Կազակական հետմանություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Կազակական հետմանություն (ուկրաիներեն՝ Гетьманщина, Hetmanščyna), պաշտոնապես հայտնի է Զապորոժյան Սեչ անվանումով (Військо Запорозьке, Vijśko Zaporoźke, լատին․՝ Exercitus Zaporoviensis),[1], կազակական պետական կազմավորում[2][3][4] Կենտրոնական Ուկրաինայի տարածաշրջանում 1648-ից մինչև 1764 թվականը (ըստ որոշ աղբյուրների՝ մինչև 1782 թվականը)[2] ընկած ժամանակամիջոցում։ Հիմնադրել է Բոգդան Խմելնիցկին իր նախաձեռնած ու ղեկավարած հակալեհական ապստամբության (1648–1657 թթ.) արդյունքում։ Ցարական իշխանության հետ 1654 թվականին Պերեյասլավլում նրա կնքած դաշնագրով վասալական հարաբերությունների հաստատումը խորհրդային, ուկրաինական ու ռուսական պատմագրության մեջ դիտարկվում է որպես ուղենշային կետ։ 1659 թվականին Պերեյասլավլում տեղի ունեցած երկրորդ խորհրդաժողում կնքված փաստաթուղթն էլ ավելի է սահմանափակել հետմանության անկախությունը, թեև մոսկովյան կողմը փորձեր է արել բանն այնպես ներկայացնելու, թե իբր հետման Յուրի Խմելնիցկու հետ 1659 թվականին ձեռք բերած պայմանավորվածությունները ոչ այլ ինչ են, քան Բոգդանի հետ նախկինում՝ 1654 թվականին ձեռք բերված համաձայնություններ[5][6][7]։ Անդրուսովոյի 1667 թվականի դաշնագիրը, որը կնքվել է առանց կազակական հետմանության ներկայացուցչի մասնակցության, սահմանել է Ռուսաստանի և Լեհաստանի միջև սահմանները, հետմանությունը երկու մասի է բաժանել՝ Դնեպր գետի երկայնքով, և Զապորոժյան Սեչը դրել է ռուս-լեհական համատեղ կառավարման ներքո։

1708 թվականին Ռուսաստանի հետ միությունը խզելու՝ Իվան Մազեպայի ձեռնարկած անհաջող փորձից հետո ամբողջ տարածքը ներառվել է Կիևի նահանգի կազմում (1708–1775)[8], կազակական ինքնավարությունն ավելի մեծ խստությամբ է սահմանափակվել։ Եկատերինա Երկրորդ կայսրուհին 1764 թվականին պաշտոնապես վերացրել է հետմանությունը, 1764-1781 թվականներին կազակական հետմանությունը ներառվել է Մալոռուսիա (Փոքր Ռուսիա) նահանգի կազմում։ Նահանգապետ Պյոտր Ռումյանցևի եռանդուն մասնակցությամբ հետմանական վարչական համակարգի վերջին մնացորդները 1781 թվականին վերացվել են։

Անվանումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կազակական հետմանության պաշտոնական անվանումը՝ (Військо Запорозьке, Viys’kо Zaporoz’kе) բառացի թարգմանությամբ նշանակում է «զապորոժյան զորք»[9]։ Հետմանություն (Гетьманщина, Het’manshchyna, «հետմանական պետություն») պատմագրական եզրույթն ստեղծվել է 19-րդ դարի վերջերին[10] հետման բառից, որը զապորոժյան զորքի հրամանատարի տիտղոսն էր[9]։ «Զապորոժյան զորք» («Військо Запорозьке») եզրույթում «Զապորոժյան» («Запорожская») բառի մեջ արտացոլված է կազակների ռազմաքաղաքական կազմակերպության վայրը՝ «Դնեպր գետի սահանքներից այն կողմ» (за порогами)[11]. դա Հարավային Ուկրաինայի պատմա-աշխարհագրական այն տարածաշրջանն է, որի կենտրոնում գտնվում էր Զապորոժյան Սեչը[12]։ Դրանում արտահայտված է նաև ուկրաինական կազակների ռազմա-քաղաքական կազմակերպության անվանումը[12]։ Կազակական հետմանության բնակիչներն իրենց բնօրրանն անվանում էին «Ուկրաինա» կամ «Վկրաինա»։ Մոսկովյան դիվանագիտական գրագրություններում այդ վայրն անվանվում էր Փոքր Ռուսիա (ռուս.՝ Малороссия, Malorossiia);[13], լեհական, օսմանյան, արաբական աղբյուրներում՝ Ուկրաինա կամ Կոսակիա։ Օսմանյան կայսրությունում կազակական հետմանության բնօրրանն անվանվում էր Ուկրաինա երկիր (Ukrayna memleketi)[14]:

Հետմանության հիմնադիրը՝ Բոգդան Խմելնիցկին, լեհական իշխանությունների ներկայացուցիչ Ադամ Կիսիլի հետ 1649 թվականի փետրվարին կայացած հանդիպման ժամանակ ինքն իրեն ներկայացրել է որպես Ruthenian պետության (կամ Rus պետության) իշխան, կառավարող[15]։ Խմելնիցկու ժամանակակից պատրիարքական եպիսկոպոս Սիլվեստեր Կոսիվը նրան ճանաչում է որպես «մեր երկրի առաջնորդի ու հրամանատարի»։ 1657 թվականին Կոնստանտին Շերբանին գրած նամակում նա իրեն ներկայացնում է որպես Clementiae divinae Generalis Dux Exercituum Zaporoviensium[16]:

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Magocsi, Paul Robert (1996). A History of Ukraine. Toronto: University of Toronto Press. էջ 784. ISBN 0-8020-0830-5.
  • Magocsi, Paul Robert (2010). History of Ukraine: The Land and Its Peoples (2nd ed.). Toronto: U of Toronto. ISBN 978-1442610217. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 21-ին.
  • Kármán, Gábor; Kunčevic, Lovro, eds. (2013). The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Leiden: Brill. ISBN 9789004246065.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Magocsi, 2010, էջ 245
  2. ↑ 2,0 2,1 Okinshevych, Lev; Arkadii Zhukovsky (1989). «Hetman state». Encyclopedia of Ukraine. Vol. 2. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  3. ↑ Smoliy, Valeriy (1991). Українська козацька держава [The Ukrainian Cossack State] (PDF). Ukrainian Historical Journal (ուկրաիներեն) (4). ISSN 0130-5247. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 20-ին.
  4. ↑ Saltovskiy, Oleksandr (2002). «КОНЦЕПЦІЇ УКРАЇНСЬКОЇ ДЕРЖАВНОСТІ В ІСТОРІЇ ВІТЧИЗНЯНОЇ ПОЛІТИЧНОЇ ДУМКИ (від витоків до початку XX сторіччя)». litopys.org.ua. Kyiv. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  5. ↑ Subtelny, O. [www.brama.com/ukraine/history/pereyaslav/ Treaty of Pereyaslav]. "Ukraine - A History". University of Toronto Press, 1993
  6. ↑ Horobets, V. The Pereyaslav Rada of 1654 in myths and reality. Newspaper Den. 8 April 2003
  7. ↑ Пётр Шафранов "О статьях Богдана Хмельницкого 1654 г."//"Киевская Старина" 1889 г.
  8. ↑ «Decree on the establishment of provinces and cities of rospisanii (Google translation)». Garant-Service. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 «Zaporozhian Host». Encyclopedia of Ukraine. Vol. 5. 1993. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  10. ↑ Hetman State at the Encyclopedia of Ukraine
  11. ↑ Borys Krupnytsky & Arkadii Zhukovsky (1993). «The Zaporozhia». Encyclopedia of Ukraine. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 18-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 The Zaporizhia at the Encyclopedia of Ukraine
  13. ↑ Magocsi, 1996, էջ 216, 231
  14. ↑ Kármán, Gábor, and Lovro Kunčević, eds. The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Leiden: Brill, 2013. Print. p.145
  15. ↑ «Khmelnychyna». Izbornyk - History of Ukraine IX-XVIII centuries. Sources and Interpretations (Ukrainian). Encyclopedia of Ukrainian Studies. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 25-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  16. ↑ Encyclopedia of Ukraine (en)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կազակական հետմանություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կազակական_հետմանություն&oldid=9922722» էջից