում ցավում էր ժողովրդի համար[22]։ Ծիանճոուում ոչ մի հաջողության չհասնելով՝ գնացել է Լուշան լեռ (չինարեն՝ 庐山) և այնտեղ բնակություն հաստատել, ծանոթացել է տեղի մի բուդդայական վանականի հետ և ընկերացել[10]։
818 թվականին Պայ Ծյույիի կրտսեր եղբայր՝ Պայ Սինծիենը (չինարեն՝ 白行简, Թան դինաստիայի չին գրող ու բանաստեղծ) գնացել է Ծիանճոու՝ հանդիպելու եղբորը։ Պայ Ծյույին Ճոնճոուում նահանգապետ էր, մի օր, երբ Պայ Սինծիենի հետ նավարկում էին, հանդիպել են Յուեն ճընին ու երեքով միասին ճանապարհորդել մինչև Սանյոու կոչվող քարանձավ (չինարեն՝ 三游洞)։ Ճընճոուում ծառայելու ընթացքում Պայ Ծյույին ծաղիկներ է տնկել քաղաքի արևելյան բլրի լանջին և այդ վայրը կոչել «Արևելյան լանջ» (东坡)[7]։
Այս տարիներին գրված ստեղծագործություններից են՝ «Լի Դուի բանաստեղծությունների ժողովածուն կարդալուց հետո» (读李杜诗集因题卷后)[7], «Նամակ Յուեն Ճընին» (与元九书)[7], «Այց Թաո Կոնի հին նստավայր» (访陶公旧宅并序)[7], «Բանաստեղծություններս հավաքեցի 15 հատորի մեջ և ներկայացրեցի Յուեն Ծիոյին և Լի 20-րդին՝ հատորի վերջում պիեսը գրելու համար» (编集拙诗成一十五卷因题卷末戏赠元九、李二十)[7], «Պիպան» (琵琶行)[7], «Տալինի տաճարում» (游大林寺序)[7], «Հուշեր տանից» (草堂記)[7], «Վեյի գիրքը» (與微之書)[7], «Լի Պայի գերեզմանը» (李白墓)[7]、«Սանյոու քարանձավը» (三遊洞序)[7]։
Սուճոուում և Հանճոուում քաղաքական նվաճումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
820 թվականի ձմռանը նշանակվել է նոր պաշտոնի՝ կայսերական հրամանագրերի պահապան։ 821 թվականին Չաոսանի պաշտոնյաները սկսել էին կրել մուգ կարմիր պալատական հագուստներ (այս հանդերձանքը թույլատրվում էր կրել միայն բարձրաստիճան պաշտոնյաներին)[26], Պայ Ծյույին պատասխանատու էր հրամանագրեր կազմելու և կառավարության գործերի վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու համար։ 822 թվականին Պայ Ծյույին գրել է մի աշխատություն, որտեղ քննության էր առնում Խըպեյի (河北, գտնվում է Չինաստանի հյուսիսային հատվածում) ռազմական գործերը, հուլիսին նշանակվել է Խանճոուի (杭州) կառավարիչ, իսկ հոկտեմբերին արդեն ստանձնել է իր պարտականությունները։ Իր պաշտոնավարության ընթացքում հասել է այնպիսի ձեռքբերումների, ինչպիսիք են՝ Սիխու լճի (西湖) ամբարտակի կառուցումը։ 824 թվականի մայիսին նա Արևելյան մայրաքաղաքում (իրար հաջորդող դինաստիաների մայրաքաղաքները գտնվում էին սկզբնական մայրաքաղաքից դեպի արևելք) նշանակվել է թագաժառանգ Ծուո Շուծըի (左庶子) ուսուցիչ, իսկ աշնանը ժամանել է Լուոյան և տուն գնել։ 825 թվականին նշանակվել է Սուճոուի (苏州) կառավարիչ, որտեղ հասել է մայիսին։ 826 թվականին հիվանդ լինելու պատճառով թողել է է ծառայությունը, իսկ ավելի ուշ Լյու Յուսիի (չինարեն՝ 刘禹锡, 772－842թթ, չին պոետ) հետ մեկնել է Յանճոու (扬州) և Չուճոու (楚州)[7]։
Երբ Պայ Ծյույին Հանճոուում (杭州) կառավարիչ էր, նկատել է, որ Հանճոուում կային վեց հին ու չօգտագործվող ջրհոր, ուստի նա կազմակերպել է ջրհորների վերանորոգման աշխատանքները՝ Հանճոուի բնակիչների խմելու ջրի խնդիրը լուծելու համար։ Նաև տեսնելով Սիխու լճի հեղեղումներն ու գյուղատնտեական հողերը ոռոգելու խնդիրը, լճի ջուրը պահպանելու համար կառուցել են ամբարտակներ՝ ոռոգումը հեշտացնելու և երաշտի պատճառած վնասը մեղմելու համար[23], ընթացքում գրել է «Նշումներ Սիխու լճի մասին»-ը (钱塘湖石记), որտեղ նա խոսում է լճի ջրի կառավարման մեթոդների ու նախազգուշական միջոցների մասին, դրանք քանդակել է քարին ու տեղադրել լճի ափին, որպեսզի ապագա սերունդները նույնպես իմանան։ Այս գործը մեծ ազդեցություն է ունեցել Հանճոուի լճի ջրի հետագա կառավարման վրա[27]։ Պաշտոնը թողնելուց առաջ Պայ Ծյույին թողել է որոշակի գումար՝ ֆոնդ պետական գանձարանում, որի նպատակն էր հեշտացնել պաշտոնյաների աշխատավարձերի շրջանառությունը, որոնք հետագայում կառավարելու էին Հանճոուն։ Այս ֆոնդը գործել է մինչև Հուան Չաոյի (黄巢) ապստամբությունը (875-884թթ)։ Երբ Հուան Չաոն հասել է Հանճոու, շատ փաստաթղթեր այրվել են և կորել, իսկ ֆոնդն անհետացել է[28]։
Այժմ Սիխու լճում կա մի ամբարտակ, որի երկու կողմերում ուռիներ են տնկած, ոմանք սխալմամբ կարծում են, որ դա Պայ Ծյույիի ժամանակ կառուցված ամբարտակն է, և այն կոչվում են Պայկոնտի (白公堤): Իրականում, այս ամբարտակը գոյություն է ունեցել նախքան Պայ Ծյույիի գնալը Հանճոու և կոչվել է «Պայշատի» (白沙堤), այս անվանումը կարելի է տեսնել Պայ Ծյույիի բանաստեղծություններում[22]։
Երբ Պայ Ծյույին Հանճոուում էր, Յուեն Ճընը (元稹, 779-831 թվականներ, չին գրող ու բանաստեղծ) տեղափոխվել է արևելյան Ճըծիան՝ որպես կառավարիչ։ Քանի որ Արևելյան Ճըծիանն ու Հանճոուն այնքան էլ հեռու չէին միմյանցից, նրանք բազմաթիվ նամակներ ու բանաստեղծություններ են ուղարկել իրար։ Երբ Պայ Ծյույին հեռացել է Հանճոուից իր պաշտոնավարման ավարտին, Յուեն Ճընը խնդրել է Պայ Ծյույիին հավաքել իր բոլոր գործերը «Պայի Չանցինի ժողովածուի» հիսուն հատորների մեջ։
Սուճոուն (苏州) կառավարելու ընթացքում, որպեսզի հեշտացվի տեղի ջրային ու ցամաքային փոխադրումները, փորվել է յոթ մղոն երկարությամբ գետ, որը սկսվել է արևմուտքում գտնվող Խուցիուից (虎丘) և ավարտվել արևելքում գտնվող Չանմընով (阊门)։ Գետի հյուսիսում կառուցվել է ճանապարհ, որը կոչվել է «Յոթ մղոնանոց Շանթան» (七里山塘), կարճ անվանել են նաև «Շանթան ճանապարհ» (山塘街)։
Ստեղծագործությունների օրինակներ՝ «Աշտարակից նայելով փնտրում եմ հյուրերիս» (江楼夕望招客)[7], «Սառը տաղավար» (冷泉亭記)[7], «Նշումներ Սիխու լճի մասին» (钱塘湖石记)[7], «Գինին ու երգը» (對酒吟)[7]։
