Մարդու բեղմնավորում
| Մարդու բեղմնավորում | |
|---|---|
 | |
| Ենթադաս | բեղմնավորում |
| Մասն է | հղիություն |
| Արտադրում է | երեխա |
| Նկարագրված է | «Օտտո» գիտական հանրագիտարան |
Մարդու բեղմնավորումը ձվաբջջի և սպերմատոզոիդի միավորումն է, որը հիմնականում տեղի է ունենում արգանդափողի ամպուլյար հատվածում[1]։ Այս միավորման արդյունքը հանգեցնում է բեղմնավորված ձվաբջջի առաջացմանը, որը կոչվում է զիգոտ և սկիզբ է դնում սաղմի զարգացմանը[2]։ Գիտնականները բացահայտել են մարդու բեղմնավորման դինամիկան 19-րդ դարում։
Բեղմնավորման գործընթացը ներառում է սպերմատոզոիդի միաձուլումը ձվաբջիջի հետ։ Այս գործընթացը սկսվում է սեռական հարաբերության ժամանակ սերմնաժայթքմամբ, ապա հաջորդում է օվուլյացիան և ավարտվում է բեղմնավորմամբ։ Այս հաջորդականության տարբեր բացառություններ են հնարավոր, ներառյալ ինսեմինացիան, արտամարմնային բեղմնավորումը, արտաքին սերմնաժայթքումը առանց սեռական հարաբերության կամ սեռական հարաբերությունը ձվազատումից անմիջապես հետո[3][4]։ Երկրորդային օվոցիտին հանդիպելիս՝ սպերմատոզոիդի ակրոսոմը արտադրում է ֆերմենտներ, որոնք թույլ են տալիս նրան թափանցել ձվաբջիջի արտաքին թաղանթով, որը կոչվում է «փայլուն թաղանթ» (zona pellucida): Այնուհետև սպերմատոզոիդի պլազման միաձուլվում է ձվաբջջի պլազմատիկ թաղանթին և դրանց կորիզները միաձուլվում են՝ ստիպելով սպերմատոզոիդի գլխիկին անջատվել իր մարմնից, ապա բեղմնավորված ձվաբջիջը շարժվում է արգանդափողով և հասնում արգանդ։
Արտամարմնային բեղմնավորումը (ԱՄԲ) մի գործընթաց է, որի ժամանակ ձվաբջիջները բեղմնավորվում են սպերմատոզոիդներով արգանդից դուրս, in vitro պայմաններում։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անտիկ դարաշրջանում Արիստոտելը պատկերել է նոր անհատների ձևավորումը, որը տեղի է ունենում արական և իգական հեղուկների միաձուլման միջոցով, որոնց ձևն ու գործառույթը աստիճանաբար են առաջանում, իր կողմից կոչված էպիգենետիկ եղանակով[5]։
Սպերմատոզոիդի և ձվաբջջի հանդիպում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արգանդափողի ամպուլյար հատված
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բեղմնավորումը տեղի է ունենում արգանդափողի ամպուլյար հատվածում, այն մասում, որը թեքվում է ձվարանների շուրջը։ Կապացիտացված սպերմատոզոիդը ձգտում է դեպի պրոգեստերոն, որը արտազատվում է ձվաբջիջը շրջապատող բջիջներից[6]։ Պրոգեստերոնը կապվում է սերմի մեմբրանի CatSper ընկալիչի հետ և բարձրացնում կալցիումի ներբջջային մակարդակը՝ առաջացնելով հիպերակտիվ շարժունակություն։ Սպերմատոզոիդը շարունակում է լողալ դեպի պրոգեստերոնի ավելի բարձր կոնցենտրացիաներ՝ արդյունավետորեն ուղղորդվելով դեպի ձվաբջիջ[7]։ 200 միլիոն սպերմատոզոիդներից մոտ 200-ն են հասնում արգանդափողի ամպուլյար հատված։
Սպերմատոզոիդի նախապատրաստում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գործընթացի սկզբում սերմնահեղուկը ենթարկվում է մի շարք փոփոխությունների, քանի որ թարմ սերմնաժայթքված սերմնահեղուկը ի վիճակի չէ բեղմնավորման կամ վատ է բեղմնավորվում[8]։ Սերմնահեղուկը պետք է կապացիտացվի իգական վերարտադրողական ուղիներում, ինչը մեծացնում է նրա շարժունակությունը և հիպերբևեռացնում է թաղանթը` նախապատրաստելով նրան ակրոսոմալ ռեակցիային՝ ձվաբջջի կոշտ թաղանթով ֆերմենտային ներթափանցմանը[9]։
