Սողոմոն Մաքենացի

Ստեղծել հղումը
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սողոմոն Մաքենացի
Ընդհանուր տեղեկություններ
Ավազանի անունը Սողոմոն Մաքենացի
Եկեղեցի Հայ Առաքելական եկեղեցի Հայ Առաքելական եկեղեցի
Անուն Մաքենյաց վանք
Ծնվել է 7-րդ դար
Մահացել է 8-րդ դար


Սողոմոն Մաքենացի, հայ հոգևորական, որը հիմնադրել է Մաքենյաց դպրոցը և դասավանդել է այնտեղ։ Նրա շնորհիվ թարգմանվել են եկեղեցական տոնակատարությունների մեծ մասը։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաքենոցաց վանքի դպրոցի կրթամշակութային վերելքը կապվում է «զհռչակելի այրն Սողոմոն»-ի՝ «Հարանց հոր» անվան հետ։ Մովսես Կաղանկատվացու վկայությամբ նա «ժամանակին Հայաստանեայցն էր պարծանք»[1]։

Սողոմոնի ծննդյան թվի և վայրի մասին տեղեկությունները գրեթե բացակայում են, սակայն դատելով նրա գործունեության ժամանակաշրջանից և մի քանի հայտնի դրվագներից՝ ենթադրվում է, որ ծնվել է VII դարի վերջին քառորդին։

Ծննդավայրը հայտնի չէ։ Հավանական է, որ նա Սյունիքում չի ծնվել, այլ այդտեղ է տեղափոխվել Հայաստանի այլ բնակավայրից։ Այս տեսակետի համար հիմք են 1200-1202 թթ. Մշո Առաքելոց վանքում կազմված Տօնական-ճառընտիրի հիշատակարանի հեղինակ Ներսեսի հետևյալ տողերը.

«Այր ոմն իմաստուն, որոյ անուն Սողովմովն, ոչինչ հարուստ ամաւք նախագոյն եղեալ՝ աշխարհէ Արեւելից՝ դաշնաւոր անուանեալ ծովուն Գեղագունաց վանաց վանական Մաքենտենից ուխտական, սրբազարդից արանց առաջնորդի»[2]:

Ալիշանի կարծիքով՝ Սողոմոնը Մասիսի փեշերին գտնվող Ակոռիի վանական միաբաններից էր, և այստեղից «երթալ բնակել ոչ յանապատս, այլ ի վանս միաբանից, յԵրաշխաւորսն կամ ի Մաքենոց»[3]։ Կարելի է ենթադրել, որ մինչ Սյունիք ժամանելը նա ուսանել է Ակոռիի վանական դպրոցում կամ Այրարատի դպրոցներից մեկում։ Նրա՝ հմուտ աստվածաբան և հունարենի գիտակ լինելը հուշում է, որ ուսումը շարունակել է նաև Հայաստանից դուրս՝ ժամանակի հայտնի գիտական կենտրոններից որևէ մեկում։

Երիտասարդ տարիքում մտնելով Մաքենոցաց վանք՝ Սողոմոնը հիմնադրում է դպրոց, որով սկզբնավորում է Սյունյաց հռչակավոր դպրոցի զարգացման նոր փուլի սկիզբ։ Մաքենոցաց դպրոցը գործում էր Սյունյաց Մայր վարդապետարանի հովանավորությամբ։ Իր առաջնորդության շրջանում Սողոմոնը վանքերի բարենորոգչության, իմաստնության և սրբակրոն վարքի շնորհիվ, ինչպես նաև մյուսներից առանձնանալու համար ստացել է Հարանց հայր պատվանունը[3]։

Մաքենոցաց վանքի հեղինակությունն ու վարկը այնքան բարձր էին, որ Սյունյաց պատմիչն այն բնութագրում է իբրև «համբաւատենչ և մեծասքանչ հանդիսարանն, ի հրեշտակերամ կրոնաստանն սուրբ և յաստուածաբնակ առաքինարանն Մաքենոցաց»[4]։ Կրթօջախի արդյունավետ գործունեությունը որոշակի ընդհատումներով շարունակվել է մի քանի դար։