Լուոյան և հետագա կյանք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]827 թվականին Պայ Ծյույին գնացել է Չանան՝ որպես քարտուղար-վերահսկիչ, և սկսել է կրել մանուշակագույն պալատական հագուստ (երրորդ և բարձր կարգի պաշտոնյաների օգտագործած գույնը)։ 828 թվականին աշխատել է դատական գործերի նախարարությունում։ 829 թվականի գարնանը, հիվանդության պատճառով թողել է աշխատանքը և վերադարձել Լուոյան։ 830 թվականի դեկտեմբերին նշանակվել է Խընանի կառավրիչ։ 831 թվականին մահացել է Յուենճընը։ 832 թվականին Յուենների ընտանիքը Պայ Ծյույիին տվել է 700.000 յուեն Յուեն Ճընի գերեզմանաքարին մակագրություն թողնելու համար, Պայ Ծյույին գումարն ամբողջությամբ նվիրաբերել է Սիանշան լեռան (香山) վրա գտնվող տաճարին։ 833 թվականին հիվանդության պատճառով թողել է Խընանի կառավարչի պաշտոնը, և կրկին անցել թագաժառանգի ուսուցչության գործին։ 835 թվականին, նշանակվել է Թոնճոուի (同州) կառավարիչ, սակայն հրաժարվել է ստանձնել պաշտոնը, մնացել է Լուոյանում։ 839 թվականի հոկտեմբերին խելագարվել է։ 841 թվականին հեռացրել են արքայազնի ուսուցչի պաշտոնից։ 842 թվականին հրաժարվել է դատական գործեր վարելուց։ 846 թվականի օգոստոսին մահացել է[7] և թաղվել Լոնմընում (龙门)[8]։
Պայ Ծյույին իր կյանքի վերջին տարիներն անց է կացրել Լուոյանում, հաճախ է հանդիպել Լյու Յուսիին (刘禹锡) և շրջել Լոնմընով։ 845 թվականին, երբ Պայ Ծյույին 74 տարեկան էր, գնում է «Յոթ ծերերի հանդիպմանը» (չինարեն՝ 七老会), խնջույքին մասնակցում էին Պայ Ծյույիի 70 տարինն անց ընկերները, որոնց թվում էին՝ Խու Կաոն (胡杲), Ծյի Ծիաոն (吉皎), Լիու Ճընը (刘真), Ճըն Ծիուն (郑据), Լու Ճընը (卢贞), Ճան Խունը (张浑) և ինքը՝ Պայ Ծյույին, նույն տարվա ամռանը նրանց խմբին միացավ Լի Յուենը (李元)[7]։ Ծերության տարիներին հավատում էր բուդդայականությանը և հաճախ էր լինում Սիանշանի տաճարում, այստեղից էլ եկել է «Սիանշան լեռան գիտնական» մականունը, Պայ Ծյույին վանական Րումանի (如满) աշակերտն էր[29]։
Իր փիլիսոփայությունը, թե «աղքատ մարդիկ հոգ են տանում միայն իրենք իրենց մասին», ի հայտ է եկել կյանքի վերջին տարիներին։ 844 թվականին 73-ամյա Պայ Ծյույին վճարում է Լոնմընի տարածքում ժայռոտ լողափերի պեղումների համար, որոնք խոչընդոտում էին նավով զբոսնելուն։ Աշխատանքն ավարտին հասցնելուց հետո գրում է բանաստեղծություն՝ ի հիշատակ այդ իրադարձության, որը նաև արտացոլում է իր տեսակետը՝ «մեծ գործեր անելու և աշխարհին օգուտ տալու»[30]։
Ստեղծագործությունների օրինակներ՝ «23 նախաբան ուղղված Խըուեյին» (和微之诗二十三首序)[7], «Չըշան» (池上篇并序)[7], «Յուենների գերեզմանաքարի մակագրությունը» (唐故武昌军节度处置等使正议大夫检校户部尚书鄂州刺史兼御史大夫赐紫金鱼袋赠尚书右仆射河南元公墓志铭并序)[7], «Սիանշան լեռան վրա գտնվող տաճարի վերանորոգումը» (修香山寺记)[7], «Հարբած պարոնի նշումները» (醉吟先生传)[7], «Անհնար է չերգել» (不能忘情吟)[7], «Երազանք» (贈夢得)[7], «Կուանխըի գովաբանությունը» (佛光和尚真赞)[7], «Լոնմմընի լողափերում» (开龙门八节石滩诗二首并序)[7], «Պայի ժողովածուի ամփոփում» (白氏集后记)[7]։
Երեխաներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույին ունեցել է երեք երեխա՝ երկու աղջիկ և մեկ տղա, նաև մեծացրել է իր եղբոր՝ Պայ Յոուուընի (白幼文) որդուն՝ Պայ Ծինշոուին (白景受)։ Մեծ դուստրը վաղ է մահացել, նրան նվիրված բանաստեղծություններն են՝ «Մեկ տարեկան Ծինլուանը» (չինարեն՝ 金銮子晬日) և «երկու բանաստեղծություն՝ ի հիշատակ Ծինլուանի» (չինարեն՝ 念金銮子两首)։ Կրտսեր դուստր Ա Լուոն ամուսնացել է Թան Հոնմոյի հետ և ունեցել մի դուստր և մի որդի, սակայն երիտասարդ ամուսնու մահից հետո նա վերադառնում է հոր տուն։ Պայ Ծյույին նրա համար գրել է «Իմ թռչնակ» բանաստեղծությունը, մյուս երեխաների համար գրել է նաև տոնական ու ուրախ աշխատանքներ, ինչպիսիք են՝ «Սի Թանի թոռ մեկ ամսեկաան է» (小岁日喜谈氏外孙女孩满月) ստեղծագործությունը և《谈氏外孙生三日喜是男偶吟成篇兼戏呈梦得》-ը։ Երրորդ զավակ Պայ Ացուեյը (白阿崔) ևս վաղ է մահացել, նրան նվիրված գործերն են «Ա Ցուեյը» (阿崔), «Լացը» (哭崔儿) և «Քեռին և Ցուեյարի կորուստը» (初丧崔儿报微之晦叔)։ Պայ Ծինշոուն սկզբում ծառայել է Մընխուայում (孟怀), ապա միացել Ճընճոուի բանակին (郑州)[31]։
Նվաճումներ գրականության ոլորտում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պայ Ծյույիի և Յուեն Ճընի անունները նույնչափ հայտնի են, նրանք երկուսով ճանաչում ունեն նաև որպես «Յուենպայ»։ Պայ Ծյույին Տու Ֆուից հետո չին գրականության ռեալիզմի խոշորագույն դեմքն է[32]։ Նա խմբագրել է իր «Պայի չանցին ժողովածուն» (չինարեն՝ 白氏长庆集)՝ բաղկացած 75 հատորից[33], որից պահպանվել են 71-ը[7]։ Պայ Ծյույին անչափ շատ էր հետաքրքրված գրականությունով, երիտասարդ տարիներին ջանասիրաբար սովորել է, սովորել է այնքան, որ նույնիսկ վնաս է հասցրել առողջությանը[25]։ Իրեն համարել է պոեզիայի սիրահար․ ողջ հոգով նվիրված էր գրականությանը[34]։
Ի տարբերություն բանաստեղծների մեծամասնության, Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները հայտնի էին արդեն իր կենդանության օրոք և լայնորեն տարածվել են տարբեր վայրերում և հասարակության բոլոր խավերի շրջանականերում[25][35]։ Թան դինաստիայի ժամանակաշրջանում մյուս բանաստեղծների համեմատությամբ ամենաշատը շրջանառվել են իր գործերը[33][36], որոնք տարածված են եղել նաև Ճապոնիայում, Սինլոոում (新羅) և այլուր։ Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունների ժողովածուն մեծ ազդեցություն է ունեցել ճապոնական գրականության վրա[37]։
Պայ Ծյույիի պոեզիայի շուրջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույին կարծում էր, որ գրականությունը գործիք է՝ փոխանցելու սեփական փիլիսոփայությունը (道)։ Իր կյանքից ելնելով՝ փիլիսոփայությունը բաժանում էր երկու տեսակի՝ «բարեգործության» և«ինքնակատարելման»։ Ինքն իր բանաստեղծությունները բաժանում էր չորս խմբի՝ այլաբանական (երգիծական), հանգստի ժամանակ ծնված, տխուր և իրավական ստեղծագործությունների։ Պայ Ծյույին հատկապես կարևորել է երկու տեսակի աշխատանքներ, առաջինը այլաբանական (երգիծական) բանաստեղծությունն է, որի նպատակն է ուղղորդումը, իսկ երկրորդը հանգստի ժամանակ գրված բանաստեղծությունն է, որը թույլ է տալիս արտահայտել հոգում եղածը։ Պայ Ծյույին ասում էր, որ հոդվածները ընթացիկ իրադարձությունների մասին են, իսկ երգերն ու բանաստեղծությունները իրականության մասին[25]։ Խու Շըն (չինարեն՝ 胡适) ամփոփելով Պայ Ծյույիի հիմնական գաղափարները, գրում է՝ «Գրականությունը կյանքի համար է, այն հասարակությանն օգնող, մարդկային կյանքը բարելավող զենք է, գրականություն գրելիս ամենակարևոր քայլն անդրադառնալն է քաղաքական գործընթացներին, կամ ամենաքիչը գոնե կարողանալ փոխանցել մարդկային հույզերը, եթե հնարավոր չէ հաջողել այս երկուսից որևէ մեկը, ապա քամին խաղում է ծաղիկների ու խոտերի հետ»[38]։ Պայ Ծյույիի և Յուեն Ճընի գաղափարները համընկնում էին իրար։ Նրանց ստեղծագործությունների վրա մեծ ազդեցություն են թողել Չըն Ծիանի (չինարեն՝ 陈子昂), Լի Պայի և Տու Ֆուի գործերը[38][39][40]։
