Homo ludens
Homo Ludens Homo Ludens | |
|---|---|
 Գրքի ֆրանսերեն առաջին հրատարակության կազմը | |
| Հեղինակ | Յոհան Հայզինգա |
| Տեսակ | գրավոր աշխատություն |
| Ժանր | էսսե |
| Բնօրինակ լեզու | հոլանդերեն |
| Երկիր |  Նիդերլանդներ |
| Հրատարակման տարեթիվ | 1938 |
| OCLC | 16955322 |
«Homo Ludens» (լատիներենից թարգմանաբար՝ Մարդ խաղացող), հոլանդացի պատմաբան և մշակութաբան Յոհան Հայզինգայի՝ 1938 թվականին հրատարակված գիրքը[1], որտեղ քննարկվում է մշակույթի և հասարակության խաղի, խաղացող տարրի կարևոր դերն ու նշանակությունը։
Արձագանք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]«Homo Ludens»֊ը մեծ տեղ է զբաղեցնում խաղերի տեսության ուսումնասիրության մեջ։ Գրքից հետագայում ազդվել են այնպիսի տեսաբաններ, ինչպիսին են Ռոջեր Կաույան, Էրիկ Զիմերմենն ու Քեթի Սալենը։
Առաջաբանի հակադրությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրքի առաջաբանում Հայզինգան հստակ ներկայացնում է, որ իր գիրքը ոչ թե մշակույթում խաղի դերի մասին է, այլ հենց մշակույթի խաղի։ Նա ասում է, որ գրքի ենթավերնագիրը սկզբում եղել է «Մշակույթի խաղը», որը խմբագիրների կողմից ուղղվել է՝ վերանվանվելով «Խաղը մշակույթում»,որը չի արտահայտում Հայզինգայի գաղափարն ճշգրտորեն և ամբողջությամբ։
Բովանդակություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]I. Խաղի՝ որպես մշակութային երևույթի, բնույթն ու նշանակությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խաղն ավելի հին է, քան մշակույթը, քանի որ մշակույթը, ինչքան էլ որ թերի լինի այս սահմանումը, ի հայտ է եկել մարդկային հասարակության հետ, մինչդեռ կենդանիների մոտ խաղն առկա էր դեռ վաղուց՝ առանց մարդու միջամտության[2]։
Հայզինգան աշխատությունը սկսում է պարզաբանելով, որ կենդանիների մոտ խաղը առկա է եղել մարդկանց մոտ ի հայտ գալուց էլ ավելի վաղ։ Խաղի ամենակարևոր հատկանիշներից մեկն այն է, որ այն ինքնին զվարճանք է[3]։
Հայզինգան առանձնացնում է այն 5 կարևոր հատկանիշները, որ խաղը պետք է ունենա[4]՝
- Խաղի մեջ ազատ կարող է մտնել յուրաքանչյուր ոք, այն ինքնին ազատությունն է։
- Խաղը «սովորական» կամ «իրական» կյանքը չէ։
- Խաղը «սովորական» կյանքից տարբերվում է գործողության վայրով և տևողությամբ։
- Խաղը կանոններ է ստեղծում, խաղն ինքնին կանոն է։ Խաղի ժամանակ գերագույն նշանակություն է տրվում կարգ ու կանոնին։
- Խաղը կապ չունի նյութական բարիքների հետ։ Այն չի հետապնդում և չի կարող բերել նյութական շահեր[5]։
II. Խաղի արտահայտումը և գաղափարը լեզվում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բառը և գաղափարը գիտական կամ տրամաբանական մտածողության արդյունք չեն։ Դրանք ստեղծվում են ստեղծագործ լեզվի միջոցով, այսինքն՝ բազմաթիվ լեզուների, քանի որ «գաղափարականացման» պրոցեսը տեղի է ունենում անընդհատ[6]։
Հայզինգան շատ բան ունի ասելու տարբեր լեզուներում «խաղ» բառի մասին։ Հույները նույնացնում են այն «երեխայության», «անմտության» և «մրցակցության» հետ։ Սանսկրիտում կան խաղը կոչող տարբեր բառեր՝ «մանկական վայելքներ», «վիճակի նետում» և «ծաղր»։ Ճապոներենում խաղը համընկնում է քաղաքավարության հետ, իսկ սեմական լեզուներում՝ ծաղրի։ Գերմանական լեզուներում խաղը ընդհանրացնող-հավաքական անվանումը բացակայում է, իսկ ռոմանական լեզուներ այն թափանցել է լատիներենից՝ ենթարկվելով որոշ փոփոխությւնների[7]։
