Սողոմոն Մաքենացի
| Սողոմոն Մաքենացի | |
| Ընդհանուր տեղեկություններ | |
| Ավազանի անունը | Սողոմոն Մաքենացի |
| Եկեղեցի |  Հայ Առաքելական եկեղեցի
|
| Անուն | Մաքենյաց վանք |
| Ծնվել է | 7-րդ դար |
| Մահացել է | 8-րդ դար |
Սողոմոն Մաքենացի, հայ հոգևորական, որը հիմնադրել է Մաքենյաց դպրոցը և դասավանդել է այնտեղ: Նրա շնորհիվ թարգմանվել են եկեղեցական տոնակատարությունների մեծ մասը:
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մաքենոցաց վանքի դպրոցի կրթամշակութային վերելքը կապվում է «զհռչակելի այրն Սողոմոն»-ի՝ «Հարանց հոր» անվան հետ: Մովսես Կաղանկատվացու վկայությամբ նա «ժամանակին Հայաստանեայցն էր պարծանք»[1]:
Սողոմոնի ծննդյան թվի և վայրի մասին տեղեկությունները գրեթե բացակայում են, սակայն դատելով նրա գործունեության ժամանակաշրջանից և մի քանի հայտնի դրվագներից՝ ենթադրվում է, որ ծնվել է VII դարի վերջին քառորդին:
Ծննդավայրը հայտնի չէ: Հավանական է, որ նա Սյունիքում չի ծնվել, այլ այդտեղ է տեղափոխվել Հայաստանի այլ բնակավայրից: Այս տեսակետի համար հիմք են 1200-1202 թթ. Մշո Առաքելոց վանքում կազմված Տօնական-ճառընտիրի հիշատակարանի հեղինակ Ներսեսի հետևյալ տողերը.
«Այր ոմն իմաստուն, որոյ անուն Սողովմովն, ոչինչ հարուստ ամաւք նախագոյն եղեալ՝ աշխարհէ Արեւելից՝ դաշնաւոր անուանեալ ծովուն Գեղագունաց վանաց վանական Մաքենտենից ուխտական, սրբազարդից արանց առաջնորդի»[2]:
Ալիշանի կարծիքով՝ Սողոմոնը Մասիսի փեշերին գտնվող Ակոռիի վանական միաբաններից էր, և այստեղից «երթալ բնակել ոչ յանապատս, այլ ի վանս միաբանից, յԵրաշխաւորսն կամ ի Մաքենոց»[3]: Կարելի է ենթադրել, որ մինչ Սյունիք ժամանելը նա ուսանել է Ակոռիի վանական դպրոցում կամ Այրարատի դպրոցներից մեկում: Նրա՝ հմուտ աստվածաբան և հունարենի գիտակ լինելը հուշում է, որ ուսումը շարունակել է նաև Հայաստանից դուրս՝ ժամանակի հայտնի գիտական կենտրոններից որևէ մեկում:
Երիտասարդ տարիքում մտնելով Մաքենոցաց վանք՝ Սողոմոնը հիմնադրում է դպրոց, որով սկզբնավորում է Սյունյաց հռչակավոր դպրոցի զարգացման նոր փուլի սկիզբ: Մաքենոցաց դպրոցը գործում էր Սյունյաց Մայր վարդապետարանի հովանավորությամբ: Իր առաջնորդության շրջանում Սողոմոնը վանքերի բարենորոգչության, իմաստնության և սրբակրոն վարքի շնորհիվ, ինչպես նաև մյուսներից առանձնանալու համար ստացել է Հարանց հայր պատվանունը[3]:
Մաքենոցաց վանքի հեղինակությունն ու վարկը այնքան բարձր էին, որ Սյունյաց պատմիչն այն բնութագրում է իբրև «համբաւատենչ և մեծասքանչ հանդիսարանն, ի հրեշտակերամ կրոնաստանն սուրբ և յաստուածաբնակ առաքինարանն Մաքենոցաց»[4]: Կրթօջախի արդյունավետ գործունեությունը որոշակի ընդհատումներով շարունակվել է մի քանի դար:
Սողոմոն Հարանց հոր և Մաքենոցաց դպրոցի համբավն այդ շրջանում լայնորեն տարածված էր և´ Հայաստանում, և´ նրա սահմաններից դուրս: Ուստի պատահական չէր, որ VIII դ. նշանավոր մատենագիր, Դվինի կաթողիկոսարանի հայտնի դպրոցում կրթություն ստացած, «Սիւն երկնի, խարիսխ հաւատոյ» խոսքերով մեծարված փիլիսոփա Ստեփանոս Սյունեցին ուսման մեջ կատարելագործվելու նպատակով ուղևորվում է «սուրբ և յաստուածաբնակ առաքինարանն Մաքենոցաց, առ աստուածազգեաց և սերովբէատիպ» Հարանց հայր Սողոմոն Մաքենացու մոտ, ով այդ մեծ ուխտի կառավարիչն էր»[5]: Այնտեղ Ստեփանոս Սյունեցին խստակրոն և ճգնավորական կյանք էր վարում[4]: Ուսանելու հետ մեկտեղ ուսուցչից նրան են փոխանցվում սրբերի վկայաբանությունները[6]: Դժվար է ստույգ որոշել, թե որքան ժամանակ է նա անցկացրել Մաքենոցաց ուխտում, սակայն դատելով կատարած գործերից՝ ենթադրելի է, որ այն կարճատև չի եղել: Տեսական գիտելիքները հարստացնելու և միաժամանակ գործնական հմտություններ ձեռք բերելու նպատակով Ստեփանոսը տեղափոխվում է Սյունյաց եպիսկոպոս Մովսեսի[7] (մոտ 700-707 թթ.) մոտ և նրան աշակերտում եպիսկոպոսարանի վարդապետարանում: Հմտանալով աստվածաբանության մեջ՝ Ստեփանոսը ղեկավարում է «յամբիոնն րաբունական» և վարդապետարանի աշակերտներին ուսուցանում Աստվածաշնչի մեկնությունը[8]:
Մաքենացու թողած գրական-հոգևոր ժառանգությունը վկայում է, որ VIII դ. Հայ եկեղեցին դավանաբանական շարունակական վեճերի, իսլամի կողմից տեղի ունեցող գրոհների պայմաններում ամրապնդում էր իր տեսական հիմքերը, շարունակում էր կոփել Հայոց եկեղեցու ինքնուրույն օրենսդրությունը: Եկեղեցական տոների ժողովածուի կազմումով, բնագրերի մեկնություններով գիտնական-վարդապետը «ազգային օրացույցը զարդարում է սրբերով և անձանցով, որոնք պաշտպանության և դրվատանքի անհրաժեշտությունն ունեցող ազգային ժառանգության փառքն էին»[9]:
Սյունյաց դպրոցը ներկայացնող Սողոմոն Մաքենացին Հայ եկեղեցու այն կարևոր սյուներից է, որի գործունեությունը համեմատելի է Հովհան Օձնեցու (717-728 թթ.), Արշարունյաց եպիսկոպոս Գրիգորիսի (650-730 թթ.), Խոսրովիկի (VIII դ. առաջին կես) գործունեության հետ: Հայ եկեղեցական ողջ կարգը, որը պահպանվել է ցայսօր, գերազանցապես սահմանել են նրանք: Այդ անհատների աստվածաբանական գործերը հետագա դարերի դավանաբանական վեճերում դավանական շեղումների և այլադավանության դեմ պայքարի ուղեցույց էին ծառայում: Մաքենացին և Հայ եկեղեցու մյուս հայրերը մշակեցին մեր եկեղեցու բարենորոգման կանոնները, նրա ծիսադավանական և աստվածաբանական սկզբունքները՝ նպաստելով սեփական ազգային և կրոնական ինքնության գիտակցման ամրապնդմանն ու զարգացմանը:
Հարանց հայրը վախճանվել է VIII դ. 60-70-ական թվականներին առաջացած տարիքում և թաղված է իր հարազատ Մաքենյաց վանքում:
Մաքենացու աշակերտները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սողոմոն Մաքենացու նշանավոր աշակերտներից էր հայոց ապագա կաթողիկոս Սողոմոն Գառնեցին (791-792), ով «էր ի քաղաքագիւղէն Գառնւոյ, և ի մանկութենէ առեալ էր զլուծ կրօնաւորութեան կարգի և բազում առաքինաջան երկոց զանձն տուեալ ի մեծ ուխտին Մաքենոցաց»[10]: Հովհաննես Դրասխանակերտցին ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում այդ ժամանակ Մաքենոցաց դպրոցում ուսուցանվող գիտությունների մասին: Ըստ նրա՝ դասավանդվել են փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն և երաժշտություն՝ սաղմոսերգություն[10]: Այստեղ Սողոմոն Գառնեցին ստանում է վարդապետական աստիճան և դասավանդում նույն դպրոցում: Հարանց հոր մահից հետո (VIII դ. երկրորդ կես) Սողոմոն Գառնեցին ստանձնում է Մաքենոցաց ուխտի և դպրոցի առաջնորդությունը: Որոշ ժամանակ անց՝ Սողոմոն Գառնեցու օրոք, վանականները ստիպված են լինում հեռանալ իրենց մենաստանից: Երբեմնի ձույլ միաբանությունը երկփեղկվում է: Նրանց մի մասը «գնացին ընդ հօրն Սաղոմոնի, ոչ առաջնոյն որ Հարանց հայր կոչեցաւ, այլ ընդ նորին աշակերտին, ի գաւառն Շիրակայ, ի սուրբ ուխտն Զրէսկ[11] (Զրեսկի վանքը գտնվում է Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի, Ջավախք գավառում, Ախալքալաք քաղաքի մոտ, VII-VIII դդ. եղել է հոգևոր կենտրոն: Ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնյանի կարծիքով՝ առնվազն IX դ. առաջ Զրեսկը եղել է Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևոր կենտրոն[12]), յորում պայծառանայր սոյն այս Սաղոմոն ճգնութեամբ սիւնամուտ լեալ»[13]:) Միաբանների մյուս խումբը հոգևոր հայրերից մեկի առաջնորդությամբ տեղափոխվեց Արցախ և հաստատվեց Ջրաբերդ գավառի Ջրվշտիկ Եղիշե առաքյալի վանքում:
VIII դ. 70-ական թվականներից Մաքենոցաց ուխտը ժամանակավորապես դադարում է գործելուց և «տեղին անբնակ մնայր»: Այս ամենը տեղի է ունենում կարճ ժամանակահատվածում: Այդ ժամանակ Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հոգևորականների արագորեն տարագրվելու և երբեմնի ծաղկուն կենտրոնի ամայանալու գլխավոր պատճառը քաղաքական աննպաստ հանգամանքներն էին և արաբական հրոսակախմբերի ասպատակությունները[14]:
Գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սողոմոն Մաքենացու աստվածաբանական և դավանաբանական գործունեության ուշագրավ դրվագներից է նրա մասնակցությունը 726 թ. Հովհան Օձնեցու նախաձեռնած Մանազկերտի եկեղեցական ժողովին, որը մեծ նշանակություն ունեցավ Հայ եկեղեցու հետագա զարգացման համար[15][16]: Այն բեկումնային կետ էր Հայ եկեղեցու պատմության մեջ, քանի որ վերստին հաստատվեց նրա հակաքաղկեդոնական դիրքորոշումը[17]: Ժողովի նպատակը հայ և ասորական եկեղեցիների միջև գոյություն ունեցող դավանաբանական տարաձայնությունների ու վեճերի վերացումն էր: Ժողովի գումարման առիթով հայ մատենագիրների ձևակերպումները հստակ են. «Վասն քաղկեդոնի աղանդոյն», «սրբեաց զհաւատս ի մարդադաւան աղանդոյն», «ի բաց ընկեցեալ զդաւանութիւնն Քաղկեդոնի»[18]: Մ. Օրմանյանն այսպես է ձևակերպում ժողովի գլխավոր նպատակը. «ապականութեան խնդիրին