«Թոնդրակյաններ»–ի խմբագրումների տարբերություն
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1. | Տող 1. | ||
'''Թոնդրակյաններ''' կամ '''Թոնդրակյան շարժում''', աղանդավորական-սոցիալական շարժում [[Հայաստան]]ում ` [[ |
'''Թոնդրակյաններ''' կամ '''Թոնդրակյան շարժում''', աղանդավորական-սոցիալական շարժում [[Հայաստան]]ում ` [[9-րդ դար]]ից [[11-րդ դար]]երում: |
||
== Պատմական ակնարկ == |
== Պատմական ակնարկ == |
||
Շարժման հիմնադիրը [[Սմբատ Զարեհավանցի]]ն էր, ով |
Շարժման հիմնադիրը [[Սմբատ Զարեհավանցի]]ն էր, ով [[Հայաստան]]ի մի շարք վայրերում աղանդավորական գաղափարներ քարոզելուց հետո [[Թոնդրակ]] ավանում կազմակերպել է համայնք և այն դարձրել կենտրոն: Նա ջանացել է նախկին աղանդավորական գաղափարախոսություններից ստեղծել մեկ միասնական ուսմունք, միավորել խմբավորումները` դառնալով նոր [[աղանդ]]ի օրենսդիր: Շարժումն անվանել են «թոնդրակեցիների աղանդ» կամ պարզապես «թոնդրակեցիներ»: |
||
[[Ֆեոդալ]]ական հարաբերությունների զարգացման պայմաններում գյուղացիների ու քաղաքային չքավորության շահագործման ուժեղացման հետևանքով աղանդը տարածվելով և նորանոր կողմնակիցներ ներգրավելով իր մեջ, վերաճել է հակաֆեոդալական և ազգային-ազատագրական շարժման` իր դեմ հանելով ոչ միայն հայ եկեղեցուն և խոշոր [[ավատատեր]]երին, այլև օտար բռնատիրողներին: Վերջիններից էր [[Մանազկերտ]]ի [[ամիր]] [[Աբուլ-Բարդ]]ը, ով [[840]]-[[850]]-ական թվականներին դաժանորեն ճնշել է շարժումը, որի հետևանքով նահատակվել է նաև Սմբատ Զարեհավանցին: |
[[Ֆեոդալ]]ական հարաբերությունների զարգացման պայմաններում գյուղացիների ու քաղաքային չքավորության շահագործման ուժեղացման հետևանքով աղանդը տարածվելով և նորանոր կողմնակիցներ ներգրավելով իր մեջ, վերաճել է հակաֆեոդալական և ազգային-ազատագրական շարժման` իր դեմ հանելով ոչ միայն հայ եկեղեցուն և խոշոր [[ավատատեր]]երին, այլև օտար բռնատիրողներին: Վերջիններից էր [[Մանազկերտ]]ի [[ամիր]] [[Աբուլ-Բարդ]]ը, ով [[840]]-[[850]]-ական թվականներին դաժանորեն ճնշել է շարժումը, որի հետևանքով նահատակվել է նաև Սմբատ Զարեհավանցին: |
||
Տող 9. | Տող 9. | ||
Այդ դեպքերից հետո շարժումն անկում է ապրել, սակայն [[X դար]]ի սկզբին Հայաստանի կենտրոնական և հյուսիս-արևելյան գավառներում բռնկված գյուղացիական ընդվզումների շնորհիվ կրկին աշխուժացել է: |
Այդ դեպքերից հետո շարժումն անկում է ապրել, սակայն [[X դար]]ի սկզբին Հայաստանի կենտրոնական և հյուսիս-արևելյան գավառներում բռնկված գյուղացիական ընդվզումների շնորհիվ կրկին աշխուժացել է: |
||
Ընդվզումներն առանձնապես մեծ թափ են ստացել [[Սյունիք]]ում ([[906]]-[[930]] |