Լիո Տածիեն (չինարեն՝ 刘大杰) ուսումնասիրելով Պայ Ծյույիի աշխատանքները՝ գրել է․ «Պայ Ծյույին քաջություն է ունեցել քննադատելու և ճիշտ գնահատական է տվել իրադարձություններին»[41]։ Այսպիսով ըստ Պայ Ծյույիի՝ պոեզիան գրվում էր կամ քաղաքական դրությունից ելնելով, կամ էլ մարդկային զգացմունքներն արտացոլելու համար, ուստի Լիո Տածիեն կարծում էր, որ Պայ Ծյույիի պոեզիայի թեորիան թերի է[42][43]։ Պայ Ծյույին հակասական գնահատականներ էր տալիս իրեն նախորդող պոետներին՝ իր պոեզիայի թեորիային հետևելու պատճառով։ Հակասությունների կարելի է հանդիպել «Նամակ Յուեն Ճընին» (与元九书) ստեղծագործության մեջ[44]։
Պոեզիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույիի ստեղծագործություններից պահպանվել են մոտ 3000-ը, Թան դինաստիայի ժամանակաշրջանի ամենաշատ պահպանված ստեղծագործություններն են[45]։
Այլաբանական բանաստեղծություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույին մեծ նշանակություն էր տալիս այլաբանական պոեզիային, և նրա ստեղծագործական նպատակն էր օգտագործել պոեզիան՝ բացահայտելու գործող քաղաքականության թերությունները[25]։ Նմանատիպ բանաստեղծություններ են «Ցինի պոեզիան», «Նոր յուեֆուն» և այլն, հասարակական շատ խնդիրներ որոշ չափով արտացոլվել են չին դասական պոեզիայում[22][32]：
|
秦中吟‧買花
帝城春欲暮，喧喧車馬度。共道牡丹時，相隨買花去。貴賤無常價，酬直看花數：灼灼百朵紅，戔戔五束素。上張幄幕庇，旁織笆籬護。水灑復泥封，移來色如故。家家習為俗，人人迷不悟。有一田舍翁，偶來買花處。低頭獨長嘆，此嘆無人諭：一叢深色花，十戶中人賦！ |
|
«Ցինի պոեզիան» (秦中吟) գրվել է, երբ Պայ Ծյույին եղել է Չանանում և ականատես եղել բազմաթիվ անարդարությունների[46]։ Այս բանաստեղծությունները մեկ առ մեկ և՛ արտացոլում են իր ժամանակների սոցիալական խնդիրները, և՛ ներկայացնում են Պայ Ծյույիի տեսակետը տարբեր հարցերի վերաբերյալ[22]։ Պայ Ծյույին գրել է այլաբանական բանաստեղծություններ, քանի որ ոգեշնչված է եղել Տու Ֆուի ստեղծագործություններով, կարելի է կարծել, որ Տուֆուի հետևյալ գրածն է հենց ազդեցություն թողել Պայ Ծյույիի աշխատանքների վրա, այն է՝ «Հարուստների դարպասներից գալիս է մսի ու գինու հոտ, իսկ ճանապարհներին սառածների ոսկորներ են»[38]։ «Ծաղիկներ գնելը» (買花) բանաստեղծության մեջ պատկերվում է իրենց օրերի հասարակության հարուստների և աղքատների միջև եղած անջրպետը։ Վերջին նախադասություններում օգտագործվում են հակադրություններ՝ ծաղիկ գնողներին ծաղրելու համար, և միաժամանակ ցույց տալիս բանաստեղծի համակրանքը աղքատների հանդեպ[22]։
|
|
賣炭翁 苦宮市也
賣炭翁，伐薪燒炭南山中，滿面塵灰烟火色，兩鬢蒼蒼十指黑。賣炭得錢何所營，身上衣裳口中食，可憐身上衣正單，心憂炭價願天寒。夜來城外一尺雪，曉駕炭車輾冰轍，牛困人飢日已高，市南門外泥中歇。翩翩兩騎來是誰，黃衣使者白衫兒，手把文書口稱勅，迴車叱牛牽向北。一車炭重千餘斤，宮使驅將惜不得，半疋紅紗一丈綾，繫向牛頭充炭直。 |
|
Պայ Ծյույին հույս ուներ պոեզիայի օգնությամբ ցույց տալու քաղաքական դաշտի թերի կողմերը[25]，«Նոր յուեֆուն» (新樂府)՝ գրված կայսրերի, նախարարների, ժողովրդի համար，կարելի է ասել, որ Պայ Ծյույիի պոեզիայի թեորիայի ներկայացումն է։ «Նոր յուեֆուն» (新樂府) գրվել է Յուենխըի չորրորդ տարում, գրված է հետևյալ ձևով՝ ամենասկզբում ներկայացվում է թեման, վերջում ընդգծվում է ստեղծագործության գրվելու նպատակը կամ այն միտքը, որը դրվել է ստեղծագործության մեջ, լեզուն պարզ է, ամեն բան ասվում է շատ ուղիղ, քանի որ հեշտ է հիշել, շատ հաճախ դարձել են երգեր[47]։ Նման հաջող ստեղծագործություն գրելու համար Պայ Ծյույին օգտվել է բանահյուսական գրականությունից[38]։ Այնուամենայնիվ, «Նոր յուեֆուն» թերանում է իր պատկերային համակարգում։ Խու Շըն (չինարեն՝ 胡适, 1891-1962թթ, չին գրող, փիլիսոփա, քաղաքական գործիչ) կարծում էր, որ «Նոր Յուեֆու»-ի մեջ Պայ Ծյույիի «աշխարհընկալումն ու հանճարը միաձուլվում են իրար»[38]։ Այնուամենայնիվ, Խու Շըն նաև կարծում էր, որ «Նոր Յուեֆու»-ում լավ ու վատ գլուխները տարանջատված չեն իրարից, հիսուն մասերից լավագույններն են՝ «Շանյանի ալեհեր բնակիչները» (上阳白发人), «Սինֆընի ծերունին» (新丰折臂翁), «Տաոճոուի ժողովուրդը» (道州民), «Մարդը Ֆուրոնից» (缚戎人), «Արևմտյան Լիան օպերան» (西凉伎), «Ծեր ածխավաճառը» (卖炭翁), «Աղավաճառ կինը» (盐商妇)[48]։
«Ծեր ածխավաճառը» (卖炭翁) բանաստեղծությունը նկարագրում է «դառը պալատական շուկան»՝ կայսերական արքունիքի շուկան, որտեղ հասարակ մարդկանց ունեցվածքը կողոպտվում էր արքունիքի կողմից, առաջին վեց նախադասությունները վառ կերպով պատկերում են գլխավոր հերոսի տարիքը, զբաղմունքը և ածուխ պատրաստելու ծանր աշխատանքը։ «Խեղճ» բառի ընտրությամբ հեղինակը փորձում է մեզ ավելի մոտ կանգնեցնել ծերունու բարդ կյանքին, «գոռալ», «քաշքշել» բառերով ընթերցողին է տրվում պատկերացումը ներքինիի ամբարտավանության մասին, վերջին չորս նախադասություններում ասվում է առք ու վաճառք, և ի վերջո, պալատական շուկայի ողջ էությունը թալանն էր, չէ՞ որ «կես կտոր կարմիր շղարշի և երեք մետր մետաքսի» գինը գրեթե հավասար էր 500կգ ածուխին[22]։
Հանգստի ժամանակ ծնված պոեզիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հանգստի ժամանակ գրված բանաստեղծությունները Պայ Ծյույին գրել է, երբ մենակ է եղել կամ երբ հիվանդ։ Այս տեսակ բանաստեղծությունները նա բարձր էր գնահատում, քանի որ սրանց մեջ տեղ էին գտնում իր սեփական մտահոգությունները, որոնց նա ավելի քիչ էր կարևորում, քան ժողովրդինը[25]։ Հանգստի պոեզիայի բնագրի օրինակ՝
|
|
自吟拙什因有所懷
懶病每多暇，暇來何所為？未能拋筆硯，時作一篇詩。詩成淡無味，多被眾人嗤。上怪落聲韻，下嫌拙言詞。時時自吟詠，吟罷有所思。蘇州及彭澤，與我不同時。此外復誰愛，唯有元微之。謫向江陵府，三年作判司。相去二千里，詩成遠不知。 |
|
Բանաստեղծությունն արտացոլում է այն իրավիճակը, որում Պայ Ծյույին գրել է բանաստեղծությունը, և իր մեկնաբանությունները սեփական ստեղծագործությունների վերաբերյալ։ Այստեղ պատկերվում են այն բանաստեղծները, որոնցով հիանում էր Պայ Ծյույին (Թաո Ցիեն (չինարեն՝ 陶潜, 365-427թթ․), Ուեյ Յինու(չինարեն՝ 韦应物, 738-832թթ․)), ինչպես նաև գրված է իր և Յուեն Ճընի ընկերության մասին։