Սողոմոն Հարանց հոր և Մաքենոցաց դպրոցի համբավն այդ շրջանում լայնորեն տարածված էր և´ Հայաստանում, և´ նրա սահմաններից դուրս։ Ուստի պատահական չէր, որ VIII դ. նշանավոր մատենագիր, Դվինի կաթողիկոսարանի հայտնի դպրոցում կրթություն ստացած, «Սիւն երկնի, խարիսխ հաւատոյ» խոսքերով մեծարված փիլիսոփա Ստեփանոս Սյունեցին ուսման մեջ կատարելագործվելու նպատակով ուղևորվում է «սուրբ և յաստուածաբնակ առաքինարանն Մաքենոցաց, առ աստուածազգեաց և սերովբէատիպ» Հարանց հայր Սողոմոն Մաքենացու մոտ, ով այդ մեծ ուխտի կառավարիչն էր»[5]։ Այնտեղ Ստեփանոս Սյունեցին խստակրոն և ճգնավորական կյանք էր վարում[4]։ Ուսանելու հետ մեկտեղ ուսուցչից նրան են փոխանցվում սրբերի վկայաբանությունները[6]։ Դժվար է ստույգ որոշել, թե որքան ժամանակ է նա անցկացրել Մաքենոցաց ուխտում, սակայն դատելով կատարած գործերից՝ ենթադրելի է, որ այն կարճատև չի եղել։ Տեսական գիտելիքները հարստացնելու և միաժամանակ գործնական հմտություններ ձեռք բերելու նպատակով Ստեփանոսը տեղափոխվում է Սյունյաց եպիսկոպոս Մովսեսի[7] (մոտ 700-707 թթ.) մոտ և նրան աշակերտում եպիսկոպոսարանի վարդապետարանում։ Հմտանալով աստվածաբանության մեջ՝ Ստեփանոսը ղեկավարում է «յամբիոնն րաբունական» և վարդապետարանի աշակերտներին ուսուցանում Աստվածաշնչի մեկնությունը[8]։

Մաքենացու թողած գրական-հոգևոր ժառանգությունը վկայում է, որ VIII դ. Հայ եկեղեցին դավանաբանական շարունակական վեճերի, իսլամի կողմից տեղի ունեցող գրոհների պայմաններում ամրապնդում էր իր տեսական հիմքերը, շարունակում էր կոփել Հայոց եկեղեցու ինքնուրույն օրենսդրությունը։ Եկեղեցական տոների ժողովածուի կազմումով, բնագրերի մեկնություններով գիտնական-վարդապետը «ազգային օրացույցը զարդարում է սրբերով և անձանցով, որոնք պաշտպանության և դրվատանքի անհրաժեշտությունն ունեցող ազգային ժառանգության փառքն էին»[9]։

Սյունյաց դպրոցը ներկայացնող Սողոմոն Մաքենացին Հայ եկեղեցու այն կարևոր սյուներից է, որի գործունեությունը համեմատելի է Հովհան Օձնեցու (717-728 թթ.), Արշարունյաց եպիսկոպոս Գրիգորիսի (650-730 թթ.), Խոսրովիկի (VIII դ. առաջին կես) գործունեության հետ։ Հայ եկեղեցական ողջ կարգը, որը պահպանվել է ցայսօր, գերազանցապես սահմանել են նրանք։ Այդ անհատների աստվածաբանական գործերը հետագա դարերի դավանաբանական վեճերում դավանական շեղումների և այլադավանության դեմ պայքարի ուղեցույց էին ծառայում։ Մաքենացին և Հայ եկեղեցու մյուս հայրերը մշակեցին մեր եկեղեցու բարենորոգման կանոնները, նրա ծիսադավանական և աստվածաբանական սկզբունքները՝ նպաստելով սեփական ազգային և կրոնական ինքնության գիտակցման ամրապնդմանն ու զարգացմանը։

Հարանց հայրը վախճանվել է VIII դ. 60-70-ական թվականներին առաջացած տարիքում և թաղված է իր հարազատ Մաքենյաց վանքում։

Մաքենացու աշակերտները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սողոմոն Մաքենացու նշանավոր աշակերտներից էր հայոց ապագա կաթողիկոս Սողոմոն Գառնեցին (791-792), ով «էր ի քաղաքագիւղէն Գառնւոյ, և ի մանկութենէ առեալ էր զլուծ կրօնաւորութեան կարգի և բազում առաքինաջան երկոց զանձն տուեալ ի մեծ ուխտին Մաքենոցաց»[10]։ Հովհաննես Դրասխանակերտցին ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում այդ ժամանակ Մաքենոցաց դպրոցում ուսուցանվող գիտությունների մասին։ Ըստ նրա՝ դասավանդվել են փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն և երաժշտություն՝ սաղմոսերգություն[10]։ Այստեղ Սողոմոն Գառնեցին ստանում է վարդապետական աստիճան և դասավանդում նույն դպրոցում։ Հարանց հոր մահից հետո (VIII դ. երկրորդ կես) Սողոմոն Գառնեցին ստանձնում է Մաքենոցաց ուխտի և դպրոցի առաջնորդությունը։ Որոշ ժամանակ անց՝ Սողոմոն Գառնեցու օրոք, վանականները ստիպված են լինում հեռանալ իրենց մենաստանից։ Երբեմնի ձույլ միաբանությունը երկփեղկվում է։ Նրանց մի մասը «գնացին ընդ հօրն Սաղոմոնի, ոչ առաջնոյն որ Հարանց հայր կոչեցաւ, այլ ընդ նորին աշակերտին, ի գաւառն Շիրակայ, ի սուրբ ուխտն Զրէսկ[11] (Զրեսկի վանքը գտնվում է Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի, Ջավախք գավառում, Ախալքալաք քաղաքի մոտ, VII-VIII դդ. եղել է հոգևոր կենտրոն։ Ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնյանի կարծիքով՝ առնվազն IX դ. առաջ Զրեսկը եղել է Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևոր կենտրոն[12]), յորում պայծառանայր սոյն այս Սաղոմոն ճգնութեամբ սիւնամուտ լեալ»[13]:) Միաբանների մյուս խումբը հոգևոր հայրերից մեկի առաջնորդությամբ տեղափոխվեց Արցախ և հաստատվեց Ջրաբերդ գավառի Ջրվշտիկ Եղիշե առաքյալի վանքում։

VIII դ. 70-ական թվականներից Մաքենոցաց ուխտը ժամանակավորապես դադարում է գործելուց և «տեղին անբնակ մնայր»։ Այս ամենը տեղի է ունենում կարճ ժամանակահատվածում։ Այդ ժամանակ Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հոգևորականների արագորեն տարագրվելու և երբեմնի ծաղկուն կենտրոնի ամայանալու գլխավոր պատճառը քաղաքական աննպաստ հանգամանքներն էին և արաբական հրոսակախմբերի ասպատակությունները[14]։

Գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սողոմոն Մաքենացու աստվածաբանական և դավանաբանական գործունեության ուշագրավ դրվագներից է նրա մասնակցությունը 726 թ. Հովհան Օձնեցու նախաձեռնած Մանազկերտի եկեղեցական ժողովին, որը մեծ նշանակություն ունեցավ Հայ եկեղեցու հետագա զարգացման համար[15][16]։ Այն բեկումնային կետ էր Հայ եկեղեցու պատմության մեջ, քանի որ վերստին հաստատվեց նրա հակաքաղկեդոնական դիրքորոշումը[17]։ Ժողովի նպատակը հայ և ասորական եկեղեցիների միջև գոյություն ունեցող դավանաբանական տարաձայնությունների ու վեճերի վերացումն էր։ Ժողովի գումարման առիթով հայ մատենագիրների ձևակերպումները հստակ են. «Վասն քաղկեդոնի աղանդոյն», «սրբեաց զհաւատս ի մարդադաւան աղանդոյն», «ի բաց ընկեցեալ զդաւանութիւնն Քաղկեդոնի»[18]։ Մ. Օրմանյանն այսպես է ձևակերպում ժողովի գլխավոր նպատակը. «ապականութեան խնդիրին ծայրայեղութիւնները, աստուածաչարչութիւնն ու երեւութականութիւնը հերքել, եւ ուղիղ դաւանութեան կէտը որոշելն էր»[19]։ Ժողովականների համաձայնությամբ ընդունվեցին 10 նզովքները, որոնք խարսխված էին միաբնակ հակաքաղկեդոնական վարդապետության հիմքի վրա։ Հայ և ասորի եկեղեցիների միջև կային ծիսակատարությունների որոշակի տարբերություններ, սակայն այդ հարցում Հայ եկեղեցին հավատարիմ մնաց իր հնավանդ ծեսերին։ Պատասխանելով իր աշակերտի՝ Սողոմոն Գառնեցու նամակին՝ Սողոմոն Հարանց հայրը Մանազկերտի ժողովի արդյունքները այսպես է ամփոփում. «ոչ պարտեցան Հայք ի հաւատոյ…»[20]:

740 թվականին Հարանց հայրը մասնակցել է Աղվանից Միքայել կաթողիկոսի /707-744/ Շամքորում գումարած ժողովին. «Յայնժամ հայրապետն Աղուանից Միքայէլ արար ժողով ուխտի եկեղեցւոյ իւրոյ. և կոչէ առ ինքն զհռչակելի այրն՝ զՍողոմոն, որ Մաքենացւոցն սուրբ ուխտին էր առաջնորդ»[21] (Հր. Աճառյանը գտնում է, որ Շամքորի ժողովին մասնակցել է ոչ թե Հարանց հայր Սողոմոնը, այլ Սողոմոն Գառնեցին[22]):

Ժողովի հրավիրման առիթը արյունակիցների միջև տեղի ունեցող ամուսնություններն էին, որը հակառակ էր Հայ եկեղեցու կանոններին։ ժողովականները նախ նզովում են եկեղեցու սահմանած կարգը ոտնահարած իշխան Վարազոյին և կշտամբում նրան իր հովանավորության տակ առած վրաց կաթողիկոս Թալիլեին[21]։ Գիտնական վարդապետ Սողոմոն Մաքենացին այս ժողովում մասնակցում է վրաց կաթողիկոսին ուղղված հանդիմանական նամակի շարադրմանը։

Խնդրո առարկա ժամանակաշրջանում Հայոց եկեղեցին միաժամանակ ենթարկվում էր և´ իսլամադավան արաբների կրոնական հալածանքներին, և´ հույների դավանաբանական ճնշումներին։ Վերջիններս ջանում էին Հայոց եկեղեցուն պարտադրել ընդունելու Քաղկեդոնի եկեղեցական ժողովի որոշումները և իրենց եկեղեցական կարգերը՝ մատնանշելով Հայոց եկեղեցու նվիրապետության անկատարությունը։ Հարցն այն աստիճան էր բորբոքվել, որ հույները Հայ եկեղեցու նվիրապետական կառույցը համարում էին ոչ լիարժեք՝ եկեղեցու ինը դասերը չունենալու պատճառով։ Այս խնդրի կարգավորման գործում ևս կարևոր դերակատարություն է ունեցել Սողոմոն Մաքենացին։

Նրա աշակերտ, հետագայում Հայոց կաթողիկոս Սողոմոն Գառնեցին (791-792 թթ.) նամակով դիմում է իր ուսուցչին՝ խնդրանքով պարզաբանում տալ հայերի պարտության պատճառների շուրջ. «Այլ Հայք համբաւէին զՅոհաննու Մայրագոմեցւոյ, եթէ ի Յունաց կողմն ելեալ հակառակ բերէր. զորոյ զրպարտութեանն պատճառ Սողոմոն ոմն միանձնեայ, որ և յետոյ Հայոց եղև կաթողիկոս։ Նորա հարցեալ զվարդապետն իւր Սողոմոն, որ Մաքենացւոցն էր հայր»։ Հերքելով հույների մեղադրանքները՝ Հարանց հայրը. «գրով ուսույց զայս, եթէ ոչ պարտեցան Հայք ի հաւատոյ մասին»[20]։ Նա հաստատում է հայերի՝ ճշմարիտ դավանանքին՝ հակաքաղկեդոնական քրիստոսաբանությանը, հավատարիմ լինելը[23]։

Ցույց է տալիս, որ հույների՝ նվիրապետական ինը դասերի վերաբերյալ հրահրած վեճը կամայական է.

«Ինն կարգաց դրութիւնը յոյներուն կողմէ յուզուած խնդիր մն էր, Հայոց հայրապետական աթոռին պատիւը եւ նշանակութիւնը նսեմացնելու համար։ Յունաց առարկութիւնը պարզապէս իմաստակութիւն էր, որովհետեւ դասակարգութեան ինը թիւը կամայական էր»[24]:

Ստեղծագործություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եթե մինչև VII դ. վերջերը հայոց օրացույցին վերաբերող տեղեկությունները եղել են ցաքուցրիվ, ապա VIII դ. երևան են գալիս եկեղեցական ծիսակատարություններին և դրանց մեկնությանը նվիրված բազմաթիվ աշխատություններ։ Հայկական ծիսական տարվա ձևավորման և զարգացման ասպարեզում VII-VIII դարերը կարևոր ժամանակաշրջաններ են երբ եկեղեցու հայրերը և մեկնիչները մտահոգվում են այդ մասին իրենց հավատացյալներին և ընթերցողներին գիտելիքներ հաղորդելու հարցով[25]։ Հենց այս մտահոգությամբ Սողոմոն Մաքենացին կազմել է տերունական տոների լուսաբանմանը և նահատակների հիշատակին նվիրված «Տօնական» ժողովածուն՝ ավանդելով անգնահատելի արժեք ունեցող գրավոր ժառանգություն։ Տոնականը զանազան բնագրերի բանաքաղություն է, որը նպատակ էր հետապնդում գիշերային ժամի համար ի մի բերել հայրաբանական և այլ ընթերցումները, ինչն արդեն գոյություն ուներ այլ արարողություններում[25]։ «Հայր Սողոմոն արար զտօնականն՝ ի Մաքենիս»-գրում է Մխիթար Այրիվանեցին[26]։ Նոր Հայկազյան բառարանի հեղինակների օգտագործած մի «Ոսկեփորիկ»-ի վկայությամբ՝ «Սողոմոն Մաքենոցի հայրն արար զՏօնականն»[27]։ Մեզ հասած «Գրոց ցանկերում» ևս պահպանված է այս վկայությունը[28]։

«Տօնականի» բնագիրը չի պահպանվել, սակայն նրա մասին ամենահին տեղեկությունը պահպանվել է 1200-1202 թթ. Դարանաղյաց գավառի Սեպուհ լեռան վրա գտնվող Ավագ վանք մենաստանում՝ Վարդան Կարնեցու ընդօրինակած Տոնականում[29]։ Այն հայտնի է «Մշո Տաւնական-Ճառընտիր» անունով[30]։ «Մշո Տաւնական»-ի հիշատակարանը վկայում է որ աստուածարեալ պատմությունները՝ ճառերը, «ի կանոն կարգադրութիւն» հավաքել և ամբողջացրել է Սողոմոն Մաքենացին 747 թ. Գեղարքունյաց գավառում, Մաքենյաց վանքում[30]։ Սողոմոն Մաքենացին «Տոնականի» կազմումը նախաձեռնել է այն ժամանակ, երբ Մաքենյաց վանքում ուսանում և ճգնում էր Ստեփանոս Սյունեցին։ Հետևաբար ենթադրելի է, որ «Տոնականի» ստեղծմանը մասնակից է եղել նաև Ստեփանոս Սյունեցին։

Մաքենացու «Տոնականի» հիման վրա հետագայում կազմվել են բազմաթիվ ժողովածուներ, որոնք լրացվել են նոր վարքերով, վկայաբանություններով և ճառերով։ Այդպիսի օրինակներից է Առաքելոց վանքում կազմված Տոնականը։ Ըստ դրա հիշատակարանի հեղինակի՝ Մաքենացին քննությամբ և բազում ջանքերի շնորհիվ է այն ստեղծել.

«զայսպիսի շինուած աստուածեղէն զհաստատեալ կանոն տաւնից ժողովոց եւ զվսեմական արտադրութիւնս հոգէպատումն ճառից պատմութեանց»[31]։

«Զուտ բովանդակությամբ թեև այն հայոց պատմություն չէ, այլ ընդամենը պարունակում է նաև հայ սրբերի պատմություններ,-գրում է Ղ. Ալիշանը,-սակայն նրա հեղինակը ավելի արժանի է պատմիչ կոչվելու քան շատերը»[32]։

Մեծ է Սողոմոն Մաքենացու «Տոնականի» դերը հայ ազգային և կրոնական ինքնության ամրապնդման և զարգացման հարցում։ VIII դ. սկզբին, պայքարելով մուսուլմանների և իր ծիսակարգերը պարտադրող հույն եկեղեցու դեմ, Հայ եկեղեցու հայրերը, որոնց թվում էր նաև Սողոմոն Մաքենացին, «հայացնում» են մեր եկեղեցու ծիսական օրացույցը։ Դրանում նրանք զետեղում են հայոց պատմության նշանավոր անձանց նվիրված տոների կատարումը, որով հայկական օրացույցը միանգամայն նոր տեսք է ընդունում[33]։

Մեսրոպ Մաշտոցի մասին ամենահավաստի սկզբնաղբյուրները Կորյունի «Վարք Մաշտոցի», Մովսես Խորենացու և Ղազար փարպեցու երկասիրություններն են։ Մաքենացու կազմած «Տոնականում» կա Մաշտոցի վարքին նվիրված մեկ այլ տարբերակ, որը հայտնի է «Փոքր Կորյուն», «Սուտ Կորյուն» անուններով։ Ենթադրվում է, որ «Փոքր Կորյունը» խմբագրել է Սողոմոն Մաքենացին և մուծել «Տոնականի» մեջ[34]։ «Փոքր Կորյուն»-ը Կորյունի երկի համառոտ խմբագրումն է, որը կազմվեց Մաշտոցի տոնը նշելու օրը եկեղեցիներում կարդալու համար, քանի որ ընդարձակը մատչելի չէր, բարդ էր։

Սողոմոն Մաքենացին խմբագրել է նաև Վահան Գողթնեցու վկայաբանությունը։ Վահան Գողթնեցին դարձի է եկել և հանուն հավատքի նահատակվել։ Որպես քրիստոնյա նահատակ՝ նա արժանացել է մեծ առաքինությամբ և սրբակրոն բարքով օժտված Հարանց հոր ուշադրությանը։ Վահան Գողթնեցին որդին էր Գողթն գավառի իշխան Խոսրով Գողթնեցու, որին արաբները, ի թիվս բազում այլ իշխանների, 705 թ. հրկիզել էին։ Նախարարական այլ ընտանիքների հետ արաբները գերել և Դամասկոս էին ուղարկել նաև մանուկ Վահան Գողթնեցուն, որին այնտեղ վերանվանել էին Վահաբ։ Աբումելիք էմիրի արքունիքում նա ստանում է փայլուն կրթություն և «իմաստնանայր ուսմամբ և ճարտարութեամբ»։ Բոլորովին իսլամացած և արաբացած Վահանը տեղյակ էր իր՝ քրիստոնյա և հայ իշխանական տոհմից սերած լինելու մասին։ 719 թ. երբ Հայոց կաթողիկոս Հովհան Օձնեցու միջնորդությամբ ընդհանուր ներում և վերադարձի իրավունք է շնորհվել գերյալ քրիստոնյաներին, Վահան Գողթնեցին ևս, պատճառաբանելով, որ ցանկանում է վերականգնել իր իշխանական իրավունքները Գողթն գավառում, Օմար II խալիֆից (717-720 թթ.) թույլտվություն է ստանում և վերադառնում Հայաստան։ Նա գալիս է Գողթն՝ իր հայրենի տիրույթներ, և «յայտնապէս խոստովան լինել զքրիստոնեութիւնն, և զիւր անգիտութեան մեղսն»։

Հայաստանում նա ամուսնանում է Սյունյաց Բաբկեն իշխանի դստեր հետ, այնուհետև թափառական կյանք վարում (732-737 թթ.): Շրջում է վանքից վանք, ճգնում Շիրակ, Նիգ, Արագածոտն գավառներում։ Լսելով Հարանց հայր Սողոմոն Մաքենացու մասին, ով արդեն քաջատեղյակ էր իր կյանքի բոլոր դրվագներին, նա որոշում է խոստովանել իր կյանքի մանրամասները և «հասեալ ի վանսն Մաքենոցաց, ծանուցանէ զամենայն հօրն ստուգութեամբ, և վասն ճանապարհին՝ և ցանկութեանն»[35]։ Մեկ տարի (736-737 թթ.) նա ճգնում է Մաքենյաց վանքում»[36] և Սողոմոն Մաքենացուց ստանում է «յորդորական խրատս՝ և քաջալերութիւնս»։ Դրանից հետո Հարանց հայրը վանքի միաբանների հետ միասին «մեծաւ սիրով և արտասուոք» ճանապարհում է նրան»[37]։ Քրիստոնեություն ընդունելուց հետո Վահան Գողթնեցին Օմարի պահանջով վերադառնում է արքունիք՝ Դամասկոս, ուր և շատ չանցած՝ (737 թ.)[38] նահատակվում հանուն հավատի։