Ընդվզումներն առանձնապես մեծ թափ են ստացել [[Սյունիք]]ում ([[906]]-[[930]] թվականներ) և [[Այրարատ]]ում ([[915]]-[[920]] թվականներ), որոնք վերածվել են ապստամբության: Հատկանշական է Սյունիքի [[Ցուրաբերդ]] ([[Ցուր]]), [[Բերդ]] և [[Տամալեք]] գյուղերի բնակիչների պայքարը [[Տաթևի վանք]]ի դեմ: Ցուրաբերդցիները հարձակվել են [[վանք]]ի վրա, սպանել վանահորը և թափել [[մյուռոն]]ը: Սակայն շուտով իշխանական զորախմբերը ճնշել են այդ ընդվզումները: |
||
[[ |
[[10-րդ դար]]ի կեսերից Թոնդրակյան շարժումը նոր վերելք է ապրել: [[Հարք]] [[գավառ]]ում, [[Մանանաղի]] գավառի [[Կաշե]], [[Աղյուսո]], [[Թուլայլ]] գյուղերում, [[Խնուս]], [[Անի]] և այլ [[քաղաք]]ներում կազմակերպվել են համայնքներ, որոնք ծավալել են աշխույժ գործունեություն: Քարոզիչներ են գործել [[Շիրակ]]ում, [[Ռշտունիք]]ում, [[Մոկք]]ում: |
||
10-րդ դարի վերջին և 11-րդ դարի սկզբին Թոնդրակյան շարժումը հասել է իր բարձրակետին: Հատկապես եռանդուն են գործել Հարքի և Մանանաղիի համայնքները: Հարքում, [[եպիսկոպոս]] [[Հակոբ Հարքացի|Հակոբ Հարքացու]] գլխավորությամբ թոնդրակեցիները կարգալույծ են արել բարձրաստիճան [[հոգևորական]]ներին, արգելել կրոնական ծիսակատարություններն ու արարողությունները: Հայոց [[կաթողիկոս]] [[Սարգիս Ա Սևանցի]]ն ([[992]]-[[1019]]) հալածել է նրանց, դուրս քշել բնակավայրերից, իսկ Հակոբին բանտարկել և աղվեսադրոշմ խարանել դեմքին: |
|||
Մանանաղիի Կաշե և Աղյուսո գյուղերի համայնքները, [[Կունծիկ աբեղա]]յի ղեկավարությամբ, տոհմիկ կանանց` Հրանույշի, [[Կամարի և Ախնի | Կամարայի, Ախնիի]] և իշխան [[Վրվեռ]]ի օժանդակությամբ, քանդել են եկեղեցիները, արտաքսել հոգևորականներին, իսկ [[1005]] |
Մանանաղիի Կաշե և Աղյուսո գյուղերի համայնքները, [[Կունծիկ աբեղա]]յի ղեկավարությամբ, տոհմիկ կանանց` Հրանույշի, [[Կամարի և Ախնի | Կամարայի, Ախնիի]] և իշխան [[Վրվեռ]]ի օժանդակությամբ, քանդել են եկեղեցիները, արտաքսել հոգևորականներին, իսկ [[1005]] թվականին (այլ տվյալով [[1011]]) կործանել [[Բազմաղբյուր]] ավանի (Խաչ գյուղ) սրբատեղին: Ի պատասխան` Մանանաղիի եպիսկոպոս Սամվելը ավերել է տվել Կաշե և Աղյուսո գյուղերը, ձերբակալել քարոզիչներին` տարել [[Ջերմ]] գյուղաքաղաք և հրապարակորեն աղվեսադրոշմ խարանել դեմքերին: Եպիսկոպոսին սատարել է բյուզանդական դատավոր Եղիան: Նույն ժամանակ Շիրակում մահապատժի է ենթարկվել թոնդրակյան քարոզիչ Ներսեսը: |
||
11-րդ դարի 30-ական թվականներին, երբ [[Բյուզանդիա]]ն ակնհայտ զավթողական քաղաքականություն էր վարում Հայաստանում, Թոնդրակյան շարժումը բռնկվեց նոր թափով: Այս անգամ էլ այն ընդունեց ազգային-ազատագրական բնույթ: Բյուզանդական ֆեոդալները` հայ ավատատերերի հետ պայքար են ծավալել Թոնդրակյան շարժման դեմ: Հայաստանի հարավային նահանգների և [[Միջագետք]]ի հյուսիսային մասերի բյուզանդական կառավարիչ, հայ խոշոր ավատատեր [[Գրիգոր Մագիստրոս]] Պահլավունու զինվորական ջոկատները [[1050]]-[[1053]] թվականներին ավերել են Թոնդրակ, Կաշե, Թուլայլ, Խնուս և այլ բնակավայրեր` թոնդրակեցիներին արտաքսելով երկրից: Եկեղեցու, խոշոր ավատատերերի և օտար իշխանությունների հալածանքների ու բռնությունների, ինչպես նաև սելջուկյան արշավանքների հետևանքով 11-րդ դարի 2-րդ կեսից Հայաստանում ստեղծված աննպաստ իրադրության պատճառով Թոնդրակյան շարժումն սկսեց անկում ապրել և աստիճանաբար վերացավ: |
