Վան Յանմին
| Վան Յանմին | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | հոկտեմբերի 31, 1472[1] |
| Ծննդավայր | Yuyao City, Shaoxing Fu, Zhejiang, Մին դինաստիա |
| Մահացել է | հունվարի 9, 1529[1] (56 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Գանչժոու, Ցզյանսի, Չինաստան |
| Գերեզման | Tomb of Wang Shouren |
| Քաղաքացիություն | Մին դինաստիա[2] |
| Կրոն | Կոնֆուցիականություն |
| Գիտական աստիճան | Ցզինշի[2] (1499) |
| Մասնագիտություն | փիլիսոփա և գրող |
| Ծնողներ | հայր՝ Wang Hua?[2] |
| Երեխաներ | Wang Zhengyi?[2] |
 Wang Yangming Վիքիպահեստում | |
Վան Շուրեն (չինարեն՝ ՝ 王守仁, հոկտեմբերի 26, 1472 – հունվարի 9, 1529), երկրորդ անունը՝ Բոան (չինարեն՝ ՝ 伯安), մականունը՝ Յանմին (ավանդական չինարեն՝ 陽明子, պարզեցված չինարեն՝ 阐明子), սովորաբար կոչվում է 阳明安։ Վան Յանգմինգ (ավանդական չինարեն՝ 王陽明; պարզեցված չինարեն՝ 王阳明), չինացի գեղագիր, գեներալ, փիլիսոփա, քաղաքական գործիչ և գրող Մին դինաստիայի օրոք։ Չժու Սիից հետո նա սովորաբար համարվում է ամենակարևոր նեոկոնֆուցիական մտածողը[3]՝ կոնֆուցիականության իր մեկնաբանությունների համար, որոնք հերքում էին Չժու Սիի ուղղափառ փիլիսոփայության ռացիոնալիստական դուալիզմը։ Վանը և Լու Սյանշանը համարվում են Լու–Վան դպրոցի,որը կոչվում էր նաև Մտքի դպրոց,հիմնադիրները։
Չինաստանում, Ճապոնիայում և արևմտյան երկրներում նա հայտնի է իր պատվավոր անունով[4]։
Կյանք և ժամանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վանը ծնվել է Չժեցզյան նահանգի Յույաո քաղաքում՝ բյուրոկրատական ծառայության ավանդույթ ունեցող գիտնական ընտանիքում։ Նրա հայրը՝ Վան Հուան, առաջինն էր (Չժուանգյուան, 狀元),ով մասնակցել էր 1481 թվականի կայսերական քննությանը և դարձել ծեսերի նախարարության փոխնախարար, սակայն հետագայում պաշտոնանկ է արվել և այնուհետև հեռացվել պետական ծառայությունից՝ներքինի Լյու Ջինին վիրավորելու պատճառով։
Վանը 1492 թվականին ստացել է յուրենի կոչում, իսկ 1499 թվականին՝ ջինշիի կոչում։ Հետագայում նա ծառայել է որպես գործադիր օգնական տարբեր պետական գերատեսչություններում մինչև 1506 թվականին ներքինիին վիրավորելու համար վտարումը։ Այնուամենայնիվ, նրա պրոֆեսիոնալ կարիերան վերսկսվեց, երբ դարձավ Ցզյանսիի նահանգապետ[5]։
Ռազմական սխրանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վանը դարձավ հաջողակ գեներալ և հայտնի էր իր զորքերին պարտադրած խիստ կարգապահությամբ։ 1517 և 1518 թվականներին նրան ուղարկեցին ճնշելու գյուղացիական ապստամբությունները Ցզյանսիում, Ֆուցզյանում և Գուանդունում՝ ի պատասխան խնդրագրերի։ Պատերազմի պատճառած ավերածությունների համար մտահոգված՝ նա դատարանից ներում ստացավ և հաջողությամբ ոչնչացրեց ապստամբ զինված ուժերը։
Ճնշելով Նինգի արքայազնի ապստամբությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1519 թվականին, երբ նա Ցզյանսի նահանգի նահանգապետն էր և Ֆուջիանի ապստամբությունները ճնշելու ճանապարհին, Վանը հանկարծակի հանդիպեց Նինգի արքայազնի ապստամբությանը, որը գլխավորում էր Չժու Չենհաոն՝ Նինգի չորրորդ արքայազնը։ Հաշվի առնելով, որ Նանչանգում գտնվող արքայազնի բազան թույլ կտա նրան նավարկել Յանցզի գետով և գրավել հարավային մայրաքաղաք Նանջինգը, Վանը ակտիվորեն պատրաստվում էր մարտի՝ կանխելու այդ հնարավորությունը, միաժամանակ խաբեության դիմելով՝ արքայազնին համոզելու, որ բանակները շարժվում են իրեն շրջապատելու համար։ Արքայազնը, սրանից խաբված, վարանեց և ժամանակ տվեց, որպեսզի Նանկինն ուժեղանա։ Ի վերջո, ստիպված ներգրավվելով կառավարական ուժերին, Նինգի արքայազնը պարտվեց և գերեվարվեց։
