Քրքում

Քրքում
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Բույսեր Տիպ Ծաղկավոր բույսեր Դաս Միաշաքիլավորներ Ընտանիք Հիրիկազգիներ Ցեղ Սապտուկ
Լատիներեն անվանում
Crocus L., 1753
Հոմանիշներ
Crociris Schur
Տիպիկ ներկայացուցիչներ
Crocus sativus L., 1753
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում

Սապտուկ (հայերեն՝ Սապտուկ, Քրմածաղիկ (արաբ.՝ զաֆրան), (թուրք․՝ shafran), (պարս.՝ զաֆարուն زعفران) (լատ.՝ Crocus sativus), հիրիկազգիների ընտանիքի բազմամյա պալարակոճղեզավոր, անցողուն խոտաբույսերի ցեղ։

Տարածվածություն

Զաֆրան գարուն. Բուսաբանական վկայում է գրքի О. В. Томе «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Լեռնային բազմամյա բույս է։ Առավել տարածված է Իրանի Իսլամական Հանրապետության հյուսիսարևելյան շրջաններում։ Իրանում է արտադրվում զաֆրանի բերքի 90%-ը։

Բուսաբանական նկարագրություն

Տերևները վեցն են, արմատամերձ, նեղ գծաձև, զարգանում են հիմնականում ծաղկման շրջանում կամ ծաղկումից հետո։ Ծաղիկները մեկական են (հազվադեպ՝ 2-3-ական), հիմքում՝ ձուլված, թաղանթային, երկսեռ, լինում են բաց վարդագույն, վարդամանուշակագույն կամ բաց մանուշակագույն։ Ծաղիկն ունենում է 3 առէջ՝ վառ արտահայտված նարնջագույն գույնով, որից էլ ստանում են զաֆրանը։ Քրքում հրաշալին ծաղկում է սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, իսկ Ադամի քրքումը՝ մարտ-մայիսին։ Ծաղկապատը ձագարաձև է, որը վերածվում է խողովակի։

Նշանակություն

Գեղազարդիչ և համեմունքային բույս է։ Համարվում է աշխարհի ամենաթանկ համեմունքը և սովորաբար վաճառվում է գրամներով։ Զաֆրանի 1 գրամը ստացվում է մոտ 150 ծաղկից։

Բազմացում

Բազմանում է պալարակոճղեզներով, պալարաբողբոջներով և սերմերով։

Դասակարգում

ավելի քան 24 ընտանիք (համաձայն APG II Համակարգի)

ևս 30 դաս

կարգ Ծնեբեկածաղկավորներ

ԵնթաընտանիքCrocoideae

f1

բաժին Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր

Հիրիկազգիների ընտանիք

դաս Քրքում

ավելի շատ 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր (համաձայնAPG II Համակարգի)

ևս 4 նթաընտանիք (համաձայն APG II Համակարգի)

f2

Տեսակներ

Աշխարհում հայտնի է քրքումի մոտ 80 տեսակ։ ՀՀ-ում աճում է 2 տեսակ՝ Քրքում հրաշալի (Crocus speciosus) և Քրքում Ադամի (Crocus adamii) և տարածված է գրեթե բոլոր մարզերում (միջին գոտուց մինչև ալպյան մարգագետիններ)։ Քրքումի երկու տեսակներն էլ գրանցված են ՀՀ Կարմիր գրքում։

Crocus serotinus subsp. clusii

Սննդային արժեքը

3,5ունց=100գ զաֆրանը պարունակում է

կիլոկալորիա 310

ճարպեր 5,85

սպիտակուցներ 11,43

ածխաջրեր 65,37

վիտամիններ

A 530

B1 0,115

B2 0,267

B3 1,460

C 80,8

Ca 111

Fe 11,10

Mg 264

P 252

K 1724

Na 148

Zn 1,09

Se 5,6

ֆոլաթթու 93

B6 1,010

Կիրառությունը

Լայնորեն կիրառվում է սննդի, հրուշակեղենի, դեղագործության, և արտադրական այլ ճյուղերում համի, բույրի և գույնի համար։

Crocus vernus subsp. vernus

Բժշկական կիրառությունը

Զաֆարանի թուրմը ունի հակաբորբոքային, հակաբակտերիալ,հակաքաղծեղային, հակադեպրեսանտ և հակաօքսիդային հատկություն, բարելավում է մարսողական համակարգը։ Թեյն ունի թարմացնող հատկություն։

Crocus sativus

Սոխուկները Crocus chrysanthus

Սննդային կիրառությունը

Զաֆրանն օգտագործվում է բրնձի հետ, թեյի կամ թուրմի տեսքով, ինչպես նաև քաղցրավենիք, հրուշակեղենի և պաղպաղակի արտադրություններում։ Լայնորեն կիրառվում է իրանական, իսպանական, հնդկական, պակիստանյան խոհանոցներում։

Թուրմ պատրաստելու համար նախընտրելի է թրմել ապակուց տարայի մեջ, թրմել եռացած և մի քիչ հովացրած ջրում կամ պարզապես սառույցի կտորների վրա ավելացնել փոշին կամ առէջները ավելի արտահայտիչ բույր ստանալու համար։

1 ենթադաս Crocus

Բաժին ա. Crocus

Շարք Crocus

• Crocus asumaniae B.Mathew & T.Baytop
• Crocus cartwrightianus Herb.
• Crocus sativus L.,
• Crocus hadriaticus Herb.
• Crocus mathewii H.Kemdorff & E.Pasche
• Crocus moabiticus Bornm. & Dinsmore ex Bornm.
• Crocus oreocreticus B.L.Burtt
• Crocus pallasii Goldb.
• Crocus thomasii Ten.