|||
== Ուսմունքը == |
== Ուսմունքը == |
||
Թոնդրակեցիները ձգտում էին ոչ միայն բարձրաստիճան հոգևորականության վերացման, եկեղեցական ծեսերի պարզեցման այլ նաև մերժում էին [[խաչ]]ը, եկեղեցին ու նրա խորհուրդները: Ընդունելով «անտեսանելի և անշոշափելի [[Աստված | Աստծո]]» պաշտամունքը` թոնդրակեցիները մերժել են [[Հիսուս Քրիստոս]]ի աստվածությունը, մարդկայնացրել նրան` համարելով սոսկ [[մարգարե]]: Քրիստոսի մարդկայնացմամբ հանգել են երկնքի և երկրի մերձեցման, ժխտել հոգու անմահությունն ու անդրշիրիմյան աշխարհը, երկնային պատիժը կամ հատուցումը` մարդու երկրային արարքների համար: Ըստ նրանց, քանի որ չկա հոգու անմահություն ու հանդերձյալ կյանք` մարդու և Աստծո միջև միջնորդի դեր կատարող տեսանելի և շոշափելի խաչը, եկեղեցին, հոգևորականները, եկեղեցական պատկերները, ծեսերն ու արարողություններն անիմաստ են: Ոչ ոք իրավունք չունի նզովելու կամ բանադրելու: Մարդն ունի մեկ` երկրային կյանք, ուստի «երկնային արքայությունը» պետք է կառուցել երկրի վրա: |
Թոնդրակեցիները ձգտում էին ոչ միայն բարձրաստիճան հոգևորականության վերացման, եկեղեցական ծեսերի պարզեցման այլ նաև մերժում էին [[խաչ]]ը, եկեղեցին ու նրա խորհուրդները: Ընդունելով «անտեսանելի և անշոշափելի [[Աստված | Աստծո]]» պաշտամունքը` թոնդրակեցիները մերժել են [[Հիսուս Քրիստոս]]ի աստվածությունը, մարդկայնացրել նրան` համարելով սոսկ [[մարգարե]]: Քրիստոսի մարդկայնացմամբ հանգել են երկնքի և երկրի մերձեցման, ժխտել հոգու անմահությունն ու անդրշիրիմյան աշխարհը, երկնային պատիժը կամ հատուցումը` մարդու երկրային արարքների համար: Ըստ նրանց, քանի որ չկա հոգու անմահություն ու հանդերձյալ կյանք` մարդու և Աստծո միջև միջնորդի դեր կատարող տեսանելի և շոշափելի խաչը, եկեղեցին, հոգևորականները, եկեղեցական պատկերները, ծեսերն ու արարողություններն անիմաստ են: Ոչ ոք իրավունք չունի նզովելու կամ բանադրելու: Մարդն ունի մեկ` երկրային կյանք, ուստի «երկնային արքայությունը» պետք է կառուցել երկրի վրա: |
||
Թոնդրակյան շարժումը միջնադարյան Հայաստանի ամենանշանակալից երևույթներից էր: Այն հսկայական ազդեցություն է թողել հետագա սոցիալական շարժումների վրա: Թոնդրակյան շարժումը տարածված է եղել նաև [[Աղվանք]]ում: |
Թոնդրակյան շարժումը միջնադարյան Հայաստանի ամենանշանակալից երևույթներից էր: Այն հսկայական ազդեցություն է թողել հետագա սոցիալական շարժումների վրա: Թոնդրակյան շարժումը տարածված է եղել նաև [[Աղվանք]]ում: |
||