Այս արշավում Վանը նաև ամենավաղ հիշատակումներից մեկն արեց մարտում fo-lang-ji-ն օգտագործելու մասին, որը լիցքավորող կուլվերին թնդանոթ էր, որը ներմուծվել էր Չինաստան նոր ժամանած պորտուգալացի վենչուրայիններից[6]։ Որպես Ցզյանսիի նահանգապետ՝ նա նաև կառուցեց դպրոցներ, վերականգնեց այն, ինչ թշնամին ավերել էր ապստամբության ժամանակ։ Թեև նա կոմս դարձավ, սակայն նրան վտարեցին Չժու Սիին հակառակվելու համար[5]։
Նրա մահից երեսունութ տարի անց նրան տրվեցին «Մարկիզ» և «Մշակույթի ավարտ» կոչումները։ 1584 թվականին նրան զոհաբերություն են մատուցել Կոնֆուցիոսի տաճարում,ինչը գիտնականի համար բարձրագույն պատիվ է[5]։
Փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վանը Նեոկոնֆուցիական Սրտի դպրոցի առաջատար գործիչն էր, որը հիմնադրել էր Լու Ջիույանը (陸九淵 կամ Լու Սյանշան) հարավային երգից։ Այս դպրոցը պաշտպանում էր Մեն Ցզիի մեկնաբանությունը՝ դասական կոնֆուցիացի, ով դարձավ հետագա մեկնաբանությունների կիզակետը և միավորեց գիտելիքն ու գործողությունը։ Նրանց հակառակորդ դպրոցը՝ Սկզբունքների դպրոցը (Li), գիտելիքի ձեռքբերումը դիտում էր որպես մի տեսակ նախապատրաստություն կամ մշակում, որն ավարտելուց հետո կարող է առաջնորդել գործողությունները։
Բնածին իմացություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չենգ-Չժուի նեոկոնֆուցիականիզմից, որն այն ժամանակ եղել է գերիշխող, Վան Յանմինը զարգացրեց բնածին իմացության գաղափարը՝ պնդելով, որ յուրաքանչյուր մարդ իր ծնունդից գիտի բարու և չարի տարբերությունը։ Վանը պնդում էր, որ նման գիտելիքները ինտուիտիվ են և ոչ ռացիոնալ։ Վան Յանմինի այս հեղափոխական գաղափարները հետագայում ոգեշնչեցին ականավոր ճապոնացի մտածողներին, ինչպիսին է Մոտուորի Նորինագան, ովքեր պնդում էին, որ սինտո աստվածների շնորհիվ միայն ճապոնացիներ ունեին ինտուիտիվ կարողություն բարին և չարը տարբերելու առանց բարդ ռացիոնալացման։ Նրա մտքի դպրոցը (Ճապոներեն Ōyōmei-gaku, Ō նշանակում է «Wang» ազգանունը, yōmei նշանակում է «Yangming», gaku նշանակում է «ուսուցման դպրոց») նույնպես մեծ ազդեցություն է ունեցել ճապոնական սամուրայական էթիկայի վրա։
Գիտելիքի և գործողությունների ինտեգրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վանի կողմից գիտելիքի զուտ ուսումնասիրության մերժումը գալիս է չինական հավատքի այն ժամանակվա ավանդական տեսակետից, համաձայն որի, երբ մարդը գիտելիք ձեռք բերի, պարտավոր է այդ գիտելիքը գործի դնել։ Սա ենթադրում էր երկու հնարավորություն. մարդը կարող է գիտելիք ունենալ առանց համապատասխան գործողության/նախքան համապատասխան գործողությունը, կամ կարող է իմանալ, թե որն է ճիշտ գործողությունը, բայց դեռ չկարողանալ գործել։
Վանը մերժեց երկուսն էլ, ինչը նրան թույլ տվեց զարգացնել իր գործողության փիլիսոփայությունը։ Վանը հավատում էր, որ միայն միաժամանակյա գործողության միջոցով կարելի է ձեռք բերել գիտելիք և հերքել է այն ձեռք բերելու բոլոր այլ ուղիները։ Նրա համար գիտելիքը ձեռք բերելուց հետո օգտագործելու միջոց չկար, քանի որ կարծում էր, որ գիտելիքն ու գործողությունը միավորված են որպես ամբողջություն։ Ցանկացած գիտելիք, որը ձեռք էր բերվել այնուհետև գործի էր դրվել, համարվում էր մոլորություն կամ կեղծ։