Ճաճանչաձև պսակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սպերմատոզոիդը կապվում է ճաճանչաձև պսակի հետ, որը երկրորդական օվոցիտի արտաքին մասում տեղակայված ֆոլիկուլային բջիջների շերտ է։ Ճաճանչաձև պսակը քիմիական նյութեր է արտադրում, որոնք ձգում են ֆալոպյան փողում առկա սպերմատոզոիդները դեպի ձվաբջիջ։ Այն գտնվում է գլիկոպրոտեինային փայլուն թաղանթից վերև, որը շրջապատում է ձվաբջիջը[10]։
Ձգման կոն և պերիվիտելինային թաղանթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այնտեղ, որտեղ սպերմատոզոիդը պատրաստվում է ծակել, օոպլազման դուրս է բերվում կոնաձև արտափքման տեսքով, որը կոչվում է ձգողականության կամ ձգման կոն։ Սպերմատոզոիդի ներթափանցումից հետո օոպլազմայի ծայրամասային մասը վերածվում է թաղանթի՝ պերիվիտելինային թաղանթի, որը խոչընդոտում է լրացուցիչ սպերմատոզոիդների անցումը[11]։
Փայլուն թաղանթ և ակրոսոմալ ռեակցիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ճաճանչաձև պսակով անցնելուց հետո սպերմատոզոիդը հասնում է փայլուն թաղանթին, որը համարվում է գլիկոպրոտեինների արտաբջջային մատրիքս։
A ZP3 գլիկոպրոտեինը, որը գտնվում է փայլուն թաղանթի վրա, կապվում է սպերմատոզոիդի գլխիկի մակերեսի վրա առկա բջիջների ընկալիչների հետ։ Այս միացումը նպաստում է ակրոսոմի պայթելուն, ինչի արդյունքում արտազատվում են ակրոսոմալ ֆերմենտներ, որոնք օգնում են սպերմատոզոիդին ներթափանցել ձվաբջիջը շրջապատող հաստ փայլուն թաղանթի միջով՝ ի վերջո հասնելով ձվաբջջի բջջային թաղանթին[12]։
Որոշ սերմնաբջիջներ վաղաժամ սպառում են իրենց ակրոսոմը ձվաբջջի մակերեսին, ինչը հեշտացնում է այլ սերմնաբջիջների ներթափանցումը։ Պոպուլյացիայում հասուն հապլոիդ սերմնաբջիջները ունեն միջինը 50% գենոմի նմանություն, ուստի վաղաժամ ակրոսոմային ռեակցիաները նպաստում են նույն խմբի անդամի կողմից բեղմնավորմանը[13]։ Այն կարելի է դիտարկել որպես հարազատների ընտրության մեխանիզմ։
Վերջին ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ այս գործընթացում ձվաբջիջը պասիվ չէ։ Այլ կերպ ասած, նրանք նույնպես փոփոխությունների են ենթարկվում, որոնք օգնում են հեշտացնել նման փոխգործակցությունը[14][15]։
Միաձուլում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կորտիկալ ռեակցիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այն բանից հետո, երբ սպերմատոզոիդը մտնում է ձվաբջիջի ցիտոպլազմա, սպերմատոզոիդի պոչը և արտաքին ծածկույթը քայքայվում են։ Սպերմատոզոիդի և ձվաբջիջի թաղանթների միաձուլումը առաջացնում է կորտիկալ ռեակցիա[16]։ Երկրորդային օոցիտի ներսում կորտիկալ հատիկները միաձուլվում են բջջի պլազմային թաղանթին, ինչի հետևանքով այդ հատիկների ներսում գտնվող ֆերմենտները էկզոցիտոզով դուրս են մղվում դեպի փայլուն թաղանթ։ Սա, իր հերթին, բերում է նրան, որ փայլուն թաղանթում առկա գլիկոպրոտեինները խաչվում են միմյանց հետ, այսինքն՝ ֆերմենտները ստիպում են ZP2-ի հիդրոլիզվել ZP2f–ի՝ դարձնելով ամբողջ թաղանթը կոշտ և անթափանց սերմնաբջիջների համար։ Սա կանխում է ձվաբջջի բեղմնավորումը մեկից ավելի սպերմատոզոիդի կողմից[17]։
Գենետիկ կոդի միաձուլում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նախապատրաստում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իրենց գենետիկ նյութի միաձուլմանը նախապատրաստվելիս և՛ ձվաբջիջը, և՛ սպերմատոզոիդը ենթարկվում են փոխակերպումների՝ որպես բջջային թաղանթների միաձուլման ռեակցիա։