== Տես նաև == |
|||
* [[Պավլիկյան շարժում]] |
|||
{{ՀՍՀ}} |
{{ՀՍՀ}} |
||
[[Կատեգորիա:Հայ Առաքելական Եկեղեցի]] |
[[Կատեգորիա:Հայ Առաքելական Եկեղեցի]] |
23:12, 19 Հոկտեմբերի 2015-ի տարբերակ
Թոնդրակյաններ կամ Թոնդրակյան շարժում, աղանդավորական-սոցիալական շարժում Հայաստանում ` 9-րդ դարից 11-րդ դարերում:
Պատմական ակնարկ
Շարժման հիմնադիրը Սմբատ Զարեհավանցին էր, ով Հայաստանի մի շարք վայրերում աղանդավորական գաղափարներ քարոզելուց հետո Թոնդրակ ավանում կազմակերպել է համայնք և այն դարձրել կենտրոն: Նա ջանացել է նախկին աղանդավորական գաղափարախոսություններից ստեղծել մեկ միասնական ուսմունք, միավորել խմբավորումները` դառնալով նոր աղանդի օրենսդիր: Շարժումն անվանել են «թոնդրակեցիների աղանդ» կամ պարզապես «թոնդրակեցիներ»:
Ֆեոդալական հարաբերությունների զարգացման պայմաններում գյուղացիների ու քաղաքային չքավորության շահագործման ուժեղացման հետևանքով աղանդը տարածվելով և նորանոր կողմնակիցներ ներգրավելով իր մեջ, վերաճել է հակաֆեոդալական և ազգային-ազատագրական շարժման` իր դեմ հանելով ոչ միայն հայ եկեղեցուն և խոշոր ավատատերերին, այլև օտար բռնատիրողներին: Վերջիններից էր Մանազկերտի ամիր Աբուլ-Բարդը, ով 840-850-ական թվականներին դաժանորեն ճնշել է շարժումը, որի հետևանքով նահատակվել է նաև Սմբատ Զարեհավանցին:
Այդ դեպքերից հետո շարժումն անկում է ապրել, սակայն X դարի սկզբին Հայաստանի կենտրոնական և հյուսիս-արևելյան գավառներում բռնկված գյուղացիական ընդվզումների շնորհիվ կրկին աշխուժացել է:
Ընդվզումներն առանձնապես մեծ թափ են ստացել Սյունիքում (906-930 թվականներ) և Այրարատում (915-920 թվականներ), որոնք վերածվել են ապստամբության: Հատկանշական է Սյունիքի Ցուրաբերդ (Ցուր), Բերդ և Տամալեք գյուղերի բնակիչների պայքարը Տաթևի վանքի դեմ: Ցուրաբերդցիները հարձակվել են վանքի վրա, սպանել վանահորը և թափել մյուռոնը: Սակայն շուտով իշխանական զորախմբերը ճնշել են այդ ընդվզումները:
10-րդ դարի կեսերից Թոնդրակյան շարժումը նոր վերելք է ապրել: Հարք գավառում, Մանանաղի գավառի Կաշե, Աղյուսո, Թուլայլ գյուղերում, Խնուս, Անի և այլ քաղաքներում կազմակերպվել են համայնքներ, որոնք ծավալել են աշխույժ գործունեություն: Քարոզիչներ են գործել Շիրակում, Ռշտունիքում, Մոկքում:
10-րդ դարի վերջին և 11-րդ դարի սկզբին Թոնդրակյան շարժումը հասել է իր բարձրակետին: Հատկապես եռանդուն են գործել Հարքի և Մանանաղիի համայնքները: Հարքում, եպիսկոպոս Հակոբ Հարքացու գլխավորությամբ թոնդրակեցիները կարգալույծ են արել բարձրաստիճան հոգևորականներին, արգելել կրոնական ծիսակատարություններն ու արարողությունները: Հայոց կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին (992-1019) հալածել է նրանց, դուրս քշել բնակավայրերից, իսկ Հակոբին բանտարկել և աղվեսադրոշմ խարանել դեմքին:
Մանանաղիի Կաշե և Աղյուսո գյուղերի համայնքները, Կունծիկ աբեղայի ղեկավարությամբ, տոհմիկ կանանց` Հրանույշի, Կամարայի, Ախնիի և իշխան Վրվեռի օժանդակությամբ, քանդել են եկեղեցիները, արտաքսել հոգևորականներին, իսկ 1005 թվականին (այլ տվյալով 1011) կործանել Բազմաղբյուր ավանի (Խաչ գյուղ) սրբատեղին: Ի պատասխան` Մանանաղիի եպիսկոպոս Սամվելը ավերել է տվել Կաշե և Աղյուսո գյուղերը, ձերբակալել քարոզիչներին` տարել Ջերմ գյուղաքաղաք և հրապարակորեն աղվեսադրոշմ խարանել դեմքերին: Եպիսկոպոսին սատարել է բյուզանդական դատավոր Եղիան: Նույն ժամանակ Շիրակում մահապատժի է ենթարկվել թոնդրակյան քարոզիչ Ներսեսը:
11-րդ դարի 30-ական թվականներին, երբ Բյուզանդիան ակնհայտ զավթողական քաղաքականություն էր վարում Հայաստանում, Թոնդրակյան շարժումը բռնկվեց նոր թափով: Այս անգամ էլ այն ընդունեց ազգային-ազատագրական բնույթ: Բյուզանդական ֆեոդալները` հայ ավատատերերի հետ պայքար են ծավալել Թոնդրակյան շարժման դեմ: Հայաստանի հարավային նահանգների և Միջագետքի հյուսիսային մասերի բյուզանդական կառավարիչ, հայ խոշոր ավատատեր Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու զինվորական ջոկատները 1050-1053 թվականներին ավերել են Թոնդրակ, Կաշե, Թուլայլ, Խնուս և այլ բնակավայրեր` թոնդրակեցիներին արտաքսելով երկրից: Եկեղեցու, խոշոր ավատատերերի և օտար իշխանությունների հալածանքների ու բռնությունների, ինչպես նաև սելջուկյան արշավանքների հետևանքով 11-րդ դարի 2-րդ կեսից Հայաստանում ստեղծված աննպաստ իրադրության պատճառով Թոնդրակյան շարժումն սկսեց անկում ապրել և աստիճանաբար վերացավ:
Ուսմունքը
Թոնդրակեցիները ձգտում էին ոչ միայն բարձրաստիճան հոգևորականության վերացման, եկեղեցական ծեսերի պարզեցման այլ նաև մերժում էին խաչը, եկեղեցին ու նրա խորհուրդները: Ընդունելով «անտեսանելի և անշոշափելի Աստծո» պաշտամունքը` թոնդրակեցիները մերժել են Հիսուս Քրիստոսի աստվածությունը, մարդկայնացրել նրան` համարելով սոսկ մարգարե: Քրիստոսի մարդկայնացմամբ հանգել են երկնքի և երկրի մերձեցման, ժխտել հոգու անմահությունն ու անդրշիրիմյան աշխարհը, երկնային պատիժը կամ հատուցումը` մարդու երկրային արարքների համար: Ըստ նրանց, քանի որ չկա հոգու անմահություն ու հանդերձյալ կյանք` մարդու և Աստծո միջև միջնորդի դեր կատարող տեսանելի և շոշափելի խաչը, եկեղեցին, հոգևորականները, եկեղեցական պատկերները, ծեսերն ու արարողություններն անիմաստ են: Ոչ ոք իրավունք չունի նզովելու կամ բանադրելու: Մարդն ունի մեկ` երկրային կյանք, ուստի «երկնային արքայությունը» պետք է կառուցել երկրի վրա:
Թոնդրակյան շարժումը միջնադարյան Հայաստանի ամենանշանակալից երևույթներից էր: Այն հսկայական ազդեցություն է թողել հետագա սոցիալական շարժումների վրա: Թոնդրակյան շարժումը տարածված է եղել նաև Աղվանքում:
Տես նաև
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ |