Jump to content

Աստղագիտությունը հին Հունաստանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հայկի համաստեղություն, առաջին համաստեղություններից մեկը, որը հիշատակվել է հին հունական գրականությունում (Հեսիոդոս, «Աշխատություններ և օրեր»)

Հին Հունական աստղագիտություն, այն մարդկանց աստղագիտական հայացքները, ովքեր գրել են հին հունարեն անկախ բնակության վայրից՝ Հելլադա, Արևելքի հելլենականացված վանականություն, Հռոմ կամ Բյուզանդական կայսրություն։ Ընդգրկում է մեր թվարկությունից առաջ VI դարից մինչև մեր թվարկության V դար։ Հին Հունական աստղագիտությունը ոչ միայն աստղագիտության այլ նաև ընդհանրապես գիտության զարգացման կարևորագույն էտապներից է։ Հին հույն գիտանականների աշխատություններում արծարծվում են այնպիսի գաղափարների սկզբնակներ, որոնց վրա հիմնված է նոր գիտությունը։ Հին հունական և ժամանակակից աստղագիտական պատկերացումների միջև կան խիստ նմանություններ։

Ներածություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին հունական աստղագիտության պատմագրությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոչ մեծ բացառություններով[1], մեզ չեն հասել անտիկ աստղաբանների աշխատությունները, և մենք կարող ենք վերականգնել նրանց ձեռքբերումները հիմնականում փիլիսոփաների ստեղծագործությունների հիման վրա։ Սակայն վերջիններս ոչ միշտ են ադեկվատ պատկերացումներ ունեցել գիտական տեսությունների նրբությունների վերաբերյալ։ Շատ հաճախ հին հունական աստղագիտության մասին տեղեկություններ ստանում ենք միջնադարյան Հնդկաստանի աստղագիտության պատմությունից, քանի որ Հնդկական միջնադարյան աստղագիտությունը հիմնված է անտիկ մինչպտղոմեոսյան հունական գիտության վրա (և անգամ մինչհիպարքոսյան)[2]։ Բացի այդ, ժամանակակից պատմաբանները դեռ միանշանակ պատկերացումներ չունեն այն մասին թե որտեղից է ծագել հին հունական աստղագիտությունը։

Անտիկ աստղագիտության ավանդական տարբերակը[3] ընդհանուր առմամբ հենված է մոլորակների շարժման անկանոնության վրա, որը տեղի ունի աշխարհի համակարգի գեոցենտրիկության պատճառով։ Համարվում է, որ աստղագիտության զարգացման համար հատկապես մեծ նշանակություն են ունեցել նախասոկրատիկները, ովքեր ձևավոևված կարծիք ունեին, որ բնությունն անկախ գոյություն է, և դրանով էին բացատրում այն, որ անտիկ փիլիսոփաները միշտ փորձել են գտնել բնության ներքին կանոնները։ Սական, կարևորագույն ֆիգուր է նաև Պլատոնը (մեր թվարկությունից առաջ V—IV դարեր), ով մաթեմատիկայի առաջ խնդիր դրեց արտահայտել մոլորակների շարժումները (ներառյալ հետադարձ շարժումները) որպես որոշ պարզ հավասարումների համախմբի արդյունք, որոնք ցույց են տալիս գնդաձև մարմնի շարժումը։ Ընդհանուր առմամբ այդ ծրագրի վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ Արիստոտելը։ «Պլատոնի խնդիրը» լուծելու առաջին փորձը դարձավ Եվդոքսի տեսությունը, որին հաջորդեց էպիկենտրոնների տեսությունը։

Ընդ որում, գիտնականները ոչ միայն փորձում էին բացատրել երկնային մարմինների շարժումների առանձնահատկությունները, այլ փորձում էին դրանք առիթ դարձնել հետաքրքիր մաթեմատիկական ու փիլիսոփայական խնդիրների ստեղծման համար[4]։ Համապատասխանաբար, աստղագետների փաստացի չէին զբաղվում աստղագիտական ուսումնասիրությունների ու հետազոտությունների նոր եղանակների մշակմամբ, որոնք հնարավորություն կտային հետևել երկնային մարմիններին կամ կանխագուշակել դրանց հետագա վարքը։