Ձվաբջիջը ավարտում է իր երկրորդ մեյոտիկ բաժանումը։ Սա հանգեցնում է հասուն հապլոիդ ձվաբջիջի և բևեռային մարմնի արտազատմանը[18]։ Ձվաբջջի կորիզը այս գործընթացում կոչվում է պրոնուկլուս՝ այն բեղմնավորման արդյունք հանդիսացող կորիզներից տարբերելու համար։
Սպերմատոզոիդի պոչը և միտոքոնդրիումները քայքայվում են տղամարդու պրոնուկլեուսի ձևավորմամբ։ Ահա թե ինչու մարդկանց բոլոր միտոքոնդրիումները մայրական ծագում ունեն։ Այնուամենայնիվ, սերմնահեղուկից ՌՆԹ-ի զգալի քանակությունը փոխանցվում է ստացված սաղմին և, հավանաբար, ազդում է սաղմի զարգացման և սերունդների ֆենոտիպի վրա[19]։
Միաձուլում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սպերմատոզոիդի միջուկը միաձուլվում է ձվաբջիջի հետ՝ հնարավորություն տալով միաձուլել նրանց գենետիկական նյութը։
Պոլիսպերմիայի կանխում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երբ սպերմատոզոիդը մտնում է պերիվիտելինային տարածություն, գլխիկի վրա գտնվող սպերպատոզոիդին հատուկ Izumo սպիտակուցը կապվում է ձվաբջիջի թաղանթի վրա գտնվող Juno ընկալիչների հետ[20]։ Երբ այն կապվում է, առաջանում է պոլիսպերմիայի կանխման երկու համակարգ։ Մոտ 40 րոպե անց ձվաբջիջի մյուս Juno ընկալիչները կորչում են նրա թաղանթից, ինչը հանգեցնում է նրան, որ այն այլևս միաձուլման ենթակա չի լինում այլ սպիտակուցների հետ։ Բացի այդ, տեղի կունենա նաև կորտիկալ ռեակցիան, որն առաջանում է օվաստացինի կապման և ZP2 ընկալիչների ճեղքման հետևանքով, որը գտնվում է փայլուն թաղանթի վրա[21]։ Պոլիսպերմիայի կանխման այս երկու գործընթացները խանգարում են զիգոտին չափազանց շատ ԴՆԹ ունենալ։
Ռեպլիկացիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պրոնուկլեուսները շարժվում են դեպի ձվաբջջի կենտրոն և սկսում են արագորեն ռեպլիկացնել իրենց ԴՆԹ–ն, որպեսզի պատրաստեն զիգոտին առաջին միտոտիկ բաժանմանը[22]։
Միտոզ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սովորաբար սպերմատոզոիդի և ձվաբջիջի 23 քրոմոսոմները միաձուլվում են (սպերմատոզոիդների մոտավորապես կեսը կրում է X քրոմոսոմ, իսկ մյուս կեսը Y քրոմոսոմ[23])։ Նրանց թաղանթները լուծվում են՝ արգելքներ չթողնելով արական և իգական քրոմոսոմների միջև։ Այս տարրալուծման ժամանակ նրանց միջև ձևավորվում է միտոտիկ աղեղ։ Այդ աղեղը «բռնում է» քրոմոսոմները՝ նախքան դրանց տարածվելը ձվաբջջի ցիտոպլազմայում։ Հետագայում միտոզն անցնելուց հետո (որը ներառում է քրոմատիդների ձգումը դեպի ցենտրիոլներ անաֆազում) բջիջը հավաքում է գենետիկական նյութ արական և իգական բջիջներից միաժամանակ։ Այսպիսով, սպերմատոզոիդների և ձվաբջիջների միավորման առաջին միտոզը նրանց քրոմոսոմների իրական միաձուլումն է[22]։
Այդ միտոզից առաջացած երկու դուստր բջիջներից յուրաքանչյուրն ունի յուրաքանչյուր քրոմատիդից մեկական կրկնօրինակ, որը կրկնօրինակվել էր նախորդ փուլում։ Այսպիսով, նրանք գենետիկորեն նույնական են[փա՞ստ]։
Բեղմնավորման տարիք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեղմնավորումն այն իրադարձությունն է, որն ամենից հաճախ օգտագործվում է կյանքի սկիզբը նշելու համար՝ սաղմի կամ պտղի նախածննդյան զարգացման նկարագրություններում[24]։ Կիրառվում է բեղմնավորման տարիք, սաղմնային տարիք, պտղի տարիք կամ (ներարգանդային) զարգացման (ՆԱՄ) տարիք հասկացությունները[25]։