Շարք Kotschyani

• Crocus autranii Albov.
• Crocus gilanicus B.Matthew
• Crocus karduchorum Kotschy ex Maw
• Crocus kotschyanus K.Koch
• Crocus ochroleucus Boiss. & Gaill.
• Crocus scharojanii Rupr.
• Crocus vallicola Herb.

Շարք Longiflori

• Crocus goulimyi Turrill
• Crocus longifloarm Raf.
• Crocus medius Balb.
• Crocus niveus Bowles
• Crocus nudifloarm Smith.
• Crocus serotinus Salisb.

Շարք Scardici

• Crocus pelistericus Pulevic
• Crocus scardicus Kos.

Շարք Verni

• Crocus baytopiorum Mathew
• Crocus etarmcus Parl.
• Crocus kosaninii Pulevic
• Crocus tommasinianus Herb.
• Crocus vernus (L.)

Շարք Versicolores

• Crocus cambessedesii J.Gay
• Crocus corsicus Vanucchi ex Maw
• Crocus imperati Ten.
• Crocus malyi Vis.
• Crocus minimus DC.
• Crocus versicolor KerGawl.

Բաժին բ. Nudiscapus

;Շարք Aleppici

• Crocus aleppicus Baker
• Crocus boulosii Greuter
• Crocus veneris Tappein ex Poech

Շարք Biflori

• Crocus adanensis T.Baytop & B.Mathew
• Crocus aerius Herb.
• Crocus almehensis C.D.Brickell & B.Mathew
• Crocus bifloarm Mill.
• Crocus caspius Fischer & Meyer
• Crocus chrysanthus Herb.
• Crocus cyprius Boiss. & Kotschy
• Crocus danfordiae Maw
• Crocus hartmannianus Holmboe
• Crocus kerndorffiorum Pasche
• Crocus leichtlinii (Dewar) Bowles
• Crocus paschei H.Kerndorff
• Crocus pestalozzae Boiss.
• Crocus wattiorum B.Mathew

Շարք Carpetani

• Crocus carpetanus Boiss. & Reut.
• Crocus nevadensis Amo.

Շարք Flavi

• Crocus antalyensis Mathew
• Crocus candidus E.D.Clarke
• Crocus flavus Weston
• Crocus graveolens Boiss. & Reut.
• Crocus hyemalis Boiss. & Blanche
• Crocus olivieri J.Gay
• Crocus vitellinus Wahl.

Շարք Intertexti

• Crocus fleischeri Gay.

Շարք Laevigatae

• Crocus boryi J.Gay
• Crocus laevigatus Bory & Chaub.
• Crocus tournefortii Gay.

Շարք Orientales

• Crocus alatavicus Semenova & Reg.
• Crocus korolkowii Regel ex Maw
• Crocus michelsonii B.Fedtsch.

Շարք Reticulati

• Crocus abantensis T.Baytop & B.Mathew
• Crocus ancyrensis (Herb.) Maw
• Crocus angustifolius Weston
• Crocus cancellatus Herb.
• Crocus cvijicii Kos.
• Crocus dalmaticus Vis.
• Crocus gargaricus Herb.
• Crocus hermoneus Kotschy ex Maw
• Crocus reticulatus Steven ex Adams
• Crocus robertianus C.D.Brickell
• Crocus rujanensis Randjel. & D.A.Hill
• Crocus sieberi J.Gay
• Crocus sieheanus Barr ex B.L.Burtt

Շարք Speciosi

• Crocus pulchellus Herb.
• Crocus speciosus M.Bieb.

2 ենթադաս Crociris

• Crocus banaticus J.Gay

Գրականություն

• Род 306. Шафран — Crocus // Флора СССР. В 30 т. / Гл. ред. и ред. тома акад. В. Л. Комаров. — М.—Л.։ Изд-во АН СССР, 1935. — Т. IV. — С. 499—511. — 760 + XXX с. — 5175 экз.
• Рукшан Я.Х. Крокусы // Цветоводство ։ журнал. — 1979. — № 4-5. — С. 18-19.
  • اطلاعات بیشتر در مورد خواص زعفران (انگلیسی) [۷]
  • خواص ضد افسردگی زعفران مقاله علمی به زبان انگلیسی

Արտաքին հղումներ

• Վիքիգրքերում կա հոդված` Քրքում։
• Видовые очерки, фотографии Archived 2009-02-23 at the Wayback Machine.
• Галерея фотографий различных видов крокуса Archived 2008-10-02 at the Wayback Machine.
• International Bulb Society
• Pacific Bulb Society (անգլ.)
• Зимняя выгонка крокусов Комнатные растения
• Осенние крокусы — весенний вид осеннего сада
• «Шафран помогает лечить от рака — ученые»

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։