Վկայաբանության սկզբնական տարբերակը չի բավարարել Սողոմոն Մաքենացուն, ուստի նա դիմել է Արտավազդ Աբրահամին՝ կազմելու նորը։ Վահան Գողթնեցու վկայաբանությունը մեզ է հասել երկու խմբագրությամբ, առաջինը գրվել է Վահանի նահատակությունից հետո, նրա ուղեկիցների պատմածների հիման վրա, Արծկեի Երաշխավոր վանքի վանահայր Արտավազդ Աբրահամի կողմից (737 թ.): Երկրորդ խմբագրությունը յոթ տարի անց ևս Արտավազդ Աբրահամի ձեռքով է գրվել. «Իսկ ետ Է (7) ամի հայր վանացն Երաշխաւորի, որոյ անուն Աբրահամ կոչի… իջեալ յԱսորեստան, և գնացեալ հասեալ ի քաղաքն Ռուծափ…»: Աբրահամը Ռուծափ է գնում Գողթնեցուն նվիրված պատմության հունարեն օրինակը բերելու։ Վերադարձին Ուռհայում թարգմանել է տալիս այն և վերադառնում Երաշխավորի վանք, որտեղ 744 թ. ավարտում Վահան Գողթնեցու նահատակությանը նվիրված պատմության նոր խմբագրությունը[39]։

Մաքենացու կազմած «Տոնականի» օրինակի մեջ բացի Գողթնեցու վկայաբանությունից մտել են Եղիշեի խրատները, Շուշանիկի վկայաբանությունը, Ներսես Ա կաթողիկոսի պատմությունը, Սահակ Բագրատունու «Թուղթը», Աբգար թագավորի «Թուղթը», Փոքր Կորյունը և այլ գործեր, որոնք գրվել են մինչև Մաքենացին[40]։ «Տոնականը» մեծ գործածություն է ունեցել Հայոց եկեղեցում և ժամանակի ընթացքում լրացվել նոր նյութերով։

«Տոնականի» ուսումնասիրությամբ զբաղվել է նաև բելգիացի հայագետ Միշել վան Էսբրուկը։ Բազմաթիվ ճառընտիրների համեմատությունից հետո նա եզրակացրել է, որ դրանք բոլորն էլ սերում են Սողոմոն Մաքենացու օրինակից, սակայն ամենահարազատը Երևանի թիվ 993-ն է[40]։