Դրանում, ինչպես ընդունված է համարել, հույները խիստ զիջել են բաբելոնցիներին, ովքեր հին ժամանակներից զբաղվել են աստղագիտությամբ ու ուսումնասիրել են երկնային մարմինների շաժումների օրինափաչությունները։ Այդ տեսակնետի համաձայն անտիկ աստղագիտության մեջ զարգացման նոր թափ դարձավ այն, որ հույն աստղաբաններիր ձեռքն ընկան բաբելոնյան հետազոտողների աշխատություները (ինչը կատարվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու գրավումների շնորհիվ)։ Միայն այդ ժամանակ հույները հասկացան երկնային մարմիններին տեսանելիորեն հետևելու ու երկրաչափական խնդիրների միջոցով օրինաչափությունները հասկանալու «համը»։ Ինչպես համարվում է, առաջինը այդ ուղով գնացել է Հիպարքոսը (մեր թվարկությունից առաջ II դարի երրորդ կես), ով կառուցել է Արեգակի ու լուսնի շարժման առաջին մոդելները, որոնք ոչ միայն համապատասխանում էին ժամանակի փիլիսոփանելի պահանջներին, այլ նաև բացատրում էին տրված ուսումնասիրություններնյ ու հետազոտությունները։ Այդ նպատակով նա մշակեց նոր մաթեմատիկական համակարգ՝ եռանկյունաչափությունը[5]։ Անտիկ աստղագիտության զարգացման գագաթնակետը ֆարձավ մոլորակների շարժման Պտղոմեոսյան մոդելի ի հայտ գալը (մեր թվարկությունից առաջ II)։

Աթենական դպրոց՝ Ռաֆայելի արմնանկարը, որը պատկերում է հին հույն մտածողներին

Ալտերնատիվ տեսակետտի համաձայն մոլորակների մոդելի կառուցումը բոլորովին ներառված չէր անտիկ շրջանի հույն աստղագետների խնդիրների ցանկում։ Այդ ժամանակաշրջանն ուսումնասիրողների կարժիքով հույները այդ երկարն ժամանակամիջոցի ընթացքում կա՛մ չգիտեին մոլորակների պտտական շարժման մասին, կա՛մ առանձնապես մեծ նշանակություն չէին տալիս այդ շարժմանը[6]։ Աստղագետների գլխավոր խնդիրը օրացույցի ստեղծումն ու աստղերի միջոցով ժամանակի պատկերացման հնարավորությունների բացահայտումն էր[7]։ Ընդ որում, հիմանարար դերը վերագրվում է Եվդոքսին, բայց ոչ այնքան նրա հոմոցենտրիկ սֆերաների ստեղծման, որքան երկնոլորտի ընդհանուր կոնցեպցիայի մշակման շնորհիվ։ Այս կետի վերաբերյալ հետազոտությունների զարգացման համար մեծ նշանակություն են ունեցել նաև Հիպարքոսի ու Պտղոմեոսի աշխատությունները, քանի որ տեսանելի երկնային լուսատուների շարժման մոդելների ստեղծումը մեծ մասամբ վերագրվում է այս աստղագետներին։

Վերջապես, գոյություն ունի երրորդ տեսակետը, որը երկրորդի հակառակն է։ Մաթեմատիկական աստղագիտության զարգացումը նրանք կապում են պյութագորասյանների հետ, որոնց վերագրվում են երկնային գնդոլորտի կոնցեպցիայի ստեղծման մոդելները, պտտական շարժումների տեսությունների ստեղծման խնդիրների առաջադրումները և անգամ առաջին էպիկենտրոնների տեսությունը[8]։ Այս տեսակետի կողմնակիցները թեզ են առաջարկում, որի համաձայն մինչհիպարքոսյան շրջանի աստղագիտությունը ոչ էմպիրիկ էր, ցույց տալով մեր թվարկությունից առաջ III դարի աստղագետների աշխատությունների ճշմարիտությունը[9] և այդ տեղեկատվության կիրառումը Հիպարքոսի կողմից, որպես իր՝ Արեգակի ու Լուսնի շարժման ու փոխդասավորության մոդելի ստեղծման հիմքեր[10]։ Նրանք կլարևորում են նաև կոսմոլոգիայում մոլորակների ու աստղերի անտեսանելի պարալաքսների մասին սպեկուլյացիաների լայն կիրառումը[11]։ Հույն գիտնականների որոշ հայտնագործություններ հասանելի են եղել նաև նրանց բաբելոնցի կոլեգաներին[10]։ Որպես աստղագիտության հիմք, եռանկյունաչափության հիմնական տեսությունները ստեղծումը ևս վերագրվում է մեր թվարկությունից առաջ III դարի գիտնականներին[12]։ Անտիկ աստղագիտության համար նշանակալի ստիմուլ դարձավ մեր թվարկությունից առաջ III դարում Արիստարքոս Սամոսացու կողմից աշխարհի արեգակնակենտրոն համարակարգի մոդելի ստեղծումն ու դրա վերամշակումը[13], ներառյալ մոլորակների շարժումներչ դինամիկության հաշվարկները[14]։ Արեգակնակենրոնությունը անտիկ գիտության մեջ բավականին հիմնավորված է եղել, իսկ դրա հերքումը ոչ գիտական է համարվել քաղաքական ու կրոնական ֆակտորներով։