Միտք և աշխարհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նա գտնում էր, որ առարկաները գոյություն չունեն մտքից ամբողջովին անկախ, քանի որ միտքն է ձևավորում դրանք։ Նա կարծում էր, որ ոչ թե աշխարհն է ձևավորում միտքը, այլ միտքը, որը բանականություն է տալիս աշխարհին։ Հետևաբար, միայն միտքն է ողջ բանականության աղբյուրը։ Նա դա հասկանում էր որպես ներքին լույս, բնածին բարոյական բարություն և լավի ըմբռնում։
Էգոիստական ցանկությունները վերացնելու համար, որոնք մթագնում են մտքի բարության ըմբռնումը, կարելի է կիրառել մեդիտացիայի իր տեսակը, որը հաճախ կոչվում է «հանգիստ հանգիստ» կամ «հանգիստ նստած» (靜坐 jingzuo): Սա նման է բուդդիզմի Չան (Զեն) մեդիտացիայի պրակտիկային։
Ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վան Յանմինը համարվում է Կոնֆուցիոսի, Մեն Ցզիի և Չժու Սիի (孔孟朱王) հետ միասին պատմության մեջ կոնֆուցիականության մեծագույն վարպետներից մեկը։ Նա հիմնել է «Յաոջզյան դպրոցը» (姚江學派) կամ «Յանմին մտքի դպրոցը» (陽明心學), որը դարձել է կոնֆուցիականության հայտնի դպրոցներից մեկը Մինի կեսերին և Ցին շրջանի Չինաստանում։ Վանից հետո այս դպրոցի նշանավոր գործիչներն էին Վան Ցզին (王龍溪), Քիան Դեհոնգը (錢德洪), Վան Գենը, Հուանգ Զոնգսին, Լի Չժուովուն և Լյու Զոնգժուն (劉宗周): Վան Գենը ստեղծեց Թայչժոուի դպրոցը (泰州學派), որը գնաց Վան Յանմինի մտքից ձախ։ Մինի ուշ ժամանակաշրջանում Վան Յանմինի միտքը դարձավ Չինաստանում նկատելիորեն տարածված և ազդեցիկ։ Վանի կոնֆուցիականության մեկնաբանությունը ազդեցիկ է եղել Չինաստանում և շարունակում է մնալ մինչև մեր օրերը։ Քսաներորդ դարի չինացի ռազմավար Յան Սիշանը փորձեց վերակենդանացնել կոնֆուցիականությունը Շանսիում հիմնականում Վանի փիլիսոփայության մոդելով[7]։ Վան Յանմինի ուսմունքները ոգեշնչել են շատ ճապոնացի բարեփոխիչների և հեղափոխականների տասնիններորդ դարում։ Դա հանգեցրել է նրա մտքի նկատմամբ հետաքրքրության մեծ աճին Ճապոնիայում Մեյջի ժամանակաշրջանի վերջում, երբ շատ չինացի ակտիվիստներ, ինչպիսիք են Լիանգ Քիչաոն և Չիանգ Կայ-շեկը, մնում էին Ճապոնիայում։ Որոշ չինացի և կորեացի մտածողներ կարծում էին, որ Վան Յանմինի ուսմունքները մեծ ազդեցություն են ունեցել Ճապոնիայում ժամանակակից բուշիդոյի («ռազմիկի ուղին») զարգացման վրա և նպաստեցին էթիկայի առաջ մղմանը իրենց երկրներում՝ ամրապնդելու իրենց ժողովուրդների ոգին[8]։
Ռուս-ճապոնական պատերազմի ճապոնացի ծովակալ Տոգո Հեյհաչիրոն կրել է Վանի ազդեցությանը և կնիք է պատրաստել, որի վրա գրված է. «Մարդը ամբողջ կյանքը հետևեց Յանգմինի օրինակին»» (ճապ.՝ 一生低首拜陽明): Ճապոնիայում շատ գիտնականներ և քաղաքական գործիչներ (մարդկանց այս խումբը ճապոներեն հայտնի է որպես «Yōmeigakusha» (ճապ.՝ 陽明学者) եկել են պատմության ասպարեզ Վան Յանմինի դպրոցից (Ōyōmei-gaku), այդ թվում՝ Կումազավա Բանզանը, Սաիգո Տակամորին, Նակասուգի Շինսակուն և Նակաե Տոջուն։ Նակաե Տոջուն համարվում է ճապոնական «Ուսուցման դպրոցի» հիմնադիրը։
Հուշահամալիրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չիանգ Քայ-շեկը Թայվանի ազգային տեսարժան վայրն անվանել է Վան Յանմինի անունով և Նանչանգում մի ճանապարհ անվանվել է Յանգմինի ճանապարհ՝ Վանի պատվին՝ Չիանգի ազդեցության տակ գտնվող տեղական պաշտոնյաների կողմից։ Բացի այդ, Թայվանի ազգային Յան-Մինգ համալսարանը նույնպես անվանվել է փիլիսոփայի անունով։ Գույչժոու նահանգի գավառական մայրաքաղաք Գույանում մարդիկ արձան են նվիրել Վան Յանմինին, ինչպես նաև թանգարան և թեմատիկ այգի․ Վան Յանմինի ռոբոտ տարբերակը գտնվում է քաղաքում[9]։ Չժեցզյան նահանգի Վանի հայրենի քաղաքի՝ Յույաո քաղաքի քաղաքային իշխանությունները միջնակարգ դպրոց են անվանել նրա պատվին։
Թարգմանություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Henke, Frederick (1916). The philosophy of Wang Yang-ming. London: Open Court.. Public domain. Considered a poor translation by Chan.
- Ching, Julia (1972). The Philosophical Letters of Wang Yang-ming. Canberra, Australia: Australian National University Press. Sixty-seven letters and annotations.
- Chan, Wing-tsit (1963). A Source Book in Chinese Philosophy. Princeton, NJ: Princeton University Press. Excerpts only.
- Chan, Wing-tsit (1963). Instructions For Practical Living and Other Neo-Confucian Writings by Wang Yang-Ming. Columbia University Press. Full translation of 傳習録 and 大學問, Wang's two major works.
- Ivanhoe, Philip (2009). Readings from the Lu-Wang school of Neo-Confucianism. Indianapolis: Hackett Pub. Co. ISBN 978-0872209602. Excerpts, but including the first translations of some of Wang's letters.
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Կենսագրական տվյալների չինական բազա
- ↑ «Wang Yangming (Wang Shou-Jen) | Internet Encyclopedia of Philosophy».
- ↑ Chan, Wing-tsit. Sourcebook in Chinese Philosophy. Greenwood Publishing Group, March 1, 2002. xii. Retrieved on April 1, 2012. 978-1-4008-0964-6.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Chan 1963: 654.
- ↑ Needham, Volume 5, Part 7, 372.
- ↑ Gillin 60
- ↑ Benesch, 2009.
- ↑ Johnson, Ian (2017 թ․ հոկտեմբերի 18). «Forget Marx and Mao. Chinese City Honors Once-Banned Confucian». The New York Times. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Chang, Carsun (1962). Wang Yang-ming: idealist philosopher of sixteenth-century China. New York, NY: St. John's University Press.
- Gillin, Donald G. (1967), Warlord: Yen Hsi-shan in Shansi Province 1911-1949. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Կաղապար:LCCN
- Ivanhoe, Philip J. (2002), Ethics in the Confucian Tradition: The Thought of Mengzi and Wang Yangming, rev. 2nd edition, Indianapolis: Hackett Publishing.
- Кобзев А.И. Учение Ван Янмина и классическая китайская философия. М., 1983.
- Nivison, David S. (1967). "The Problem of 'Knowledge' and 'Action' in Chinese Thought since Wang Yang–ming," in Arthur F. Wright, ed., Studies in Chinese Thought, Chicago: University of Chicago Press, pp. 112–45.
- Nivison, David S. (1996), "The Philosophy of Wang Yangming," in The Ways of Confucianism, Chicago: Open Court Press, pp. 217–231.
- Needham, Joseph (1986). Science and Civilisation in China: Volume 5, Part 7. Taipei: Caves Books, Ltd.
- Oleg Benesch. "Wang Yangming and Bushidō: Japanese Nativization and its Influences in Modern China." Journal of Chinese Philosophy 36 (3):439-454.