Գեստացիոն ժամկետը ընդունված է հաշվարկել վերջին դաշտանի առաջին օրվանից։ Պայմանականորեն, հղիության ժամկետը հաշվարկվում է բեղմնավորման ենթադրյալ օրվան 14 օր ավելացնելով և հակառակը[26]։ Այնուամենայնիվ, բեղմնավորումը սովորաբար տեղի է ունենում օվուլյացիայից հետո մեկ օրվա ընթացքում, որն իր հերթին տեղի է ունենում միջինը նախորդ դաշտանի սկզբից 14,6 օր հետո[27]։ Այս ինտերվալը կարող է նաև զգալիորեն փոփոխվել՝ 95% դեպքերում կանխատեսվող օվուլյացիան լինում է դաշտանից հետո 9-ից 20 օր անց, նույնիսկ միջին վիճակագրական կնոջ համար, ում մոտ վերջին դաշտանի առաջին օրից մինչև օվուլյացիայի միջև ընկած միջին ժամանակահատվածը կազմում է 14,6 օր[28]։ Հսկիչ խմբում ներառված կանանց 95%–ի մոտ կանխատեսվող օվուլյացիայի միջակայքը 8,2-ից 20,5 օրն է[27]։
Միջին ժամանակաշրջանը մինչև ծննդաբերությունը գնահատվել է 268 օր (38 շաբաթ և երկու օր) օվուլյացիայից հետո, 10 օր ստանդարտ շեղումով կամ 3,7% տատանումների գործակցով[29]։
Բեղմնավորման տարիքը երբեմն օգտագործվում է հետծննդյան շրջանում (պտղի ծնվելուց հետո)՝ տարբեր ռիսկային գործոնների գնահատման նպատակով։ Օրինակ, այն հանդիսանում է բավականին լավ կանխատեսիչ գործոն վաղաժամ ծնված երեխաների մոտ ներփորոքային արյունահոսությունների ռիսկի գնահատման համար, որոնք բուժվում են էքստրակորպորալ թաղանթային օքսիգենացիայի միջոցով[30]։
Մարդու վերարտադրողական համակարգը ախտահարող հիվանդություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բեղմնավորման գործընթացի խամգարման արդյունքում կարող են առաջանալ տարբեր ախտաբանություններ։ Դրանք կարող են առաջանալ սպերմատոզոիդի և ձվաբջջի միաձուլման գործընթացի խանգարման արդյունքում, ինչպես նաև կարող են պայմանավորված լինել զիգոտի բջիջը կրող կենսաբանական ծնողի առողջական վիճակով։ Ստորև բերված են այն հիվանդություններից մի քանիսը, որոնք կարող են առաջանալ և առկա լինել այդ գործընթացի ընթացքում։
- Պոլիսպերմիան առաջանում է, երբ մի քանի սպերմատոզոիդներ բեղմնավորում են միևնույն ձվաբջջին, նպաստելով էմբրիոնի ներսում քրոմոսոմնների քանակի խախտմանը[31]։ Պոլիսպերմիան, թեև ֆիզիոլոգիապես հնարավոր է ողնաշարավորների և անողնաշարավորների որոշ տեսակների համար, սակայն լետալ գործոն է մարդկային զիգոտի համար։
- Պոլիկիստոզ ձվարանների պարագայում կնոջ մոտ չի արտադրվում բավարար քանակով ֆոլիկուլխթանիչ հորմոն և ավելցուկային կերպով արտադրվում են անդրոգեններ։ Դա հանգեցնում է սպերմատոզոիդի և ձվաբջջի շփման հետաձգմանը կամ առհասարակ բացառմանը[32]։
- Աուտոիմուն հիվանդությունները կարող են առաջացնել բարդություններ բեղմնավորված ձվաբջջի՝ արգանդի խոռոչում իմպլանտացվելու գործընթացում, ինչպես նաև կարող է իմուն համակարգի կողմից հարձակում լինել արգանդի պատին իմպլանտացված էմբրիոնի հանդեպ[32]։
- Քաղցկեղն, ի վերջո, ազդում է պտղաբերության վրա և կարող է հանգեցնել բնածին արատների կամ վիժումների զարգացմանը։ Քաղցկեղը լրջորեն վնասում է վերարտադրողական օրգանները, ինչն ազդում է պտղաբերության վրա[32]։
- Էնդոկրին համակարգի խանգարումները ազդում են մարդու պտղաբերության վրա՝ նվազեցնելով օրգանիզմի կարողությունը՝ արտադրելու հորմոնների բավարար մակարդակ, որն անհրաժեշտ է զիգոտը հաջողությամբ կրելու համար։ Այս խանգարումների օրինակները ներառում են շաքարային դիաբետը, մակերիկամի և վահանաձև գեղձի խանգարումները[32]։
- Էնդոմետրիոզը այնպիսի ախտաբանություն է, որի ժամանակ արգանդը ներսից պատող լորձաթաղանթի՝ էնդոմետրիումի բջջիջներին նման բջիջներ են աճում արգանդից դուրս։ Սա հանգեցնում է ծայրահեղ ցավի և անհանգստության և կարող է նպաստել անկանոն դաշտանային ցիկլի առաջացմանը[32]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Spermatogenesis — Fertilization — Contraception: Molecular, Cellular and Endocrine Events in Male Reproduction. Ernst Schering Foundation Symposium Proceedings. Springer-Verlag. 1992. ISBN 978-3-662-02817-9.
- ↑ Garrison FH (1921). An Introduction to the History of Medicine. Saunders. էջեր 566–567.
- ↑ «Go Ask Alice!: Pregnant without intercourse?». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 24-ին.
- ↑ Knight B (1998). Lawyer's guide to forensic medicine (2nd ed.). London: Cavendish Pub. Ltd. էջ 188. ISBN 978-1-85941-159-9. «Pregnancy is well known to occur from such external ejaculation ...»
- ↑ Maienschein J (2017). «The first century of cell theory: From structural units to complex living systems.». In Stadler F (ed.). Integrated History and Philosophy of Science. Vienna Circle Institute Yearbook, Institute Vienna Circle, University of Vienna, Vienna Circle Society, Society for the Advancement of Scientific World Conceptions. Vol. 20. Cham.: Springer. ISBN 978-3-319-53258-5.
- ↑ Oren-Benaroya R, Orvieto R, Gakamsky A, Pinchasov M, Eisenbach M (2008 թ․ հոկտեմբեր). «The sperm chemoattractant secreted from human cumulus cells is progesterone». Human Reproduction. 23 (10): 2339–2345. doi:10.1093/humrep/den265. PMID 18621752.
- ↑ Publicover S, Barratt C (2011 թ․ մարտ). «Reproductive biology: Progesterone's gateway into sperm». Nature. 471 (7338): 313–314. Bibcode:2011Natur.471..313P. doi:10.1038/471313a. PMID 21412330. S2CID 205062974.
- ↑ «Fertilization». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Puga Molina LC, Luque GM, Balestrini PA, Marín-Briggiler CI, Romarowski A, Buffone MG (2018). «Molecular Basis of Human Sperm Capacitation». Frontiers in Cell and Developmental Biology. 6: 72. doi:10.3389/fcell.2018.00072. PMC 6078053. PMID 30105226.
- ↑ Miles, Linda. «LibGuides: BIO 140 - Human Biology I - Textbook: Chapter 45 - Fertilization». guides.hostos.cuny.edu (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
- ↑ «Fertilization of the Ovum». Gray's Anatomy. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ Alberts, Bruce; Johnson, Alexander; Lewis, Julian; Raff, Martin; Roberts, Keith; Walter, Peter (2002). «Fertilization». Molecular Biology of the Cell. 4th Edition (անգլերեն).
- ↑ Angier N (2007 թ․ հունիսի 12). «Sleek, Fast and Focused: The Cells That Make Dad Dad». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 29-ին.
- ↑ Wymelenberg S (1990). Science and babies: private decisions, public dilemmas. Washington, DC: National Academy Press. էջ 17. ISBN 978-0-309-04136-2.
- ↑ Jones RE, Lopez KH (2006). Human Reproductive Biology (Third ed.). Elsevier. էջ 238. ISBN 978-0-08-050836-8.
- ↑ «Fertilization: The Cortical Reaction». Boundless. Boundless. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 14-ին.
- ↑ Flaws, Jodi A.; Spencer, Thomas E. (2018), «Content and Volume Overview», Encyclopedia of Reproduction, Elsevier, էջեր 1–2, doi:10.1016/b978-0-12-811899-3.64622-0, ISBN 9780128151457, Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 28-ին
- ↑ «Prefertilization Events». www.med.umich.edu. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
- ↑ Jodar M, Selvaraju S, Sendler E, Diamond MP, Krawetz SA (2013 թ․ նոյեմբեր). «The presence, role and clinical use of spermatozoal RNAs». Human Reproduction Update. 19 (6): 604–624. doi:10.1093/humupd/dmt031. PMC 3796946. PMID 23856356.
- ↑ Bianchi E, Wright GJ (2014 թ․ հուլիսի 1). «Izumo meets Juno: preventing polyspermy in fertilization». Cell Cycle. 13 (13): 2019–2020. doi:10.4161/cc.29461. PMC 4111690. PMID 24906131.
- ↑ Burkart AD, Xiong B, Baibakov B, Jiménez-Movilla M, Dean J (2012 թ․ ապրիլ). «Ovastacin, a cortical granule protease, cleaves ZP2 in the zona pellucida to prevent polyspermy». The Journal of Cell Biology. 197 (1): 37–44. doi:10.1083/jcb.201112094. PMC 3317803. PMID 22472438.
- ↑ 22,0 22,1 Marieb EN (2001). Human anatomy & physiology (5th ed.). San Francisco: Benjamin Cummings. էջեր 1119–1122. ISBN 978-0-8053-4989-4.
- ↑ «Five Facts about XX or XY | Gender Selection Authority». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 31-ին.
- ↑ «BRIEF OF BIOLOGISTS AS AMICI CURIAE IN SUPPORT OF NEITHER PARTY» (PDF). United States Supreme Court. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 20-ին.
- ↑ Wagner F, Erdösová B, Kylarová D (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Degradation phase of apoptosis during the early stages of human metanephros development». Biomedical Papers of the Medical Faculty of the University Palacky, Olomouc, Czechoslovakia. 148 (2): 255–256. doi:10.5507/bp.2004.054. PMID 15744391.
- ↑ Robinson HP, Fleming JE (1975 թ․ սեպտեմբեր). «A critical evaluation of sonar "crown-rump length" measurements». British Journal of Obstetrics and Gynaecology. 82 (9): 702–710. doi:10.1111/j.1471-0528.1975.tb00710.x. PMID 1182090. S2CID 31663686.
- ↑ 27,0 27,1 Geirsson RT (1991 թ․ մայիս). «Ultrasound instead of last menstrual period as the basis of gestational age assignment». Ultrasound in Obstetrics & Gynecology. 1 (3): 212–219. doi:10.1046/j.1469-0705.1991.01030212.x. PMID 12797075. S2CID 29063110.
- ↑ Derived from a standard deviation in this interval of 2.6, as given in: Fehring RJ, Schneider M, Raviele K (2006 թ․ մայիս). «Variability in the phases of the menstrual cycle». Journal of Obstetric, Gynecologic, and Neonatal Nursing. 35 (3): 376–384. doi:10.1111/j.1552-6909.2006.00051.x. PMID 16700687.
- ↑ Jukic AM, Baird DD, Weinberg CR, McConnaughey DR, Wilcox AJ (2013 թ․ հոկտեմբեր). «Length of human pregnancy and contributors to its natural variation». Human Reproduction. 28 (10): 2848–2855. doi:10.1093/humrep/det297. PMC 3777570. PMID 23922246.
- ↑ Jobe AH (2004). «Post-conceptional age and IVH in ECMO patients». The Journal of Pediatrics. 145 (2): A2. doi:10.1016/j.jpeds.2004.07.010.
- ↑ Gould M (2012). Biology of Fertilization V3 : the Fertilization Response Of the Egg. Oxford: Elsevier Science. ISBN 978-0-323-14843-6.
- ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 «Diseases That Cause Infertility». Center of Reproductive Medicine. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 6-ին.
|