Անտիկ հունական աստղագիտության գիտական մեթոդը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին հույների ամենամեծ ձեռքբերումը Տիեզերքի երկրաչափացումն է, որն ներառում է ոչ միայն երկրաչափական կառուցվածքների օգտագործումը երկնային իրությունների նկարագրման մեջ, այլ նաև խիստ տրամաբանական ապացույց էվկլիդյան երկրաչափության օրինակով։

Անտիկ աստղագիտության իշխող մեթոդոլոգիան «երևույթների փրկության» եղանակն է․ անհրաժեշտ է գտնել հավասար շրջանային շարժումների կոմբինացիա, որի օգնությամբ հնարավոր կլինի մոդելավորել երկնային լուսատուների անհավասարությունները։ «Երևույթների փրկությունը» հույները մտածել են, որպես զուտ մաթեմատիկական խնդիր և անգամ չէր նախատեսվում, որ հավասարաչափ շրջանային շարժումների ստացված կոմպոզիցիան ինչ-որ կամ ունի ֆիզիկական իրության հետ։ Ֆիզիկայի խնդրի պատասախան էր համարվում միայն «Ինչու՞» հարցը, այսինքն երկնային մարմինների շարժումների պատճառների որոշելը։ Մաթմատիկական հաշվարկները ֆիզիկայում չէին կիրառվում[15]։

Ժամանակագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ հունական աստղագիտությունը պայմանականորեն կարելի է բաժանել չորս ժամանակաշրջանի, պայմանավորված անտիկ հասարակության զարգացման փուլերով[16].

  • Արխայիկ (նախագիտական) շրջան (մ. թ. ա. VI դար). Հունաստանում պոլիսային կառույցների ձևավորումը։
  • Դասական շրջան (մ.թ.ա. VI—IV դարեր). հին հունական պոլիսի ծաղկումը։
  • Հելլենիստական շրջան (մ.թ.ա. III—II դարեր). Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրության տարածքում խոշոր միապետական տերությունների ծաղկում։ Գիտական տեսանկյունից մեծ նշանակություն ունի պտղոմեոսյան Եգիպտոսը Ալեքսանդրիա մայրաքաղաքով։
  • Անկման շրջան (մ.թ.ա. I դարից մ.թ.I դար), պայմանավորված է հելլենիստական տերությունների աստիճանաբար անկմամբ ու Հռոմի ազդեցությամբ։
  • Իմպերիալ շրջան (մ.թ. II—V դարեր). ամբողջ Միջերկրածովյան շրջանի՝ ներառյալ Հունաստանն ու Եգիպտոսը Հռոմեական կայսրության իշխանության ներքո։

Նախագիտական շրջան (մինչև մ. թ. ա. VI դար)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ատլասը, ով պահում էր երկնակամարը (Ատլաս Ֆարնեզե՝ մեզ հասած աստղային գլոբուսներից ամենահինը)

Այդ ժամանակաշրջանի հույների աստղագիտական պատկերացումների մասին տեղեկություններ մեզ հասել են Հոմերոսի ու Հեսիոդոսի պոեմներից. այնտեղ հիշատակվում են աստղերի ու համաստեղությունների շարքեր, բերվում են պարզ օրնակներ, թե ինչպես երկնային լուսատուներն օգտագործել տեղորոշման կամ տարվա եղանակի որոշման համար։ Այդ շրջանի տիեզերաբանական պատկերացումները մեծ մասամբ նման էին լեգենդներին. Երկիր համարվում է հարթ, իսկ երկնակամարը՝ կոշտ բաժակ, որը դրված է Երկրի վրա[17]։

Դրա հետ մեկտեղ, որոշ գիտական պատմաբանների կարծիքով, այդ ժամանակաշրջանի հելլենիստական կրոնափիլիսոփայական միավորումներից մեկի (օրֆիկների) անդամներին հայտնի էին որոշ հատուկ հասկացություններ (օրինակ, պատկերացումներ որոշ երկնային շրջանների մասին)[18]։ Սակայն, այս կարծիքի հետ համակարծիք չեն շատ հետազոտողներ։