ծայրայեղութիւնները, աստուածաչարչութիւնն ու երեւութականութիւնը հերքել, եւ ուղիղ դաւանութեան կէտը որոշելն էր»[19]: Ժողովականների համաձայնությամբ ընդունվեցին 10 նզովքները, որոնք խարսխված էին միաբնակ հակաքաղկեդոնական վարդապետության հիմքի վրա: Հայ և ասորի եկեղեցիների միջև կային ծիսակատարությունների որոշակի տարբերություններ, սակայն այդ հարցում Հայ եկեղեցին հավատարիմ մնաց իր հնավանդ ծեսերին: Պատասխանելով իր աշակերտի՝ Սողոմոն Գառնեցու նամակին՝ Սողոմոն Հարանց հայրը Մանազկերտի ժողովի արդյունքները այսպես է ամփոփում. «ոչ պարտեցան Հայք ի հաւատոյ…»[20]:
740 թվականին Հարանց հայրը մասնակցել է Աղվանից Միքայել կաթողիկոսի /707-744/ Շամքորում գումարած ժողովին. «Յայնժամ հայրապետն Աղուանից Միքայէլ արար ժողով ուխտի եկեղեցւոյ իւրոյ. և կոչէ առ ինքն զհռչակելի այրն՝ զՍողոմոն, որ Մաքենացւոցն սուրբ ուխտին էր առաջնորդ»[21] (Հր. Աճառյանը գտնում է, որ Շամքորի ժողովին մասնակցել է ոչ թե Հարանց հայր Սողոմոնը, այլ Սողոմոն Գառնեցին[22]):
Ժողովի հրավիրման առիթը արյունակիցների միջև տեղի ունեցող ամուսնություններն էին, որը հակառակ էր Հայ եկեղեցու կանոններին: ժողովականները նախ նզովում են եկեղեցու սահմանած կարգը ոտնահարած իշխան Վարազոյին և կշտամբում նրան իր հովանավորության տակ առած վրաց կաթողիկոս Թալիլեին[21]: Գիտնական վարդապետ Սողոմոն Մաքենացին այս ժողովում մասնակցում է վրաց կաթողիկոսին ուղղված հանդիմանական նամակի շարադրմանը:
Խնդրո առարկա ժամանակաշրջանում Հայոց եկեղեցին միաժամանակ ենթարկվում էր և´ իսլամադավան արաբների կրոնական հալածանքներին, և´ հույների դավանաբանական ճնշումներին: Վերջիններս ջանում էին Հայոց եկեղեցուն պարտադրել ընդունելու Քաղկեդոնի եկեղեցական ժողովի որոշումները և իրենց եկեղեցական կարգերը՝ մատնանշելով Հայոց եկեղեցու նվիրապետության անկատարությունը: Հարցն այն աստիճան էր բորբոքվել, որ հույները Հայ եկեղեցու նվիրապետական կառույցը համարում էին ոչ լիարժեք՝ եկեղեցու ինը դասերը չունենալու պատճառով: Այս խնդրի կարգավորման գործում ևս կարևոր դերակատարություն է ունեցել Սողոմոն Մաքենացին:
Նրա աշակերտ, հետագայում Հայոց կաթողիկոս Սողոմոն Գառնեցին (791-792 թթ.) նամակով դիմում է իր ուսուցչին՝ խնդրանքով պարզաբանում տալ հայերի պարտության պատճառների շուրջ. «Այլ Հայք համբաւէին զՅոհաննու Մայրագոմեցւոյ, եթէ ի Յունաց կողմն ելեալ հակառակ բերէր. զորոյ զրպարտութեանն պատճառ Սողոմոն ոմն միանձնեայ, որ և յետոյ Հայոց եղև կաթողիկոս: Նորա հարցեալ զվարդապետն իւր Սողոմոն, որ Մաքենացւոցն էր հայր»: Հերքելով հույների մեղադրանքները՝ Հարանց հայրը. «գրով ուսույց զայս, եթէ ոչ պարտեցան Հայք ի հաւատոյ մասին»[20]: Նա հաստատում է հայերի՝ ճշմարիտ դավանանքին՝ հակաքաղկեդոնական քրիստոսաբանությանը, հավատարիմ լինելը[23]:
Ցույց է տալիս, որ հույների՝ նվիրապետական ինը դասերի վերաբերյալ հրահրած վեճը կամայական է.
«Ինն կարգաց դրութիւնը յոյներուն կողմէ յուզուած խնդիր մն էր, Հայոց հայրապետական աթոռին պատիւը եւ նշանակութիւնը նսեմացնելու համար: Յունաց առարկութիւնը պարզապէս իմաստակութիւն էր, որովհետեւ դասակարգութեան ինը թիւը կամայական էր»[24]:
Ստեղծագործություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եթե մինչև VII դ. վերջերը հայոց օրացույցին վերաբերող տեղեկությունները եղել են ցաքուցրիվ, ապա VIII դ. երևան են գալիս եկեղեցական ծիսակատարություններին և դրանց մեկնությանը նվիրված բազմաթիվ աշխատություններ: Հայկական ծիսական տարվա ձևավորման և զարգացման ասպարեզում VII-VIII դարերը կարևոր ժամանակաշրջաններ են երբ եկեղեցու հայրերը և մեկնիչները մտահոգվում են այդ մասին իրենց հավատացյալներին և ընթերցողներին գիտելիքներ հաղորդելու հարցով[25]: Հենց այս մտահոգությամբ Սողոմոն Մաքենացին կազմել է տերունական տոների լուսաբանմանը և նահատակների հիշատակին նվիրված «Տօնական» ժողովածուն՝ ավանդելով անգնահատելի արժեք ունեցող գրավոր ժառանգություն: Տոնականը զանազան բնագրերի բանաքաղություն է, որը նպատակ էր հետապնդում գիշերային ժամի համար ի մի բերել հայրաբանական և այլ ընթերցումները, ինչն արդեն գոյություն ուներ այլ արարողություններում[25]: «Հայր Սողոմոն արար զտօնականն՝ ի Մաքենիս»-գրում է Մխիթար Այրիվանեցին[26]: Նոր Հայկազյան բառարանի հեղինակների օգտագործած մի «Ոսկեփորիկ»-ի վկայությամբ՝ «Սողոմոն Մաքենոցի հայրն արար զՏօնականն»[27]: Մեզ հասած «Գրոց ցանկերում» ևս պահպանված է այս վկայությունը[28]:
«Տօնականի» բնագիրը չի պահպանվել, սակայն նրա մասին ամենահին տեղեկությունը պահպանվել է 1200-1202 թթ. Դարանաղյաց գավառի Սեպուհ լեռան վրա գտնվող Ավագ վանք մենաստանում՝ Վարդան Կարնեցու ընդօրինակած Տոնականում[29]: Այն հայտնի է «Մշո Տաւնական-Ճառընտիր» անունով[30]: «Մշո Տաւնական»-ի հիշատակարանը վկայում է որ աստուածարեալ պատմությունները՝ ճառերը, «ի կանոն կարգադրութիւն» հավաքել և ամբողջացրել է Սողոմոն Մաքենացին 747 թ. Գեղարքունյաց գավառում, Մաքենյաց վանքում[30]: Սողոմոն Մաքենացին «Տոնականի» կազմումը նախաձեռնել է այն ժամանակ, երբ Մաքենյաց վանքում ուսանում և ճգնում էր Ստեփանոս Սյունեցին: Հետևաբար ենթադրելի է, որ «Տոնականի» ստեղծմանը մասնակից է եղել նաև Ստեփանոս Սյունեցին:
Մաքենացու «Տոնականի» հիման վրա հետագայում կազմվել են բազմաթիվ ժողովածուներ, որոնք լրացվել են նոր վարքերով, վկայաբանություններով և ճառերով: Այդպիսի օրինակներից է Առաքելոց վանքում կազմված Տոնականը: Ըստ դրա հիշատակարանի հեղինակի՝ Մաքենացին քննությամբ և բազում ջանքերի շնորհիվ է այն ստեղծել.
«զայսպիսի շինուած աստուածեղէն զհաստատեալ կանոն տաւնից ժողովոց եւ զվսեմական արտադրութիւնս հոգէպատումն ճառից պատմութեանց»[31]:
«Զուտ բովանդակությամբ թեև այն հայոց պատմություն չէ, այլ ընդամենը պարունակում է նաև հայ սրբերի պատմություններ,-գրում է Ղ. Ալիշանը,-սակայն նրա հեղինակը ավելի արժանի է պատմիչ կոչվելու քան շատերը»[32]:
Մեծ է Սողոմոն Մաքենացու «Տոնականի» դերը հայ ազգային և կրոնական ինքնության ամրապնդման և զարգացման հարցում: VIII դ. սկզբին, պայքարելով մուսուլմանների և իր ծիսակարգերը պարտադրող հույն եկեղեցու դեմ, Հայ եկեղեցու հայրերը, որոնց թվում էր նաև Սողոմոն Մաքենացին, «հայացնում» են մեր եկեղեցու ծիսական օրացույցը: Դրանում նրանք զետեղում են հայոց պատմության նշանավոր անձանց նվիրված տոների կատարումը, որով հայկական օրացույցը միանգամայն նոր տեսք է ընդունում[33]:
Մեսրոպ Մաշտոցի մասին ամենահավաստի սկզբնաղբյուրները Կորյունի «Վարք Մաշտոցի», Մովսես Խորենացու և Ղազար փարպեցու երկասիրություններն են: Մաքենացու կազմած «Տոնականում» կա Մաշտոցի վարքին նվիրված մեկ այլ տարբերակ, որը հայտնի է «Փոքր Կորյուն», «Սուտ Կորյուն» անուններով: Ենթադրվում է, որ «Փոքր Կորյունը» խմբագրել է Սողոմոն Մաքենացին և մուծել «Տոնականի» մեջ[34]: «Փոքր Կորյուն»-ը Կորյունի երկի համառոտ խմբագրումն է, որը կազմվեց Մաշտոցի տոնը նշելու օրը եկեղեցիներում կարդալու համար, քանի որ ընդարձակը մատչելի չէր, բարդ էր:
Սողոմոն Մաքենացին խմբագրել է նաև Վահան Գողթնեցու վկայաբանությունը: Վահան Գողթնեցին դարձի է եկել և հանուն հավատքի նահատակվել: Որպես քրիստոնյա նահատակ՝ նա արժանացել է մեծ առաքինությամբ և սրբակրոն բարքով օժտված Հարանց հոր ուշադրությանը: Վահան Գողթնեցին որդին էր Գողթն գավառի իշխան Խոսրով Գողթնեցու, որին արաբները, ի թիվս բազում այլ իշխանների, 705 թ. հրկիզել էին: Նախարարական այլ ընտանիքների հետ արաբները գերել և Դամասկոս էին ուղարկել նաև մանուկ Վահան Գողթնեցուն, որին այնտեղ վերանվանել էին Վահաբ: Աբումելիք էմիրի արքունիքում նա ստանում է փայլուն կրթություն և «իմաստնանայր ուսմամբ և ճարտարութեամբ»: Բոլորովին իսլամացած և արաբացած Վահանը տեղյակ էր իր՝ քրիստոնյա և հայ իշխանական տոհմից սերած լինելու մասին: 719 թ. երբ Հայոց կաթողիկոս Հովհան Օձնեցու միջնորդությամբ ընդհանուր ներում և վերադարձի իրավունք է շնորհվել գերյալ քրիստոնյաներին, Վահան Գողթնեցին ևս, պատճառաբանելով, որ ցանկանում է վերականգնել իր իշխանական իրավունքները Գողթն գավառում, Օմար II խալիֆից (717-720 թթ.) թույլտվություն է ստանում և վերադառնում Հայաստան: Նա գալիս է Գողթն՝ իր հայրենի տիրույթներ, և «յայտնապէս խոստովան լինել զքրիստոնեութիւնն, և զիւր անգիտութեան մեղսն»:
Հայաստանում նա ամուսնանում է Սյունյաց Բաբկեն իշխանի դստեր հետ, այնուհետև թափառական կյանք վարում (732-737 թթ.): Շրջում է վանքից վանք, ճգնում Շիրակ, Նիգ, Արագածոտն գավառներում: Լսելով Հարանց հայր Սողոմոն Մաքենացու մասին, ով արդեն քաջատեղյակ էր իր կյանքի բոլոր դրվագներին, նա որոշում է խոստովանել իր կյանքի մանրամասները և «հասեալ ի վանսն Մաքենոցաց, ծանուցանէ զամենայն հօրն ստուգութեամբ, և վասն ճանապարհին՝ և ցանկութեանն»[35]: Մեկ տարի (736-737 թթ.) նա ճգնում է Մաքենյաց վանքում»[36] և Սողոմոն Մաքենացուց ստանում է «յորդորական խրատս՝ և քաջալերութիւնս»: Դրանից հետո Հարանց հայրը վանքի միաբանների հետ միասին «մեծաւ սիրով և արտասուոք» ճանապարհում է նրան»[37]: Քրիստոնեություն ընդունելուց հետո Վահան Գողթնեցին Օմարի պահանջով վերադառնում է արքունիք՝ Դամասկոս, ուր և շատ չանցած՝ (737 թ.)[38] նահատակվում հանուն հավատի:
Վկայաբանության սկզբնական տարբերակը չի բավարարել Սողոմոն Մաքենացուն, ուստի նա դիմել է Արտավազդ Աբրահամին՝ կազմելու նորը: Վահան Գողթնեցու վկայաբանությունը մեզ է հասել երկու խմբագրությամբ, առաջինը գրվել է Վահանի նահատակությունից հետո, նրա ուղեկիցների պատմածների հիման վրա, Արծկեի Երաշխավոր վանքի վանահայր Արտավազդ Աբրահամի կողմից (737 թ.): Երկրորդ խմբագրությունը յոթ տարի անց ևս Արտավազդ Աբրահամի ձեռքով է գրվել. «Իսկ ետ Է (7) ամի հայր վանացն Երաշխաւորի, որոյ անուն Աբրահամ կոչի… իջեալ յԱսորեստան, և գնացեալ հասեալ ի քաղաքն Ռուծափ…»: Աբրահամը Ռուծափ է գնում Գողթնեցուն նվիրված պատմության հունարեն օրինակը բերելու: Վերադարձին Ուռհայում թարգմանել է տալիս այն և վերադառնում Երաշխավորի վանք, որտեղ 744 թ. ավարտում Վահան Գողթնեցու նահատակությանը նվիրված պատմության նոր խմբագրությունը[39]:
Մաքենացու կազմած «Տոնականի» օրինակի մեջ բացի Գողթնեցու վկայաբանությունից մտել են Եղիշեի խրատները, Շուշանիկի վկայաբանությունը, Ներսես Ա կաթողիկոսի պատմությունը, Սահակ Բագրատունու «Թուղթը», Աբգար թագավորի «Թուղթը», Փոքր Կորյունը և այլ գործեր, որոնք գրվել են մինչև Մաքենացին[40]: «Տոնականը» մեծ գործածություն է ունեցել Հայոց եկեղեցում և ժամանակի ընթացքում լրացվել նոր նյութերով:
«Տոնականի» ուսումնասիրությամբ զբաղվել է նաև բելգիացի հայագետ Միշել վան Էսբրուկը: Բազմաթիվ ճառընտիրների համեմատությունից հետո նա եզրակացրել է, որ դրանք բոլորն էլ սերում են Սողոմոն Մաքենացու օրինակից, սակայն ամենահարազատը Երևանի թիվ 993-ն է[40]:
Փարիզի Ազգային գրադարանում է պահվում թիվ 178 «Տոնականը», որն ընդօրինակված է XII դ.: Բացի քրիստոնեական գաղափարախոսության նշանավոր այրերի գործերից, այստեղ կան նաև Հայ եկեղեցու հայրերի երկու տասնյակից ավելի վկայաբանություններ ու պատմական գործեր: Սողոմոն Մաքենացու երկասիրած այլ աշխատություններ մեզ չեն հասել:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Մովսէս Կաղանկատուացի, էջ 314
- ↑ Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դար, աշխատասիրությամբ Ա. Մաթևոսյանի, Երևան, 1984, էջ 43
- ↑ 3,0 3,1 Ղ. Ալիշան, Սիսական, էջ 66
- ↑ 4,0 4,1 Ստեփաննոսի Սիւնեաց Եպիսկոպոսի, Պատմութիւն Տանն Սիսական, էջ 96
- ↑ Ստ. Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, թարգմ., ներած., և ծանոթագր. Ա. Աբրահամյանի, էջ 431, ծանոթ. 201
- ↑ Ա. Ղազարոսյան, Մաքենոցաց ուխտը և Սողոմոն Մաքենացին, Էջմիածին, Դ, 2002, էջ 37
- ↑ Քրիստոնյա Հայաստան, հանրագիտարան, Երևան, 2002, էջ 766
- ↑ Ստեփաննոսի Սիւնեաց Եպիսկոպոսի, Պատմութիւն Տանն Սիսական, էջ 97
- ↑ Շառլ Ռենու, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2008, N-3, էջ 91
- ↑ 10,0 10,1 Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Աշխարհաբար թարգմ. և ծանոթագր. Գ. Թոսունյանի, Երևան, 1996, էջ 112-113
- ↑ Թ. Հակոբյան, Ստ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Բարսեղյան, հ. Բ, Երևան, 1988, էջ 322
- ↑ Ա. Մելքոնյան, Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, Երևան, 2003, էջ 45-46
- ↑ Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Պատմութիւն Տանն Սիսական, էջ 116
- ↑ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն հայոց, ի լոյս ընծայեաց Մկրտիչ Էմին, Մոսկվա, 1860, էջ 51
- ↑ Ժամանակագրութիւն տեառն Միխայէլի Ասորւոց պատրիարքի, Յերուսաղէմ, 1871, էջ 339-340
- ↑ Ե. Տէր-Մինասեանց, Հայոց եկեղեցու յարաբերութիւնները Ասորւոց եկեղեցիների հետ, Ս. Էջմիածին, 1908, էջ 194
- ↑ Ն. Ադոնց, Երկեր, Զ, Երևան, 2012, էջ 343
- ↑ Ստեփաննոս Տարօնեցի, Պատմութիւն տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 103
- ↑ Մ. Օրմանեան, h. Ա, էջ 574
- ↑ 20,0 20,1 Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, էջ 272
- ↑ 21,0 21,1 Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, էջ 313-314, 344-345
- ↑ Հր. Աճառյան, նշվ. աշխ., հտ. Դ, էջ 567
- ↑ Ղ. Ալիշան, Սիսական, էջ 67
- ↑ Մ. Օրմանեան, h. Ա, էջ 430
- ↑ 25,0 25,1 Շառլ Ռենու, Հայոց ծիսական տարվա զարգացումը VIII-XII դարերում ծիսական մեկնությունների և գրքերի հենքի վրա, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2008, N-3, էջ 80
- ↑ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն Հայոց, էջ 51
- ↑ Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 901
- ↑ Հ. Անասյան, Հայկական մատենագիտություն, Ա, Երևան, 1959, էջ LX
- ↑ Ա. Մաթևոսյան, Երբ և որտեղ է գրվել Մշո Տօնական-ճառընտիրը, Բանբեր մատենադարանի, 1969, էջ 150
- ↑ 30,0 30,1 Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ե-ԺԲ դդ., աշխատասիրությամբ Ա. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 31
- ↑ Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դար, Կազմեց Ա. Մաթևոսյան, Երևան, 1984, էջ 43
- ↑ Ղ. Ալիշան, Հայապատում, մաս Ա, էջ 75
- ↑ Շառլ Ռենու, նշվ աշխ., ՊԲՀ, 2008, N-3, էջ 88
- ↑ Քրիստոնյա Հայաստան, հանրագիտարան, էջ 916
- ↑ Սոփերք հայկականք, ԺԳ, Վէնետիկ, 1854, էջ 75-76
- ↑ Մ. Չամչեանց, նշվ. աշխ., հ. Բ, էջ 384-385
- ↑ Սոփերք հայկականք, ԺԳ, Վէնետիկ, 1854, էջ 76
- ↑ Թովմայի վարդապետի Արծրունւոյ Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Ս. Պետերբուրգ, 1887, էջ 252
- ↑ Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ե-ԺԲ դդ., էջ 29-30, ծանոթ. 2
- ↑ 40,0 40,1 Ա. Ղազարոսյան, նշվ. աշխ., Էջմիածին, Դ, էջ 41