Տխուր (զգացմունքային) պոեզիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տխուր պոեզիան գրված է հեղինակի զգացմունքներից ու հույզերից ելնելով, Պայ Ծյույիի ամենահայտնի տխուր պոեմներն են՝ «Հավերժ վիշտը» (长恨歌) և «Պիպան» (琵琶行)։
«Հավերժ վիշտը» սիրային հուզիչ պատմություն է, որտեղ իրար են միախառնվում պատմական իրադարձություններն ու արվեստը՝ գրված հեղինակային յուրահատուկ ձեռագրով։ Առաջին կեսում կարելի է բախվել չոր ու կոպիտ իրականությանը, իսկ երկրորդ մասում՝ հորինված պատմությունների և հեքիաթային աշխարհի։ Ամբողջ բանաստեղծությունն աչքի է ընկնում իր գեղեցիկ լեզվով ու հնչերանգով, քնարերգությունն ու պատմությունը մեկ ընդհանուր են, որով էլ պայմանավորված է աշխատանքի բարձր գեղագիտական արժեքը։ «Թե լինել թռչուն, ապա ճախրել երկնքում քեզ հետ միայն, թե լինել տունկ, ապա արմատներ գցել միայն քեզ հետ» նախադասությունը նկարագրում է այն մեծ սերը, որով իրար են կապված տղամարդն ու կինը։ Պայ Ծյույին Հին Չինաստանում հայտնի է եղել որպես բանաստեղծ, որի սիրային ստեղծագործությունները լավագույնն են համարվել։ Պայ Ծյույին ինքն է այս բանաստեղծությունը դասել «զգացմունքային» բանաստեղծությունների շարքին։ Հին ժամանակներում կարծել են, որ սա Թան Սյուենծոնի (չինարեն՝ 唐玄宗, 712-756 թթ․ Թան դինաստիայի կայսր) և Յան Կուեյֆեյի (չինարեն՝ 杨贵妃, Թան Սյունծոնի հարճը, Չինաստանի չորս գեղեցկուհիներից մեկը) սիրո պատմությունն է[49]։ Բանաստեղծության մեջ կան բազում պատմական կերպարներ ( Հան դինաստիայի կայսր Ուն (汉武帝) և տիկին Լին[50], Ուեյ Ծըֆուն (衛子夫)[51], կայսրուհի Չընը (陳皇后)[52] և այլք)，հնարավոր է, որ բանաստեղծությունը գրվել է «Մու Լիենը փրկում է իր մորը» (目连救母变文) և «Երջանիկ թագավորի ճակատագիրը» (欢喜国王缘) ստեղծագործությունների ազդեցությամբ[53]։ «Հավերժ վիշտը» Պայ Ծյույիի ամենաշատը տարածում գտած ստեղծագործությունն է։ Իր կենդանության օրոք Պայ Ծյույիի այս գործն արդեն իսկ բավականաչափ հայտնի էր[25], այն լայնորեն տարածում է գտել բնակչության շրջանում հազարամյակներ շարունակ և ազդել է հետագա շատ ու շատ աշխատությունների վրա (ինչպես օրինակ՝ Յուեն դինաստիայի Ուան Պատույի «Բալլադ Թիենպաոյի մասին» (天宝遗事诸宫调), Պայ Փուի (չինարեն՝ 白朴,1226-1306թթ․, չին դրամատուրգ և պոետ) «Աշնանային գիշեր ու անձրև» (唐明皇秋夜梧桐雨) դրաման, Ցին դինաստիայի Հոն Շընի (չինարեն՝ 洪升, 1645-1704 թթ․, չին դրամատուրգ ու պոետ) «Հավերժական կյանքի պալատը» (长生殿)[54], ժամանակակից դրամատուրգ Ծըն Յոնյիի (曾永义) «Հարճ Յանի երազը»[55] և այլն), Պայ Ծյույիի ստեղծագործություններն ազդեցություն են թողել անգամ ճապոնացի հեղինակների վրա («Հեքիաթ Գենձիի մասին» (源氏物语)[56], «Նշումներ» (枕草子, ճապոնական գրականության գլուխգործոցներից)[57] և այլն)։
«Հավերժ վիշտը» ստեղծագործության վերաբերյալ անցյալում եղել են բազմաթիվ մեկնաբանություններ ու բանավեճեր, նախ քանի որ բանաստեղծությունը ժողովրդական է և այստեղ շոշափվում է շատ տխուր թեմա, նաև այն բանի պատճառով, որ Պայ Ծյույին ամբողջությամբ չի բացահայտել ստեղծագործության գլխավոր միտքը։ Այսպիսով՝ Ճան Ծիեն (张戒), Ճոու Ծըճըն (周紫芝), Ճան Ծուլիենը (张祖廉) և այլք կարծում էին, որ «Հավերժ վիշտը» գռեհիկ ու անլուրջ սիրո պատմություն է։ Շըն Քուոն (沈括), Ֆան Ուընը (范温), Ճան Ծիեն (张戒), Յան Շընը (杨慎) և Ճաո Յին (赵翼) կարծում էին, որ «Հավերժ վշտում» տեղ գտած սիրո պատմությունն ամենևին Թան Սյուենծոնի և Յան Կուեյֆեյի մասին չէ։ Իսկ Ճաո Յին (չինարեն՝ 赵翼, 1727-1814 թթ․, չին պատմաբան, պոետ) և Ուան Կուոուեյը (չինարեն՝ 王国维, 1877-1927թթ․, չին պատմաբան, բանասեր) միայն դրական կարծիքներ են հայտնել բանաստեղծության շուրջ[58]։
Պայ Ծյույին մի անգամ ասել է «Այսօր ծառաների բանաստեղծությունները գնահատված են մարդկանց կողմից, իսկ «Հավերժ վիշտը» շատ ավելի քչերին է տպավորում, բայց կարծում եմ, որ ժամանակի ընթացքում ավելի կգնահատվի «Հավերժ վիշտը» և ոչ թե ծառաների գրածները»[25], գրել է նաև, որ վշտի ու սիրո զգացումն անցողիկ են, իսկ Ցինի մեղեդիները՝ կայուն ու մշտական[59], այս տողերից ելնելով Չըն Յինքըն (陈寅恪) կարծում էր, որ Պայ Ծյույին իր «Հավերժ վիշտը» համարում էր գլուխգործոց[60]։
«Պիպան» պատկերում է Ծիանճոուում Պայ Ծյույիի միայնության զգացումը, մի անգամ, երբ Յանցզի է ճանապարհել իր հյուրերին, լսել է, թե ինչպես է մի կին Չանանից պիպա նվագում ու թե ինչպես է հեռվից հնչող այդ երաժշտությունն իրեն նախազգուշացնում, որ իրեն պաշտոնազրկելու են։ «Պիպա» ստեղծագործության մեջ նկարագրվում է կնոջ կյանքը մայրաքաղաքում, տխուր պատմություններն ու հեռանալը մայրաքաղաքից, և ինչպես ասվում է հենց ստեղծագործության մեջ՝ «Մենք երկուսս էլ դժբախտ ենք և հենց դժբախտությունն է կապում մեզ, ա՛խ, ինչու՞ մենք երբեք ծանոթ չենք եղել»[22][61]։ «Պիպան» նաև պիպա երզաժշտական գործիքի ձայնի գեղեցկության մասին է, որը ստիպում է մարդկանց խորասուզվել երաժշտության ու իրենց զգացմունքների մեջ[61]։
«Պիպան» և «Հավերժ վիշտը» համարվում են համարժեք գլուխգործոցներ[7], այնուամենայնիվ, Խու Շըն (胡适) կարծում էր, որ «Պիպան» ավելի հաջողված է, քան «Հավերժ վիշտը»[48]։
Խառը բանաստեղծություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Յուեն Ճընի կազմած «Պայի Չացին ժողովածուի»[7] դասակարգումից ելնելով՝ պարզ է դառնում, որ ներառված ստեղծագործությունները չեն կարող բաժանվել երգիծական, հանգիստ ու տխուր աշխատանքների։ Պոեզիայի այս տեսակը հաճախ գրվում է պատահական՝ որոշակի ժամանակային և տարածական իրավիճակների բախվելու պատճառով, որոնք ստիպում են հեղինակին կամ ծիծաղել, կամ լաց լինել։ Հաճախ այն օգտագործվում է որպես «ընկերների հետ միմյանց մխիթարելու գործիք»[25]։ Քանի որ երգիծական, հանգիստ ու տխուր տիպի ստեղծագործությունները բնորոշ են չին դասական պոեզիային, Պայ Ծյույիի գրած նոր պոեզիան Լյու ոճով է (律诗)[62]։ Ներքոնշյալը «Ծիանլոուն հյուրերին է ընդունում մթնշաղին» (江楼夕望招客) ստեղծագործության բնագիրն է։
|
|
海天東望夕茫茫，山勢川形闊複長。燈火萬家城四畔，星河一道水中央。風吹古木晴天雨，月照平沙夏夜霜。能就江樓消暑否，比君茅舍校清涼。 |
|
Այս բանաստեղծությունը Պայ Ծյույին գրել է Հանճոուում, քանի որ ամռանը ցանկանում էր իր ընկերներին հրավիրել Հայլոու (海楼)։ Առաջին երկու նախադասություններում նկարագրվում է հեռվում գտնվող տեսարանը։ Երրորդ ու չորրորդ նախադասություններում հեղինակը հայտում է, որ շատ կուզեր, որ այդ հեռավոր տեսարանը մոտ լիներ։ Հինգերորդ ու վեցերորդ նախադասություններում օգտագործվում են փոխաբերական իմաստներով արտահայատություններ, ինչպես օրինակ՝ «անձրև» բառը գրված է «քամու ձայն» արտահայտության փոխարեն, և «սառնամանիք» բառը «լուսնի լույս» արտահայտության փոխարեն, սրանով գրողը ցանկացել է ավելի ուժգնացնել ցուրտ եղանակի պատկերը, իսկ յոթերորդ և ութերորդ նախադասություններում ամռանը հրավիրում է ընկերներին իր մոտ[22]։ Սու Շըն (苏轼, 1037–1101թթ․, պոետ, էսսեիստ, նկարիչ, քաղաքական գործիչ) իր հիացմունքն է արտահայտել այս ստեղծագործության վերաբերյալ[63]։
Արձակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույիի և Յուեն Ճընի արձակ ստեղծագործությունները հայտնի էին և՛ Թան դինաստիայում, և հինգ դինաստիաներում, այդ ժամանակ նրանց գրական համբավը դեռ ավելի բարձր էր, քան Հան Յուինը (韩愈, 768-824թթ․, չին փիլիսոփա, պատմաբան, գրող)։ Հետագայում նրանց անունները հայտնի չէին երկու պատճառով, առաջինը պատճառը մշակութային շարժումն էր ուղղված Հան Յույի հարգանքի տուրքին, երկրորդ՝ պակասել էր նրանց գրական համբավը[24]։
Պայ Ծյույիի «Յու Ուեյի գիրքը» (与微) և «Նամակը Յուեն Ճընին» (与元九书) պատկերում են Պայ Ծյույիի ու Յուեն Ճընի ընկերությունը։ «Նամակը Յուեն Ճընին» չին գրականության պատմության կարևոր փաստաթղթերից է[32], նրա գիրը սահուն է ու կենդանի, զգացմունքներն անկեղծ են ու իրական, մտքերը շարադրված են ուղիղ, ունի յուրօրինակ ոճ, «Տալինի տաճարը» (游大林寺序), «Հուշերը տանից» (草堂记), «Սառը տաղավարը» (冷泉亭记) և ուրիշ ստեղծագործությունները միշտ թարմ են ու անժամանակ, նրանք մեծ ազդեցություն են թողել հետագա աշխատությունների վրա[7]։ Պայ Ծյույին ծառայելով որպես կայսերական հրամանագրերի պատասխանատու, դիմում է Յուեն Ճընին, որ նա սպասի գրական ոճի պաշտոնական վերափոխմանը, Մշակութային շարժման մասնակիցներից մեկն էր[64]։ Պայ Ծյույին կայսերական քննության համար գրել էր «որոշում կայացնելու հարյուր ճանապարհը» (百道判), սա քննական շարադրության վերնագիր էր, որը գրում էին կայսերական քննության մասնակիցները[35], նրա «Ցը Լինը» (策林) ևս գրվել է գիտափորձական նպատակով, Ծին դինաստիայի ժամանակաշրջանում թարգմանվել է չժուրչերեն[65], այն ամենահին չինական դասական աշխատանքներից մեկն է, որը թարգմանվել է չժուրչենների գրով[66]։
Պոետի աշխարհայացքը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կյանքի փիլիսոփայություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույին իր «Նամակ Յուենճընին» (չինարեն՝ 与元九书) ստեղծագործության մեջ գրում է «հաջողության հասած մարդը օգնության ձեռք է մեկնում կարիքավորին, իսկ աղքատ մարդը հազիվ կարողանում է հոգ տանել ինքն իր մասին», Պայ Ծյույին կարծում էր, որ պետք էր հետևել երազանքներին ու հավատում էր, որ դրանք կկատարվեն իրենց ճիշտ ժամանակին։ Երբ ժամանակը լինի, անպայման հնարավորություն կընձեռնվի իրագործելու երազանքները, այսպես են ստեղծվել «այլաբանական բանաստեղծությունները», եթե ժամանակը չի գալիս, ուրեմն ինքնակրթության դեռ տեղ կա, «հանգստի պոեզիայի» ստեղծման համար կարևոր պայման են եղել գոհունակության և ապահովության զգացումը[25]։
Պայ Ծյույիի փիլիսոփայության ամփոփումը կարել է ներկայացնել «գոհունակություն» բառի տեսքով։ Չըն Յինքըն (陈寅恪) կարծում էր, որ Պայ Ծյույիի գոհ լինելու միտումը պայմանավորված է եղել Լաո Ցզիի հետևյալ խոսքերով՝ «Ճոխության հանդեպ ծարավը, կարող է խլել ոչ միայն ունեցվածքը, այլ նաև պատիվն ու համբավը»[60]։ Պայ Ծյույիի ստեղծագործություններում անընդմեջ արտացոլվում է գոհ լինելու կարևորությունը, որը տեսանելի է նրա դպրոցում աշխատելու տարիներին, երբ աշխատավարձը հազիվ էր բավարարում տարրական կարիքները, ավելի ուշ, երբ պաշտոնյաների աշխատավարձերը ճշգրտվեցին, Պայ Ծյույիի բազմաթիվ բանաստեղծություններում կան նշումներ այս մասին, նա վստահ էր, որ եթե գոհ լինես այն ամենից, ինչ ունես, կլինես երջանիկ, օրինակ՝ ասվում է․ «ես ամաչում եմ իմ տարեկան աշխատավարձից», կամ թե թագաժառանգի ուսուցիչը լինելու ժամանակ ասել է, որ ստանում է մոտ 100.000 յուեն աշխատավարձ, որն ինքը կարծում է, թե ստացել է պարապության դիմաց, թոշակի անցնելուց հետո ստացել է իրեն տրվող աշխատավարձի կեսը, ասել է, թե ինքը յոթանասուն հինգ տարեկան է, իսկ իր աշխատավարձը՝ հիսուն հազար[67]։ Աշխատելու սկզբնական շրջանում իր աշխատավարձը եղել է 16.000 յուեն, իսկ ամսական ամենաբարձր աշխատավարձը եղել է 100.000 յուեն, թոշակի անցնելուց հետո էլ՝ 50.000 յուեն, ահա թե ինչպես է ձևավորվել նրա գոհունակության տեսությունը։ Թեև կյանքի որոշակի շրջանում որոշակի դժվարությունների միջով է անցել, ամեն դեպքում գոհ է փորձել լինել նրանից, որ ցուրտ եղանակին հագուստ ունի, և, որ ուտելիք ունի ու կուշտ է[25]։ Ինքնամխիթարության այս ձևը լավ է նրանով, որ անկախ նրանից՝ աղքատ է եղել թե հարուստ, նա լավատեսություն է պահպանել կյանքի նկատմամբ։
Պայ Ծյույին հավատում էր բուդդայականությանը, հատկապես՝ Մայտրեյայի հավատքին, և հույս ուներ, որ կվերածնվի Մայտրեյայի Տուշիտա կայսրության մաքուր հողում[68]։
Ընկերներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույիի լավագույն ընկերը Յուենճընն (元稹) էր, երկուսն էլ պոեզիայի շուրջ ունեին համանման կարծիքներ, որոնք դարձան Նոր յուֆու շարժման (新乐府运动) մասնակիցներ, միևնույն ժամանակ նրանք հավասարապես տաղանդավոր բանաստեղծներ էին, նրանք հաճախ էին զվարճանքի համար միասին երգում։ Պայ Ծյույին իր և Յուենճընի բարեկամությունը պատկերավոր ներկայացրել է Ցաոցաոի (չինարեն՝ 曹操, 155-220 թթ․, չին պոետ, ռազմական արվեստի աշխատությունների հեղինակ) տողերով՝ ասված Լյուպեյին (չինարեն՝ 刘备, Շու կայսրության հիմնադիր)․ «Աշխարհում կան երկու հերոս, մեկը կայսրն է, մյուսը՝ Ցաոարը»[69]։ Պայ Ծյույին իր կյանքի վերջին շրջանում ապրում էր Լուոյանում և հաճախ էր հանդիպում Յուենճընի հետ[70]