Դասական շրջան (մ. թ. ա. VI-IV դարեր)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս ժամանակաշրջանի հիմնական գործող անձինք փիլիսոփաներն են, ովքեր ինտուիցիայով զգացել են այն, ինչը հետագայում կոչվել է պատկերացման մեթոդ։ Միաժամանակ անց են կացվել առաջին մասնագիտացված աստղագիտական ուսումնասիրությունները, զարգացել են օրացույցների տեսություններն ու կիրառությունները; աստղագիտության հիմքում առաջին հերթին ընկած է երկրաչափությունը։ Մաթեմատիկական հաշվարկների օգնությամբ հաշվում են տարբեր աստղագիտական մարմինների ու երկնային լուսատուների շարժումներն ու դիրքային հեռավորությունները; փորձում են ֆիզիկական երևույթների օգնությամբ բացատրել աստղագիտական մարմինների շարժումների օրինաչափությունները։ Գիտական բացատրություն ստացան աստղագիտական երևույթների մի մասը, ապացուցվեց Երկրի գնդաձևությունը։ Այդ ամենի հետ մեկտեղ աստղագիտական ուսումնասիրությունների ու տեսությունների կապը դեռևս շատ թույլ էր, կային բաներ, որոնք ապացուցման կարիք ունեին։


Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկզբնաղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Արատոս, «Երկնային երևույթներ», Պատմաաստղագիտական ուսումնասիրություններ, Online
  • Արիստարքոս Սամոսացի, «Արեգակի ու լուսնի հեռավորությունների ու փոխադարձ չափերի մասին» Online:
  • Արիստոտել, «Մետաֆիզիկա», գիրք XII, գլ. 8 Online
  • Արիստոտել, «Մետեորոլոգիկա». Online
  • Արիստոտել, «Երկնքի մասին». Online
  • Հեմինոս։ Ներածություն երևույթներում 5.2 (2011) 174–233. Online
  • Հեսիոդոս, «Աշխատություններ և օրեր» (պարունակում է որոշ համաստեղությունների մասին հունական պատկերացումների արձանագրություններ) 2001. Online
  • Հիգինոս, «Աստղագիտություն», 1997. Online Արխիվացված 2009-02-02 Wayback Machine
  • Կլեոմեդոս։ Ոսւումնասիրություն գնդաձև երկնային մարմինների մասին Учение о круговращении небесных тел (перевод А.И. Щетникова), Схолэ, 4. 2 (2010) 349–415. Online
  • Մարկ Մանիլիոս. Աստղագիտություն։
  • «Երկինք, գիտություն, պոեզիա։ Անտիկ հեղինակները երկնային լուսատուների, նրանց անվանումների, ծագումների ու մայրամուտների և տարվա եղանակների մասին», М., МГУ, 1997. Online
  • Platwn, «Թիմեոս». Online
  • Պրոկլուս Դիադոկ, «Պլատոնի "Թիմեոս"-ի մեկնաբանությունը». Online Արխիվացված 2007-08-07 Wayback Machine
  • Կլավդիոս Պտղոմեոս, «Ալմահեսթ, կամ մաթեմատիկական ստեղծագործություն տասներեք հատորով» Online
  • Թեոն Սմիրնացի. «Մաթեմատիկական այն մարմինների նկարագրությունները, որոնք անհրաժեշտ են Պալտոն կարդալու համար» Online

Հետազոտություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Որոնցից գլխավորը Կլավդիոս Պտղոմեոսի Ալմահեսթն է
  2. Նեյգեբաուեր, 1968, с. 165—174; Pingree, 1971; van der Waerden, 1987; Duke 2005.
  3. Նկարագրությունը հիմնականում դասագրքերում է, օրինակ, Անտոն Պանեկուկի գրքում։ Դրա կարճ նկարագրությունը կարող եք կարդալ Pedersen 1994 հոդվածում.
  4. Neugebauer, 1945; Evans, 1998.
  5. Toomer, 1978.
  6. Goldstein, 1997.
  7. Goldstein and Bowen, 1983.
  8. Van der Waerden, 1974, 1978, 1982.
  9. Rawlins, 1985.
  10. 10,0 10,1 Rawlins, 1991.
  11. Rawlins, 2008.
  12. Van der Waerden, 1988; Rawlins, 1985.
  13. Van der Waerden, 1984, 1987; Rawlins, 1987; Thurston, 2002.
  14. Russo, 1994, 2004.
  15. Evans 1998, p. 216-219
  16. Հին Հունաստանի պատմության բաժանումը արխայիկ, դասական, հելլենիստական, կայսերական շևրջանների համընդհանուր ճանաչում է ստացել պատմաբանների կողմից (տես, օրինակ, Հունաստանի պատմություն հոդվածը)։ Անտիկ գիտության պատմության մեջ անկման շրջան հասկաությունն առաջին անգամ ի հայտ է եկել Russo 2004 աշխատությունում
  17. Ռոժանսկի 1980, էջ 23.
  18. Ժիտոմիրսկի, 2001; Վեսելովսկի, 1982.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]