III. Խաղը և մրցակցությունը՝ որպես մշակութաստեղծ գործառույթներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս բաժնում մեր հիմնական ասելիքն այն է, որ մշակույթը ստեղծվում է խաղի միջոցով, որը սկսել են խաղալ հենց ամենասկզբից․․․ Հասարակական կյանքն ավելին է, քան զուտ կենսաբանությունը, և հենց խաղն է, որ արժեքավորում է այն[8]։
Հայզինգան նկատի չունի, որ «խաղը վերածվում է մշակույթի»։ Նա դրանք քննարկում է առանձին, կողք կողքի, բայց որպես մեկ ամբողջություն, չնայած պնդում է, որ «խաղն առաջնային է»[8]։
IV. Խաղն ու օրենքները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այնուամենայնիվ, դատավորի կեղծամն ավելին է, քան մասնագիտական անտիկ կոստյումի մի մաս։ Դրա գործառույթը շատ նման է վայրենիների՝ պարերի ժամանակ կրած դիմակների գործառույթին․ այն փոխում է կրողին, դարձնում է ուրիշ մարդ"[9]։
Հայզինգան առաջ է քաշում այն գաղափարը, որ դատավարության հիմքում ընկած են երեք տեսակի խաղեր, որոնք կարելի է վերհանել՝ ներկայիս դատավարության գործընթացը անտիկ դատավարությունների հետ համեմատելով[10]՝
- պատահականության խաղը
- մրցակցություն
- լեզվակռիվ
V. Խաղը և պատերազմը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խաղը և պատերազմը համեմատելու համար Հայզինգան բերում է միջնադարյան մարտերի օրինակը, երբ մարդկանց զվարճություն պարգևելու համար գլադիատորներն ու ասպետները արյունալի կռիվներ էին տալիս, որոնց ժամանակ կարևոր էր հակառակորդին պատվազուրկ չանելը և արդար հաղթանակ տանելը։ Սրանից էլ առաջացել են «ասպետ, ասպետություն» և «միջազգային իրավունք » հասկացությունները։
Այս գլխում Հայզինգան նաև նշում է, որ առանց խաղի քաղաքակրթությունը գոյություն չի ունենա[11]։
VI. Խաղը և գիտելիքը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հնադարյան մարդու համար անելն ու համարձակվելը ուժ են, իսկ իմանալը մոգական ուժ է[12]։
Այս գլխում խոսվում է հանելուկներ, գլուխկոտրուկներ լուծելու և մահվամբ պատժվելու մասին։
Հույն գուշակներ Կալխասի և Մոպսի հայտնի պատմությունը․ Տրոյայի անկումից հետո նրանք հանդիպում են։ Կալխասը ցույց է տալիս մի թզենի և հարցնում, թե քանի թուզ կա վրան։ Մոպսը ասում է 9, իսկ Կալխասը՝ 8։ Կալխասի գուշակությունը սխալ է դուրս գալիս, ինչի արդյունքում նա մահանում է։
VII. Խաղը և պոեզիան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պոեզիան խաղի տիպիկ դրսևորում է։ Այն ստեղծվում է գրողի յուրահատուկ աշխարհում և լիովին տարբերվում է շրջապատող աշխարհից[13]։
Եթե անգամ մի կողմ թողնենք գաղափարական բովանդակությունը և կենտրոնանանք պոեզիայի ձևի վրա, հեշտ է նկատել, որ բանաստեղծությունը ոչ այլ ինչ է, քան բառերի խաղ։
VIII. Առասպելաբանության տարրերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հենց որ փոխաբերությունը միտված է լինում առարկաները և երևույթները կյանքի ու շարժման մեջ նկարագրելուն, մենք գործ ենք ունենում անձնավորման հետ։ Առասպելների և ընդհանրապես, պոեզիայի ստեղծման էությունը անշունչ ու անկենդան իրերին մարդկային հատկանիշեր վերագրելն է[14]։