Փարիզի Ազգային գրադարանում է պահվում թիվ 178 «Տոնականը», որն ընդօրինակված է XII դ.: Բացի քրիստոնեական գաղափարախոսության նշանավոր այրերի գործերից, այստեղ կան նաև Հայ եկեղեցու հայրերի երկու տասնյակից ավելի վկայաբանություններ ու պատմական գործեր։ Սողոմոն Մաքենացու երկասիրած այլ աշխատություններ մեզ չեն հասել։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Մովսէս Կաղանկատուացի, էջ 314
  2. ↑ Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դար, աշխատասիրությամբ Ա. Մաթևոսյանի, Երևան, 1984, էջ 43
  3. ↑ 3,0 3,1 Ղ. Ալիշան, Սիսական, էջ 66
  4. ↑ 4,0 4,1 Ստեփաննոսի Սիւնեաց Եպիսկոպոսի, Պատմութիւն Տանն Սիսական, էջ 96
  5. ↑ Ստ. Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, թարգմ., ներած., և ծանոթագր. Ա. Աբրահամյանի, էջ 431, ծանոթ. 201
  6. ↑ Ա. Ղազարոսյան, Մաքենոցաց ուխտը և Սողոմոն Մաքենացին, Էջմիածին, Դ, 2002, էջ 37
  7. ↑ Քրիստոնյա Հայաստան, հանրագիտարան, Երևան, 2002, էջ 766
  8. ↑ Ստեփաննոսի Սիւնեաց Եպիսկոպոսի, Պատմութիւն Տանն Սիսական, էջ 97
  9. ↑ Շառլ Ռենու, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2008, N-3, էջ 91
  10. ↑ 10,0 10,1 Հովհաննես Դրասխանակերտցի, Հայոց պատմություն, Աշխարհաբար թարգմ. և ծանոթագր. Գ. Թոսունյանի, Երևան, 1996, էջ 112-113
  11. ↑ Թ. Հակոբյան, Ստ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Բարսեղյան, հ. Բ, Երևան, 1988, էջ 322
  12. ↑ Ա. Մելքոնյան, Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, Երևան, 2003, էջ 45-46
  13. ↑ Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի Պատմութիւն Տանն Սիսական, էջ 116
  14. ↑ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն հայոց, ի լոյս ընծայեաց Մկրտիչ Էմին, Մոսկվա, 1860, էջ 51
  15. ↑ Ժամանակագրութիւն տեառն Միխայէլի Ասորւոց պատրիարքի, Յերուսաղէմ, 1871, էջ 339-340
  16. ↑ Ե. Տէր-Մինասեանց, Հայոց եկեղեցու յարաբերութիւնները Ասորւոց եկեղեցիների հետ, Ս. Էջմիածին, 1908, էջ 194
  17. ↑ Ն. Ադոնց, Երկեր, Զ, Երևան, 2012, էջ 343
  18. ↑ Ստեփաննոս Տարօնեցի, Պատմութիւն տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 103
  19. ↑ Մ. Օրմանեան, h. Ա, էջ 574
  20. ↑ 20,0 20,1 Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, էջ 272
  21. ↑ 21,0 21,1 Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, էջ 313-314, 344-345
  22. ↑ Հր. Աճառյան, նշվ. աշխ., հտ. Դ, էջ 567
  23. ↑ Ղ. Ալիշան, Սիսական, էջ 67
  24. ↑ Մ. Օրմանեան, h. Ա, էջ 430
  25. ↑ 25,0 25,1 Շառլ Ռենու, Հայոց ծիսական տարվա զարգացումը VIII-XII դարերում ծիսական մեկնությունների և գրքերի հենքի վրա, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2008, N-3, էջ 80
  26. ↑ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն Հայոց, էջ 51
  27. ↑ Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, հ. Բ, Երևան, 1981, էջ 901
  28. ↑ Հ. Անասյան, Հայկական մատենագիտություն, Ա, Երևան, 1959, էջ LX
  29. ↑ Ա. Մաթևոսյան, Երբ և որտեղ է գրվել Մշո Տօնական-ճառընտիրը, Բանբեր մատենադարանի, 1969, էջ 150
  30. ↑ 30,0 30,1 Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ե-ԺԲ դդ., աշխատասիրությամբ Ա. Մաթևոսյանի, Երևան, 1988, էջ 31
  31. ↑ Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դար, Կազմեց Ա. Մաթևոսյան, Երևան, 1984, էջ 43
  32. ↑ Ղ. Ալիշան, Հայապատում, մաս Ա, էջ 75
  33. ↑ Շառլ Ռենու, նշվ աշխ., ՊԲՀ, 2008, N-3, էջ 88
  34. ↑ Քրիստոնյա Հայաստան, հանրագիտարան, էջ 916
  35. ↑ Սոփերք հայկականք, ԺԳ, Վէնետիկ, 1854, էջ 75-76
  36. ↑ Մ. Չամչեանց, նշվ. աշխ., հ. Բ, էջ 384-385
  37. ↑ Սոփերք հայկականք, ԺԳ, Վէնետիկ, 1854, էջ 76
  38. ↑ Թովմայի վարդապետի Արծրունւոյ Պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Ս. Պետերբուրգ, 1887, էջ 252
  39. ↑ Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ե-ԺԲ դդ., էջ 29-30, ծանոթ. 2
  40. ↑ 40,0 40,1 Ա. Ղազարոսյան, նշվ. աշխ., Էջմիածին, Դ, էջ 41
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սողոմոն_Մաքենացի&oldid=9517867» էջից