Ժողովրդական կերպարներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սոն դինաստիայից մի բուդդայական վանական «Սառը կերակրի շուրջ գիշերային խոսակցություններ»-ում (冷斋夜话) ասում է․ «Պայ Ծյույին ամեն անգամ բանաստեղծությունը գրելուց անմիջապես հետո տալիս էր մի ծեր կնոջ, որ կարդար, եթե նա հասկանում էր, Պայ Ծյույին բանաստեղծությունն անփոփոխ էր թողնում, իսկ եթե չէր հասկանում, ապա Պայ Ծյույին վերանայում էր իր գրածը։ Ուստի Թան դինաստիայի ուշ շրջանի ստեղծագործությունները գռեհիկ էին »[71]։ Ինչ վերաբերում է այս խոսքերին, քիչ չեն մարդիկ, որոնք կասկածի տակ են առնում այս նշումների ճշմարտացիությունը, ինչպես նաև կասկածամտորեն են վերաբերվում «Թան և Սոն դինաստիաների բանաստեղծություններ»-ին (唐宋诗醇)[72], Խու Շըին (胡適)[38], Յե Ցինպինին (葉慶炳)[24]։ Այնուամենայնիվ, Խու Շըն և Յե Ցինպինը ևս մեջբերել են այս պատմությունը որպես անուղղակի ապացույց այն մասին, որ Պայ Ծյույին մտադիր էր բանավոր լեզուն օգտագործել պոեզիայում[24][38]։ Քանի որ Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները հասկանալի են եղել միշտ հասարակության բոլոր խավերին, Ճան Ուեյը (张为) իր «Պոտները իրենց ստեղծագործության և՛ տերն են, և՛ ստրուկը» (诗人主客图序) աշխատության մեջ Պայ Ծյույիին համարում է լուսավորության վարպետ։
Կարծիքներ (գնահատում)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թան դինաստիայի ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թան Սյուենծոնը (չինարեն՝ 唐宣宗, 810—859թթ, Թան դինաստիայի 19-րդ կայսրը) Պայ Ծյույիին հարգանքի տուրք մատուցելու համար գրում է՝ «Վաթսուն տարի զարդարված նեֆրիտի ուլունքներով, ո՞վ է սովորեցրել ինձ գրել բանաստեղծություններ, Պայ Ծյույիին բնորոշ չէ անհաստատությունը, նա արարում է ու կոչվում Լըթիեն (乐天)։ Ցանկացած երիտասարդ կարող է երգել և՛ «Հավերժ վիշտը», և՛ «Պիպան»։ Կարդալով իր գործերը ես կարոտում եմ ու տխրում»[7]։
Պայ Ծյույիի բանաստեղծությունները լայնորեն շրջանառվում են, սակայն անցյալում իր գրածների մասին կարծիքները ոչ միշտ են համընկել։ Յուեն Ճընն այսպես է մեկնաբանում Պայ Ծյույիի բանաստեղծությունները. «Յուրաքանչյուրն իր ուժեղ կողմերն ունի գրելու մեջ, Լըթիենի ուժեղ կողմերը հաշվելի չեն։ Նրա երգիծական աշխատությունները բուռն են ու կտրուկ, հանգիստ ժամանակ գրված բանաստեղծությունները տարբերվում են իրենց փոխանցած մտքերով, զգացմունքային ստեղծագործությունները յուրօրինակ են իրենց տված հույզերի ու իրականությունը զգալու մեջ, նրա բանաստեղծություններն գրված են տարբեր հանգերով, ոճերով, որի նպատակն է եղել իմաստի հետ փոխանցելու նաև մեղեդայնություն, իր նշումները, իր հետ զրույցներն ու իր գործերն այնքան իրական են»[35]։ Չնայած նրան, որ Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները արժանացել են մեծաքանակ գովասանքների, Տու Մու (杜牧, 803–852թթ․, չին պոետ) կարծիքը Պայ Ծյույիի պոեզիայի շուրջ շարունակում է մնալ բացասական[73]։ Հետագայում հենց Տու Մուին (杜牧) քննադատել են իր անպարկեշտ խոսքի համար[74][75]։
Հինգ դինաստիաների, Սոն ու Յուեն դինաստիաների ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վաղ Թան դինաստիայի նոր ու հին պատմության գրքերի մեջ Պայ Ծյույիի մասին մեկնաբանությունները էապես իրարից տարբերվում են։ Հին գրքում Պայ Ծյույին արժանանում է գովասանքի․ «Ծիենանի (建安) տաղանդավոր շրջանավարտ»[10]։ Նոր գրքում ասվում է, որ Պայ Ծյույին հմուտ է ու ճշգրիտ իր պոեզիայում, բայց նրա բոլոր ստեղծագործություններն իհարկե հավասարապես չի կարելի գնահատել[23]։ Գնահատման որոշ փոփոխությունններ կարող են սերտորեն կապված լինել Սոն դինաստիայում հին արձակի շարժման վերելքի հետ[24]։
Սու Շըն հակասելով ինքն իրեն մի անգամ ասել է, որ Պայ Ծյույիի խոսքը գռեհիկ է[76]։ Սակայն հետագայում նա հաճախ իրեն համեմատում էր Պայ Ծյույիի հետ, օրինակ՝ «Ես նման եմ Սիանշանի ծեր գիտնականին, բայց իմ կապերն ավելի թույլ են, քան արմատներս»։ Մեկ այլ օրինակ, որտեղ Սու Շըն ինքն իրեն համեմատում է Պայ Ծյույիի հետ հետևյալն է՝ «Ողջ կյանքիս ընթացքում ես զգացել եմ, որ ես ու Լըթիենը կարծես թե ծագումով նույնն ենք, սակայն իմ տաղանդն ու գոհունակությունը ավելի շատ նման էին սովորական մարդու, քան Պայ Ծյույիին»[77]։ Սու Շըն Պայ Ծյույիի կյանքի վերջին տարիներին գրված բանաստեղծությունները համարել է վեհ ու գեղեցիկ[63]։
Լիաո դինաստիայի կայսրն անձամբ է գրի առել Պայ Ծյույիի բանաստեղծությունները խիտանական գրով և հրամայել բոլոր պաշտոնյաներին կարդալ[78]։ Ծին դինաստիայում նույնպես Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները բարձր գնահատականի են արժանացել[79]։
Մին և Ցին դինաստիաների ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մին դինաստիայի Ուան Շը Ճընը (王世贞) չէր հավանում Պայ Ծյույի աշխատությունները, Ցին դինաստիայում ևս Պայ Ծյույին գովասանքի չէր արժանանում։
Այնուամենայնիվ Կոնան գրական դպրոցի (公安派) սաները բարձր էին գնահատում Պայ Ծյույիի աշխատանքները[80]։ Յուեն Մեյը, ով պաշտպանում էր մարդու էության և ոգու տեսությունը Ցին դինաստիայում, նույնպես շատ բարձր գնահատական է տվել Պայ Ծյույիին[81]։ Ցին դինատիայի կայսրը ևս բարձր է գնահատել Պայ Ծյույիին[82]։
Ուշ Մին դինաստիայում և վաղ Ցին դինաստիայում Յուեն Ճընն ու Պայ Ծյույին ամենաքննարկված հեղինակներն են[83]։
Չինաստան նոր և նորագույն դարեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խու Շըն (胡适) բարձր է գնահատել Պայ Ծյույիի և Յուեն Ճընի գլխավորած գրական բարեփոխումների շարժումը՝ հավատալով, որ պոեզիան կարող է փոխել հասարակական կարծիք և օգնել բարելավել քաղաքականությունը[38]։ Քանի որ Չըն Տուսիուն (չինարեն՝ 陈独秀, 1879-1942թթ․, չին քաղաքական գործիչ) և Խու Շըն հանդես էին գալիս Նոր գրական շարժման համար, առաջ էին տանում այն գաղափարը, որ գրականությունը չպետք է զերծ մնա բանավոր խոսքին բնորոշ արտահայտություններից ու բառերից, նրանք գովաբանում էին Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները։ Պայ Ծյույիի աշխատանքները բարձր գնահատականի են արժանացել նաև Չըն Յինքըի (陈寅恪), Լիու Տածիեի (刘大杰), Ցիեն Ծիպոյի (钱基博) և ուրիշների կողմից։ Այնուամենայնիվ, կան նաև բացասական կարծիքներ ու գնահատականներ, ինչպես օրինակ՝ Ցիեն Ճոնշուն (钱钟书, 1910 - 1998թթ․, չին գրող, թարգմանիչ) չի արժևորել Պայ Ծյույիի աշխատությունները[84]։
Ճապոնիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները Ճապոնիայում բարձր գնահատականի են արժանացել։ 794-1185 թթ․ Սուգավարա Նո Միտիձանեի (ճապոնացի քաղաքական գործիչ, գիտնական, պոետ) գրած բանաստեղծությունները Պոհայում կարդացողները նրա և Պայ Ծյույիի ստեղծագործությունները իրար նման էին համարել, և սա ուրախություն էր պատճառել նրան, քանի որ Սուգավարա Նո Միտիձանեն մեծ պատիվ էր համարում իրեն Պայ Ծյույիի հետ համեմատելը[85]։
Ի հիշատակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ծիանսու նահանգի Սուճոու քաղաքում է գտնվում Պայ Ծյույիի հիշատակի թանգարանը։
- Խընան նահանգի Լուոյան քաղաքի արևելյան հատվածում կառուցվել է Պայ Ծյույիի տուն-թագարանը։
- Պայ Ծյույիի հայրենի քաղաքի՝ Շանսի նահանգի Ուեյնան քաղաքի պողոտաներից մեկը անվանվել է Լըթիեն՝ Պայ Ծյույիի պատվին։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Կենսագրական տվյալների չինական բազա
- ↑ «唐朝詩人白居易誕辰». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 4-ին.
- ↑ «小學生必背古詩詞038｜白居易：池上». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
- ↑ 唐宣宗李忱《-{弔}-白居易》缀玉联珠六十年，谁教冥路作诗仙。浮雲不繫名居易，造化无为字乐天。童子解吟长恨曲，胡儿能唱琵琶篇。文章已满行人耳，一度思卿一怆然。
- ↑ 书名: 《唐诗三百首》 作者: （清）蘅塘居士编选 当前第:315页
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 7,18 7,19 7,20 7,21 7,22 7,23 7,24 7,25 7,26 7,27 7,28 7,29 7,30 7,31 7,32 7,33 7,34 7,35 7,36 7,37 7,38 7,39 7,40 7,41 7,42 7,43 朱金城箋注，《白居易集箋校》。上海古籍出版社，上海，1988年初版，2008年三刷。ISBN 9787532502806。
- ↑ 8,0 8,1 李商隱《刑部尚書致仕贈尚書右僕射太原白公墓碑銘並序》。
- ↑ 《太原白氏家狀二道》：「白氏羋姓，楚公族也，楚熊居太子建奔鄭，建之子勝，居於吳楚間，號白公、因氏焉。楚殺白公，其子奔秦，代為名將，乙、丙、已、降是也。裔孫曰起，有大功於秦，封武安君」
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 10,8 《舊唐書‧白居易傳》。
- ↑ 陈寅恪根据白居易堂弟白敏中被人称为“十姓胡中第六胡”及《白氏长庆集》中的记载，考证白居易祖先是西域胡人，但早已汉化。見陈寅恪 《元白诗笺证稿》 上海古籍出版社 1978年 307-308页。
- ↑ 姚薇元以白敏中、白居易及其祖先白建为西域胡姓。見《北朝胡姓考》 中华书局 1962年 374-376页。
- ↑ 魏长洪则考证白居易祖籍在今新疆的库车地区，見魏长洪 《白居易祖籍新疆库车摭谈》《新疆大学学报》 1983年第2期 107-113页。
- ↑ 劉學銚 (2004). 胡馬渡陰山: 活躍於漢人歷史的異族. 知書房出版集團. էջեր 12–. ISBN 978-986-7640-40-6. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
- ↑ 林恩顯 (1988). 突厥研究. 臺灣商務印書館. էջեր 153–. ISBN 978-957-05-0597-9. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
- ↑ 顾学颉考证白居易的祖先是龟兹国公族，見顾学颉《白居易世系、家族考》 《文学评论丛刊》第13辑，中国社会出版社 1982年 131-168页。
- ↑ 日本学者平冈武夫反驳陈寅恪的观点，他认为白居易出于西域胡姓不可靠，見平冈武夫 《白居易——生涯与岁时记》朋友书店 1998年 119-125页。
- ↑ 文艳蓉也认为白居易出自胡姓有问题。見文艳蓉 《白居易生平与创作实证研究》 浙江大学 2009年博士论文。
- ↑ 見白居易為外祖母作墓誌銘《唐故坊州鄜城縣尉陳府君夫人白氏墓誌銘并序》：「夫人太原白氏，其出昌黎韓氏，其適潁川陳氏，享年七十，唐和州都督諱士通之曾孫，尚衣奉御諱志善之玄孫，都官郎中諱溫之孫，延安令諱鍠之第某女，韓城令諱欽之外孫，故鄜城尉諱潤之夫人，故潁川縣君之母，故大理少卿襄州別駕諱季庚之姑，前京兆府戶曹參軍翰林學士白居易、前秘書省校書郎行簡之外祖母也。」因為文中有「延安令諱鍠之第某女」，陳寅恪據此認為白居易的父親白季庚與白居易母親陳氏之間，是舅甥聯婚。然而岑仲勉則依據同一篇文中所記載「故大理少卿襄州別駕諱季庚之姑」以及所載之世系，認為陳寅恪的解釋過於牽強，而解釋白居易的父母是同輩的表兄妹關係。岑仲勉進一步認為文中「延安令諱鍠之第某女」，應是「延安令諱鍠之女弟」的誤寫。相關討論可參見朱金城《白居易集箋校》。上海古籍出版社，上海，1988年初版，2008年三刷。ISBN 9787532502806。2727至2729頁。
- ↑ 趙翼《歐北詩話》，收錄於陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年。
- ↑ 這則故事最早見於張固《幽閒鼓吹》：「白尚書應舉，初至京，以詩謁顧著作。顧睹姓名，熟視白公曰：『米價方貴，居亦弗易。』乃披卷首篇曰：『咸陽原上草，一歲一枯榮。野火燒不盡，春風吹又生。』即嗟賞曰：『道得箇語，居即易矣。』因為之延譽，聲名大振。」辛文房《白居易傳》亦有記載，文字略有出入：「……謁顧況。況，吳人，恃才少所推可，因謔之曰：『長安百物皆貴，居大不易！』及覽詩卷，至『離離原上草，一歲一枯榮，野火燒不盡，春風吹又生，乃嘆曰：『有句如此，居天下亦不難。老夫前言戲之爾。』」
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 22,8 梁鑑江《白居易詩選》，遠流，2000年出版。
- ↑ 23,0 23,1 23,2 《新唐書‧白居易傳》。
- ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 葉慶炳《中國文學史》，學生書局，1987年出版。
- ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 白居易《與元九書》。
- ↑ 傅樂成《隋唐五代史》，眾文圖書公司，1984年出版。
- ↑ 蘇軾《錢塘六井記》，收錄於《東坡前集‧卷卅一》。
- ↑ 王讜《唐語林‧卷二文學》，收錄於陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年。
- ↑ 白居易《佛光和尚真贊》：「我命工人，與師寫真。師年幾何，九十一春。會昌壬戌，我師尚存。」
- ↑ 白居易《開龍門八節石灘詩二首并序》： 東都龍門潭之南，有八節灘、九峭石，船筏過此，例反破傷，舟人楫師推挽束縛，大寒之月，裸跣水中，饑凍有聲，聞於終夜。予嘗有願，力及則救之。會昌四年，有悲智僧道遇，適同發心，經營開鑿。貧者出力，仁者施財。於戲，從古有礙之險，未來無窮之苦，忽乎一旦盡除去之，茲吾所用適願快心，拔苦施樂者耳，豈獨以功德福報為意哉！因作二詩，刻題石上。以其地屬寺，事因僧，故多引僧言見志： 「鐵鑿金錘殷若雷，八灘九石劍棱摧。竹篙桂楫飛如箭，百筏千艘魚貫來。振錫導師憑眾力，揮金退傅施家財。他時相逐四方去，莫慮塵沙路不開。 」「七十三翁旦暮身，誓開險路作通津。夜舟過此無傾覆，朝脛從今免苦辛。十里叱灘變河漢，八寒陰獄化陽春。（八寒地獄，見佛名及涅盤經，故以八節灘為比。）我身雖歿心長在，暗施慈悲與後人。」
- ↑ 歐陽修等：《新唐書》卷75，〈宰相世系五 Արխիվացված 2021-02-22 Wayback Machine〉。
- ↑ 32,0 32,1 32,2 胡適《讀白居易與元九書》，載於《胡適留學日記》，商務印書館，1959。
- ↑ 33,0 33,1 白居易《白氏長慶集後序》。
- ↑ 白居易《與元九書》：「如今年春遊城南時，與足下馬上相戲，因各誦新艶小律，不雜他篇，自皇子陂歸昭國里，迭吟遞唱不絶聲者二十里餘，樊李在傍無所措口。知我者以爲詩仙，不知我者以爲詩魔。何則？勞心靈、役聲氣，連朝接夕不自知其苦，非魔而何？偶同人當美景，或花時宴罷，或月夜酒酣，一咏一吟，不知老之將至，雖驂鸞鸖遊蓬瀛者之適無以加於此焉，又非仙而何？微之微之，此吾所以與足下外形骸，脱蹤蹟，傲軒鼎，輕人寰者，又以此也。」另見《閒吟詩》：「唯有詩魔降未得，每逢風月一閒吟。」日本平岡武夫教授據此贈以詩魔的綽號（見林文月《平岡武夫與「白居易」》，收錄於《讀中文系的人》，臺北洪範出版）。此外唐宣宗有弔白居易詩亦有「誰教冥路作詩仙」之句。
- ↑ 35,0 35,1 35,2 元稹《白氏長慶集序》。
- ↑ 胡震亨《唐音葵籤‧卷二十五》，收錄於陳友琴，《白居易資料彙編》，頁217，中華書局，2003年出版。
- ↑ 清少納言《枕草子》，林文月譯，洪範書店，臺北，2000年初版，2006年三印。221頁。
- ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 38,7 胡適《白話文學史》，胡適紀念館，臺北，1974年再版。
- ↑ 郭紹虞《中國文學批評史》，臺北，文史哲出版社，1990年出版。214頁。
- ↑ 白居易《與元九書》評論李白與杜甫：「詩之豪者，世稱李杜，李之作，才矣，奇矣，人不逮矣！索其風雅比興，十無一焉。杜詩最多，可傳者千餘篇，至於貫穿今古、覼縷格律，盡工盡善，又過於李，然撮其《新安吏》《石壕吏》《潼關吏》《塞蘆子》《留花門》之章、『朱門酒肉臭，路有凍死骨』之句，亦不過三四十首。杜尚如此，況不逮杜者乎！」。而在《讀李杜詩集因題卷後》：「翰林江左日，員外劍南時。不得高官職，仍逢苦亂離。暮年逋客恨，浮世謫仙悲。吟詠流千古，聲名動四夷。文場供秀句，樂府待新辭。天意君須會，人間要好詩。（白居易原註：賀監知章目李白為謫仙人。）」則表現出對李、杜的讚賞。白居易詠李白的作品還有《李白墓》：「-{采}-石江邊李白墳，遶田無限草連雲。可憐荒隴窮泉骨，曾有驚天動地文。但是詩人多薄命，就中淪落不過君。」
- ↑ 劉大杰《中國文學發展史》，臺北，莊嚴出版社，1991年出版。500頁。
- ↑ 胡適《論文學》：「白香山抹倒一切無所諷諭之詩，殊失之隘。讀其言有感，拉雜書此。吾十六七歲時自言不作無關世道之文字（語見《競業旬報》中所載余所作小說《真如島》），此亦知其一不知其二之過也。」胡適《論文學》，載於《胡適留學日記》，臺北，商務印書館，1959年出版。737-741頁。
- ↑ 胡適《白話文學史》：「他在這裏固然露出他受了漢朝迂腐詩說的惡影響，把三百篇都看作『興發於此而義歸于彼』的美刺詩，因此遂抹煞一切無所為而作的文學，但他評論六朝的文人作品確然有見地，六朝文學的絕大部分真不過『嘲風雪，弄花草』而已。」胡適《白話文學史》，胡適紀念館，臺北，1974年再版。
- ↑ 《訪陶公舊宅并序》：予夙慕陶淵明為人，往歲渭川閒居，嘗有《效陶體詩》十六首。今游廬山，經柴桑，過栗裡，思其人，訪其宅，不能默默，又題此詩-{云}-。
- ↑ 據謝思煒的編號：白氏文集內詩歌卷共計2804首；散文卷可歸入詩歌的（如《不能忘情吟》等）共11首；集外補遺（含不確定是否為白居易所作者）完整的詩歌共147首；此外尚有零星的單句，不列入統計。見謝思煒，《白居易詩集校注》，北京，中華書局，2006年初版。2830頁、2852頁、2967頁。
- ↑ 白居易《秦中吟序》：貞元元和之際，予在長安，聞見之間，有足悲者。因直歌其事，命為秦中吟。
- ↑ 白居易《新樂府序》：序曰：凡九千二百五十二言，斷為五十篇。篇無定句，句無定字，繫於意，不繫於文。首句標其目， 卒章顯其志，詩三百之義也。其辭質而徑，欲見之者易諭也。其言直而切，欲聞之者深誡也。其事覈而實，使采之者傳信也。其體順而肆，可以播於樂章歌曲也。總而言之，為君、為臣、為民、為物、為事而作，不為文而作也。
- ↑ 48,0 48,1 胡適《讀香山詩瑣記》，載於《胡適留學日記》，商務印書館，1959。728-9頁。
- ↑ 陳鴻，《長恨歌傳》。收錄於朱金城箋注《白居易集箋校》。上海古籍出版社，1988年初版，2008年三刷。656頁。
- ↑ 「漢皇重色思傾國」、以及「臨邛道士鴻都客，能以精誠致魂魄」至最終「天長地久有時盡，此恨綿綿無絕期」用漢武帝與李夫人的典故。《漢書‧外戚傳第六十七》：「孝武李夫人，本以倡進。初，夫人兄延年性知音，善歌舞，武帝愛之。每為新聲變曲，聞者莫不感動。延年侍上起舞，歌曰：『北方有佳人，絕世而獨立，一顧傾人城，再顧傾人國。寧不知傾城與傾國，佳人難再得！』上歎息曰：『善！世豈有此人乎？』平陽主因言延年有女弟，上乃召見之，實妙麗善舞。……夫人卒……上思念李夫人不已，方士齊人少翁言能致其神。乃夜張燈燭，設帷帳，陳酒肉，而令上居他帳，遙望見好女如李夫人之貌，還幄坐而步。又不得就視，上愈益相思悲感，為作詩曰：『是邪，非邪？立而望之，偏何姍姍其來遲！』」
- ↑ 「遂令天下父母心，不重生男重生女」用漢武帝與衛子夫的典故。《史記‧外戚世家》：「天下歌之曰：『生男無喜，生女無怒，獨不見衛子夫霸天下！』」
- ↑ 「金屋妝成嬌侍夜」用漢武帝與陳皇后的典故。《漢武故事》：「武帝……年四歲，立為膠東王。數歲，長公主嫖抱置膝上，問曰：『兒欲得婦不？』膠東王曰：『欲得婦。」長主指左右長御百餘人，皆-{云}-不用。末指其女問曰：『阿嬌好不？』於是乃笑對曰：『好！若得阿嬌作婦，當作金屋貯之也。』長主大悅，乃苦要上，遂成婚焉。」
- ↑ 邱敏捷，《長恨歌》的創作淵源與藝術成就。《南師語教學報》第一期，國立台南師範學院語文教育學系，臺灣 2003.4。
- ↑ 林文月，《長恨歌對長恨歌傳的影響》。收錄於林文月《山水與古典》，純文學出版社，臺北，1976年初版。
- ↑ 曾永義《楊貴妃悟夢蓬萊》，《聯合報》，2011年09月18日，臺北。
- ↑ 林文月，《源氏物語桐壺與長恨歌》。收錄於林文月《山水與古典》，純文學出版社，臺北，1976年初版。
- ↑ 例如清少納言《枕草子》《木の花は》：梨の花、よにすさまじきものにして、近うもてなさず、はかなき文つけなどだにせず。愛敬おくれたる人の顔などを見ては、たとひに言ふも、げに、葉の色よりはじめて、あいなく見ゆるを、唐土には限りなきものにて、文にも作る、なほさりともやうあらむと、せめて見れば、花びらの端に、をかしきにほひこそ、心もとなうつきためれ。 楊貴妃の、帝の御使ひに会ひて泣きける顔に似せて、「梨花一枝、春、雨を帯びたり。」など言ひたるは、おぼろけならじと思ふに、なほいみじうめでたきことは、たぐひあらじとおぼえたり。參閱林文月譯，《枕草子》，洪範書店，臺北，2000年初版，2006年三印，ISBN 9576742080，52-53頁。
- ↑ 見：張戒《歲寒堂詩話》、周紫芝《竹坡詩話》、張祖廉《定盦先生年譜外紀》、沈括《夢溪筆談》、范溫《潛溪詩眼》、楊慎《升庵詩話》、趙翼《甌北詩話》、薛雪《一瓢詩話》、王楙《野客叢書》、趙翼《甌北詩話》、王國維《人間詞話》等。詳細頁數資訊或引文參見《長恨歌》條目。
- ↑ 《編集拙詩成一十五卷因題卷末戲贈元九、李二十》：一篇長恨有風情，十首秦吟近正聲。每被老元偷格律，苦教短李伏歌行。世間富貴應無分，身後文章合有名。莫怪氣粗言語大，新排十五卷詩成。
- ↑ 60,0 60,1 陳寅恪《元白詩箋證稿》。
- ↑ 61,0 61,1 蓋國樑等評注，《繪圖本唐詩三百首》。萬里機構‧萬里書店，香港，2000年初版，2001年五刷。
- ↑ 如胡適《白話文學史》舉《醉後聽唱桂華曲》作為「閒適詩」之例，而這篇被白居易歸類為「律詩」，見朱金城箋，2343頁。
- ↑ 63,0 63,1 趙令畤《侯鯖錄》：「東坡云：『白公晚年詩極高妙。』余請其妙處，坡云：『如「風生古木晴天雨，月照平沙夏夜霜」，此少時不到也。』」此處「風生」應做「風吹」。
- ↑ 付兴林，《白居易散文研究》，中國社會科學出版社，北京，2007年出版。
- ↑ 《金史‧徒單鎰傳》。
- ↑ 同時翻譯的是《貞觀政要》，參見金朝。
- ↑ 洪邁，《容齋隨筆》，收錄於陳友琴，《白居易資料彙編》，頁120，中華書局，2003年出版。
- ↑ 白居易《畫彌勒上生幀記》：「願當來世，與一切眾生，同彌勒上生，隨慈氏下降。生生劫劫，與慈氏俱；永離生死流，終成無上道。」《言志詩》：「吾學空門非學仙，恐君說吾是虛傳。海山不是吾歸處，歸即應歸兜率天。」
- ↑ 白居易《和微之詩二十三首序》：「微之又以近作四十三首寄來，命僕繼和，其間瘀絮四百字、車斜二十篇者流，皆韻劇辭殫，瑰奇怪譎。又題云：奉煩只此一度，乞不見辭。意欲定霸取威，置僕於窮地耳。大凡依次用韻，韻同而意殊；約體為文，文成而理勝。此足下素所長者，僕何有焉？今足下果用所長，過蒙見窘！然敵則氣作，急則計生，四十二章麾掃並畢，不知大敵以為如何？夫劚石破山，先觀鑱跡；發矢中的，兼聽絃聲。以足下來章惟求相困，故老僕報語不覺大誇。況曩者唱酬，近來因繼已十六卷，凡千餘首矣。其為敵也，當今不見；其為多也，從古未聞。所謂『天下英雄，唯使君與操耳』。戲及此者，亦欲三千里外一破愁顏，勿示他人以取笑誚。樂天白。」
- ↑ 白居易《贈夢得》：「前日君家飲，昨日王家宴，今日過我廬，三日三會面。當歌聊自放，對酒交相勸，為我盡一杯，與君發三願：一願世清平，二願身強健，三願臨老頭，數與君相見！」
- ↑ 《冷齋夜話》：「白樂天每作詩，令一老嫗解之，問曰：「解否？」嫗曰解，則錄之；不降，則易之。故唐末之詩近於鄙俚也。」相同的內容亦見於宋彭乘的《墨客揮犀》。參見陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年版。頁162。
- ↑ 陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年版。頁162。
- ↑ 杜牧《唐故平盧軍節度巡官隴西李府君墓誌銘》。
- ↑ 陳友琴《白居易資料彙編》，中華書局，2003年出版。
- ↑ 白居易有《秦中吟‧不致仕》一詩，其內容很可能是諷刺當時年過七十的司徒杜佑不願致仕（退休）。杜牧是杜佑的孫子。汪立名據此認為杜牧假托李戡的言語，對白居易挾怨報復。見朱金城《白居易集箋校》，上海，上海古籍出版社，2008年重印，88頁。
- ↑ 蘇軾《祭柳子玉文》，東坡前集‧卷三十五。
- ↑ 蘇軾自比白居易，常見於詩文中。《軾以去歲春夏侍立邇英而秋冬之交子由相繼入侍次韻絕句四首各述所懷》其四：「微生偶脫風波地，晚歲猶存鐵石心。定似香山老居士，世緣終淺道根深。」（作者自注：樂天自江州司馬除忠州刺史，旋以主客郎中知制誥，遂拜中書舍人。軾雖不敢自比，然謫居黃州，起知文登，召為儀曹，遂忝侍従，出處老少大略相似，庶幾復享此翁晚節閒適之樂焉。）（東坡前集‧卷十六）《贈善相程傑》：「心傳異學不謀身，自要清時閱搢紳。火色上騰雖有數，急流勇退豈無人。書中苦覓元非訣，醉裏微言卻近真。我似樂天君記取，華顛賞遍洛陽春。」（東坡前集‧卷十八）《予去杭十六年，而復來留二年而去。平生自覺出處老少粗似樂天，雖才名相遠，而安分寡求亦庶幾焉。三月六日來別南北山諸道人，而下天竺惠淨師以醜石贈行，作三絕句。》其一：「當年衫鬢兩青青，強說重臨慰別情。衰發只今無可白，故應相對話來生。」其二：「出處依稀似樂天，敢將衰朽較前賢。便従洛社休官去，猶有閒居二十年。」其三：「在郡依前六百日，山中不記幾回來。還將天竺一峰去，欲把雲根到處栽。」（東坡後集‧卷一）
- ↑ 陳繼儒《太平清話》：「白居易諷諫詩，契丹主親以本國文字譯出，詔番臣讀之。」收錄於陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年版。
- ↑ 引自陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年版。頁180-181。
- ↑ 參見陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年版。頁220-225。
- ↑ 袁枚《答蕺園論詩書》：「來諭諄諄教刪集內緣情之作，云：『以君之才之學，何必以白傅、樊川自累！』大哉足下之言，僕何敢當！夫白傅、樊川，唐之才學人也，僕景行之尚恐不及，而足下乃以為規，何其高視僕而卑視古人耶？足下之意，以為我輩成名，必如濂、洛、關、閩而後可耳；然鄙意以為得千百偽濂、洛、關、閩，不如得一、二真白傅、樊川。以千金之珠，易魚之一目，而魚不樂者，何也？目雖賤而真，珠雖貴而偽故也。」引自陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年版。頁301。
- ↑ 《唐宋詩醇》《自到郡齋，僅經旬日，方專公務，未及宴遊。偷閒走筆題二十四韻，兼寄常州賈舍人、湖州崔郎中，仍呈吳中諸客》評語：「中幅極盡理煩治劇之略，蓋到郡經旬，而規模已定矣。一結即先憂後樂意，乃知居易實具經世之才，而當時未竟其用，為可惜也。分司以後，時不可為，不得已托詩酒以自娛耳。『救煩無若靜，補拙莫如勤』十字，凡為守令者，當錄置座右。」引自陳友琴編《白居易資料彙編》，中華書局，2003年版。頁295。
- ↑ 王夫之《读通鉴论》卷25唐宪宗。
- ↑ 羅聯添《白居易詩評論的分析》，收錄於羅聯添《唐代文學論集》，臺北，臺灣學生書局，1989年初版。
- ↑ 那波道圓《白氏文集後序》，載於朱金城《白居易集箋校》，上海古籍出版社，1988年初版。
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- 陳寅恪：《元白詩箋證稿》（上海：上海古籍出版社，1978)。
- 靜永健：《白居易寫諷諭詩的前前後後》（北京：中華書局，2007)。
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- 丸山茂：〈伟大的凡人——白乐天的历日Արխիվացված 2021-01-02 Wayback Machine〉。
- 蕭馳：〈洪州禪與白居易閑適詩的山意水思Արխիվացված 2012-10-30 Wayback Machine〉。
- 松浦友久：〈论白居易诗中“适”的意义Արխիվացված 2021-01-02 Wayback Machine〉。
- 中國哲學書電子化計劃‧全唐詩Արխիվացված 2020-11-23 Wayback Machine，白居易的作品自 卷424Արխիվացված 2021-03-17 Wayback Machine起。
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պայ Ծյույի» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||