IX. Խաղի դրսևորումները փիլիսոփայության մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խաղի գաղափարը բացատրելու մեր ջանքերի կենտրոնում են գտնվում հունական սոփեստները, ում կարող ենք համարել մարգարեներ, բժիշկներ և գուշակներ, ովքեր անտիկ մշակութային կյանքի ամենակարևոր կերպարներն էին։
X. Խաղի դրսևորումները արվեստի մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հենց հանդիպենք «֊իզմ» վերջածանց պարունակող բառի, ուրեմն խաղացող համայնքի հետքի վրա ենք[15]։(խոսքը ուսմունքների մասին է)
Հայզինգան արդեն իսկ հաստատել է խաղի և պոեզիայի միջև առկա անքակտելի կապը։ Այստեղ նա ասում է, որ նույն բանը առկա է նաև խաղի և երաժշտության միջև[16]։
XI. Արևմտյան քաղաքակրթությունը sub specie ludi (լատիներենից թարգմանաբար՝ խաղի ազդեցության տակ)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ուստ պետք է եզրակացնենք, որ քաղաքակրթությունը իր սկզբնական դրսևորումներում հենց խաղ է եղել։ Այն ոչ թե առաջանում է խաղից, այլ ստեղծվում և կատարելագործվում է խաղի մեջ և որպես խաղ[17]
:
XII. Խաղը ժամանակակից քաղաքակրթության մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ամերիկայի քաղաքականության մեջ խաղի տարրը նկատելն ավելի հեշտ է, քանի որ այնտեղ նախընտրական քարոզարշավ իրականացնելը ազգային սպորտին հավասարազոր բան է[18]։
Խաղի ժամանակակից դրսևորումներն են սպորտը, որը գալիս է Անգլիայից։ Սպորտը պակաս թատերական է, քան միջնադարյան ասպետական մրցույթները։ Սպորտի մեջ առաջնություն են ստանում խմբային-կոլեկտիվ խաղատեսակները, մարմնամարզությունը և դեմոկրատիզմը։ Մրցակցային բնազդի իրացման համատեքստում է դիտարկվում նաև սկաուտների շարժումը։ Խաղի բնազդի և խաղային տարրի աստիճանական թուլացումը մշակույթի մեջ կարող է բերել մշակույթի կործանման, քաոսի և բարբարոսությունների[7]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Huizinga, Johan (1944). Homo Ludens. Switzerland: Routledge – via http://art.yale.edu/file_columns/0000/1474/homo_ludens_johan_huizinga_routledge_1949_.pdf.
{{cite book}}: External link in|via= - ↑ Huizinga 1955, էջ 1
- ↑ Huizinga 1955, էջ 3
- ↑ Huizinga 1955, էջ 8-10
- ↑ Huizinga 1955, էջ 13
- ↑ Huizinga 1955, էջ 28
- ↑ 7,0 7,1 http://www.tarntercum.ru/2015/10/homo-ludens.html
- ↑ 8,0 8,1 Huizinga 1955, էջ 46
- ↑ Huizinga 1995, էջ 77.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 84.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 101.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 105.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 119
- ↑ Huizing 1955, էջ 136.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 203
- ↑ Huizinga 1955, էջ 158
- ↑ Huizinga 1955, էջ 173.
- ↑ Huizinga 1955, էջ 207
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- J. HUIZINGA, Homo Ludens (1949 Edition) Արխիվացված 2015-03-28 Wayback Machine; Routledge & Kegan Paul Ltd
| ||||||||||
