Մուրտեն
| Բնակավայր | |||
|---|---|---|---|
| Մուրտեն | |||
| շվեյց. գերմ.՝ Murten ֆր.՝ Morat | |||
| |||
._Tejados_2.jpg) | |||
| Երկիր |  Շվեյցարիա | ||
| Մակերես | 12,02 կմ², 24,7 կմ², 36,48 կմ² | ||
| ԲԾՄ | 453 մետր | ||
| Բնակչություն | ▲8278 մարդ (դեկտեմբերի 31, 2018)[1] | ||
| Հեռախոսային կոդ | 026 | ||
| Փոստային դասիչ | 3280 | ||
| Ավտոմոբիլային կոդ | FR | ||
| Պաշտոնական կայք | murten-morat.ch(գերմ.) | ||
| |||
Մուրտեն կամ Մորա (գերմ.՝ Murten, ֆր.՝ Morat), համայնք Շվեյցարիայում, Ֆրիբուր կանտոնում։ Գտնվում է Մուրթենզե լճի վրա, մտնում է Զե շրջանի մեջ։
Բնակչությունը՝ 9371 մարդ (2021 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ՝ 2022 թվականի սահմաններում)[2][3]։ Մակերեսը՝ 36,4 կմ²[2][4]։ Մուրտենը չի համապատասխանում դաշնային վիճակագրական վարչության կողմից մշակված քաղաքի չափանիշներին, սակայն պատմականորեն համարվում է քաղաք և որպես այդպիսին ընդգրկված է վիճակագրական տեղեկատուներում[5]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մուրտենն առաջին անգամ փաստաթղթերում հիշատակվում է 515 թվականին որպես Muratum, որը նվիրաբերվել է Սուրբ Մորից վանքին։ Բնակավայրի անվանումը ենթադրաբար ծագել է կելտական Moridunum-ից (mori-լիճ և dunum-բերդ)։
Մուրտենը պատկանում էր Բուրգունդիայի թագավորությանը, որի կենտրոնը 888 թվականից գտնվում էր Սանկտ Մորիցում։ 1033-1034 թվականներին Կոնրադ II կայսրը Մուրտենա ամրոցը գրավել է և ավերել։ 1157-1177 թվականներին Մուրտենը վերակառուցվեց դուքս Բերտոլդ IV-ի կողմից, որից անմիջապես հետո նա տնտեսական վերելք ապրեց և 1218 թվականից դարձավ ազատ կայսերական քաղաք։ Այնուամենայնիվ, Սավոյայի և Հաբսբուրգների դքսերի ունեցվածքի միջև սահմանային տարածքում գտնվելու վայրը քաղաքի կյանքը դարձնում էր անհանգիստ։ 1238 թվականին քաղաքի շուրջը կառուցվել է պարսպապատ, որի ամրությունները պահպանվել են մինչև մեր օրերը։ 1255 թվականին Սավոյացի Պետրոս II-ի օրոք Մուրտենը ընկավ Սավոյայի իշխանության տակ, որտեղ մնաց մի քանի բացառություններով մինչև 1475 թվականը։ 1416 թվականին քաղաքի փայտե շինությունների մեծ մասը ավերվել է հրդեհից, մինչդեռ քաղաքի ամրությունները չեն տուժել կրակից։
Քաղաքի պատմության նոր էջ սկսվեց Շվեյցարական միության և Բուրգունդիայի դուքս Շառլ Խիզախի միջև Բուրգունդյան պատերազմների ժամանակ։ Մուրթենն այդ ժամանակ պատկանում էր Բուրգունդիայի Մարշալ Յակով Սավոյսկուն։ Քաղաքը, որը սերտ տնտեսական կապեր ուներ Բեռնի հետ, 1457 թվականին կամավոր հանձնվեց Բուրգունդիայի և նրա դաշնակից Սավոյայի դեմ հանդես եկող շվեյցարացիներին։ Այն բանից հետո, երբ Չարլզ Խիզախը պարտվեց Գրանսոնի ճակատամարտում, նա պաշարեց Մուրտենը 1476 թվականին։ 1476 թվականի հունիսի 22-ին տեղի ունեցավ Մուրտենի ճակատամարտը, որում Շվեյցարական միության զորքերը և նրանց դաշնակիցները զգալի վնաս հասցրեցին Բուրգունդիայի դուքսին։ 1476 թվականի Ֆրիբուրի խաղաղության պայմանագրով Սավոյան Մուրթենին զիջեց Շվեյցարական միությանը։
Մինչև 1798 թվականը Մուրտենը համատեղ ղեկավարում էին Բեռնն ու Ֆրիբուրը, որոնք 5 տարի ժամկետով հաջորդաբար նշանակվում էին տեսուչ, որի նստավայրը գտնվում էր Մուրտենի ամրոցում։
1530 թվականին Մուրտենը միացավ Ռեֆորմացիային, ինչը տարաձայնություններ առաջացրեց կաթոլիկ Ֆրիբուրի և Բեռնի միջև։ Բեռնը ստանձնեց եկեղեցական և քաղաքացիական գործերի կառավարման գործառույթները, մինչդեռ Ֆրիբուրը ղեկավարում էր ռազմական կառավարումը։ Միևնույն ժամանակ, խաղաղ ժամանակ Բեռնն ավելի մեծ ազդեցություն ունեցավ քաղաքի քաղաքացիական կյանքի վրա, ինչը աստիճանաբար հանգեցրեց գերմաներենի առաջխաղացմանը այն ժամանակ հիմնականում ֆրանսախոս Մուրտենում։
1803 թվականից քաղաքը և Մուրտեն համայնքը տեղափոխվել են Ֆրիբուր կանտոն։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքը գտնվում է ծովի մակարդակից 453 մետր բարձրության վրա, մայրաքաղաք Ֆրիբուր կանտոնից 14 կմ հյուսիս՝ Մուրթենզեի հարավ-արևելյան ափին։
Մուրտեն համայնքի կազմի մեջ են մտնում նաև քաղաքի հարավ-արևելյան ծայրամասում գտնվող Պրել գյուղական բնակավայրերը, Լևենբերգը և Էրլին։ Տարբեր ժամանակներում Մուրտենին միացան այլ համայնքներ՝ Բուրգը (1975), Ալթավիլան Մուրթենի մոտակայքում գտնվող սարահարթում (1991), Բյուխսլենը (2013), Կուրլևոնը, Յոյսը, Լուրտիգենը և Զալվենախը (2016), Կլավալեյրը (նախկինում՝ Բեռնի կանտոնի էքսկլավ), Հեմփենախը և Գալմիցը (2022)։
Մուրտեն կոմունան բաղկացած է 3 անկապ մասերից։ Հիմնական մասը գտնվում է հարավում (ափի երկարությունը մոտ 1800 մետր է) և Մուրտենզեի արևելյան ափերին՝ ափամերձ հովտում և Մուրտենյան բլրի վրա, 2 փոքր էքսկլավներ՝ Կլավալեյրը և Կուրլևոնը, գտնվում են դրանից հարավ-արևմուտք։
Քաղաքից արևելք տարածվում են Բիրխենվալդ, Տրիմբլի անտառապատ սարահարթերը (ծովի մակարդակից մինչև 560 մետր բարձրության վրա), Բլոստերը (ծովի մակարդակից 576 մետր բարձրության վրա) և Մուրտեն անտառը (Մուրտենվալդ) (ծովի մակարդակից 582 մետր բարձրության վրա)։
Մուրտենի հողերը ինտենսիվորեն օգտագործվում են գյուղատնտեսական նպատակներով։ 1997 թվականին համայնքի հողերի 54%-ը զբաղեցնում էին գյուղատնտեսական հողերը, 27%-ը՝ անտառներն ու կանաչ տարածքները, իսկ 19%-ը՝ բնակավայրի տարածքը։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մուրտեն, խոշոր համայնք Ֆրիբուր կանտոնում։ 1900 թվականին քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 2645 բնակիչ, այնուհետև այն կարճ ժամանակով նվազեց, և 1950 թվականից հետո այն անընդհատ աճում էր, հատկապես 1990-ականներին նոր բնակելի թաղամասերի կառուցումից հետո, որոնք հիմնականում բնակվում էին գերմանացիների կողմից, արդյունքում ֆրանկոֆոնների մասնաբաժինը 1950-ականների 40%-ից նվազեց մինչև 13%[6]։
2021 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ Մուրտենի բնակչությունը կազմում էր 8251 մարդ։ 2022 թվականի հունվարի 1-ին Մուրթենին միացան Հեմփենախ (306 մարդ), Գալմից (763 մարդ) և Կլավալեյր (51 մարդ) համայնքները[3]։
Մուրտենի բնակիչների 76,5%-ը խոսում է գերմաներեն, քաղաքացիների 12,8%-ը ֆրանսախոս բնակչություն է, բնակիչների 1,9%-ի համար մայրենի լեզուն իտալերենն է (2000 թվականի տվյալներով)։ Քաղաքը գտնվում է երկլեզու ֆրանս-գերմանական լեզվական գոտում, սակայն, ի տարբերություն Ֆրիբուր կանտոնի մնացած մասի, գերմաներենի օգտագործումը գերակշռում է։
Մինչև 17-րդ դարը Մուրտենի բնակչությունը հիմնականում խոսում էր ֆրանսերեն, սակայն գերմաներենը գնալով ավելի մեծ նշանակություն էր ստանում, և ներկայումս քաղաքի բնակչության հիմնական մասը գերմանախոս է[6]։ Գերմաներենով կատարվում է տեղական գործավարություն, սակայն դպրոցում պահպանվում են նաև ֆրանսախոս դասասենյակները։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատմականորեն Մուրտենը միշտ եղել է ագրարային քաղաք, որտեղ հիմնական նշանակություն է ունեցել իր շրջակայքում աճեցված գյուղատնտեսական արտադրանքի վերամշակումը, ինչպես նաև առևտուրն ու ձկնորսությունը։ Քանի որ քաղաքը մինչև 19-րդ դարի վերջը ընկած էր հիմնական տրանսպորտային ուղիներից հեռու, արդյունաբերականացումը դանդաղ էր ընթանում։ Այս պահին հիմնական արդյունաբերական ձեռնարկությունը գործարանն էր, որտեղ արտադրվում էին ժամացույցները։ Մուրտենում տնտեսական վերելքը սկսվեց միայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։
2001 թվականի դրությամբ քաղաքում կա մոտ 3400 աշխատատեղ, որից մոտ 36%-ը բաժին է ընկնում տնտեսության արդյունաբերական հատվածին, 61%-ը՝ կենցաղային սպասարկման և առևտրի ոլորտին, և բնակչության միայն 3%-ն է զբաղված գյուղատնտեսությամբ։
Քաղաքի շրջակայքում գտնվող բերրի հողերում զարգացած են բանջարաբուծությունն ու այգեգործությունը, ինչպես նաև կաթնաբուծությունը։
Մուրտենի արդյունաբերական տարածքները գտնվում են երկաթուղու անմիջական հարևանությամբ։ Արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են Էլեկտրոնիկան, ապակե արտադրանքի արտադրությունը, ինչպես նաև սննդի արդյունաբերությունը։ Դրա հետ մեկտեղ կան փոքր և միջին ձեռնարկություններ, որոնք գործունեություն են ծավալում շինարարության, տրանսպորտային փոխադրումների, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, ճշգրիտ մեխանիկայի և կարի արտադրության ոլորտներում։
Քաղաքում զարգացած է բանկային գործ և ապահովագրություն, ինչպես նաև զբոսաշրջության ոլորտ։
Տրանսպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մուրտենը գտնվում է Բեռնից-Լոզան տանող հին ճանապարհի երկայնքով՝ Պայեռնեով։ Տարանցիկ երթևեկությունը վերացվել է քաղաքի հին հատվածից՝ 1997 թվականին Լյովենբերգի և Գրունգի միջև 2,2 կիլոմետր երկարությամբ թունելի բացմամբ՝ որպես A1 մայրուղու մաս։
Երկաթուղային երթևեկությունը Մուրտենը կապեց Շվեյցարիայի այլ քաղաքների հետ 1876 թվականի հունիսի 12-ին, երբ շահագործման հանձնվեց Մուրտենի և Լիսսի միջև երկաթուղային գծի մի մասը։ Մի փոքր ավելի ուշ՝ 1876 թվականի օգոստոսի 25-ին, բացվեց Մուրտեն-Պայեռնե-Պալեզիո երկաթուղային գիծը։ 1898 թվականին բացվեց ֆրիբուրի հետ երկաթուղային հաղորդակցությունը։
Ավտոբուսային երթուղիները քաղաքը կապում են Գրենգ և Կուրտեպեն քաղաքների հետ, իսկ Մուրտենզե լճի ջրային տրանսպորտը՝ ափամերձ այլ բնակավայրերի հետ։
Մշակույթ և սպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մուրտենում կա բացօթյա թատրոն, որտեղ կազմակերպվում են տարբեր համերգներ, այդ թվում՝ դասական երաժշտության ամառային Մուրտենյան փառատոնը։ Մարտի սկզբին քաղաքում անցկացվում է նաև Murtenskaya Shrovetide միջտարածաշրջանային փառատոնը։
Քաղաքն ունի ֆուտբոլի և թենիսի խաղահրապարակներ, թենիսի սրահ և փակ լողավազան։
Զբոսաշրջություն և տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական տուրիստական տեսարժան վայրերը տեղակայված են քաղաքի լավ պահպանված հին հատվածում, որը շրջապատված է աշտարակներով պարսպապատերով։
Հին քաղաքը ազգային նշանակության ճարտարապետական հուշարձան է։ Այն պահպանեց միջնադարյան քաղաքների հատակագծի տիպիկ ուղղանկյուն ձևը՝ մոտավորապես 300 × 200 մետր կենտրոնական տարածքով։ Քաղաքի այս տարածքում գտնվող շենքերը հիմնականում պատկանում են 17-18րդ դարերի բարոկկո դարաշրջանին։
Մուրտենի շուրջ պարսպապատը Շվեյցարիայի լավագույն պահպանված միջնադարյան ամրություններից մեկն է։ Այն կառուցվել է 1238 թվականին և հետագայում մի քանի անգամ վերակառուցվել, վեր է բարձրացել և ուժեղացել։ 20-րդ դարում պատը ենթարկվել է ընդարձակ վերականգնման։ Ամրոցի պարիսպն ունի միջինը 8,5 մետր բարձրություն և 12 աշտարակ՝ տարբեր կառուցվածքով և չափերով։ Քաղաքն ուներ 2 հիմնական մուտք։ Բեռնի դարպասը հյուսիս-արևելյան կողմից վերջնական տեսքով կառուցվել է 1778 թվականին։
Հին քաղաքի հարավ-արևմտյան մասում բարձրանում է ամրոցը, որի շինարարությունը սկսվել է XIII-ի կեսերին Սավոյի դուքս Պետրոս II-ի կողմից։ Ամրոցի ամենահին պահպանված հատվածը հսկայական քառանկյուն գլխավոր աշտարակն է։ Ամրոցի արտաքին պատերը միացված են քաղաքային ամրություններին և ամրացված են կիսաշրջանաձև աշտարակներով։ Ամրոցի բնակելի տարածքները բազմիցս վերակառուցվել են, առաջին հերթին ամրոցը Շվեյցարիայի Համադաշնության կողմից նշանակված տեսուչի նստավայրի վերափոխման ժամանակ (զգալի փոփոխություններ են տեղի ունեցել 1476-1540 թվականներին և 18-րդ դարի վերջին)։ Ներկայումս ամրոցը տարբեր ճարտարապետական ոճերի խառնուրդ է՝ ուշ գոթիկայի և վերածննդի դարաշրջանից մինչև բարոկկո։ Ներկայումս ամրոցում է գտնվում Մուրտեն համայնքի պրեֆեկտուրան։
Ամրոցից ներքև գտնվում է հին քաղաքային ջրաղացը, որը կառուցվել է 1578 թվականին, որտեղ գտնվում է պատմական թանգարանի ցուցադրությունը։
Պատմական շենքերի շարքում առանձնանում են նաև բարոկկո գերմանա-ռեֆորմիստական ծխական եկեղեցին և հովվի տունը, որը կառուցվել է 1732 թվականին։ Քաղաքապետարանը կառուցվել է 1474 թվականին՝ վերակառուցելով երկու նախկին առանձնատներ։
Հին քաղաքի ներքևում գտնվում են ուշ գոթական ոճի արհեստավորների տները Ռուֆ թաղամասում։ Քաղաքի պարիսպներից դուրս է գտնվում Սուրբ Մավրիկիոսի կաթոլիկ եկեղեցին, որը կառուցվել է 1885-87 թվականներին կեղծ գոթական ոճով։ Քաղաքից հյուսիս-արևելք՝ Լյովենբերգ գյուղում, գտնվում է XVII դարի համանուն ամրոցը։
2002 թվականին Մուրտենի Պատմական մասը դարձավ Շվեյցարական «Expo.02»։ Որպես ցուցահանդեսի խորհրդանիշ օգտագործվել է մետաղական խորանարդը՝ «Մոնոլիտ», որը տեղադրվել է Մուրտենզում բետոնե հիմքի վրա՝ նավահանգստից մոտ 200 մետր հեռավորության վրա՝ ճարտարապետ Ժան Նուվելի նախագծով։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie Geschlecht und Gemeinde; Provisorische Jahresergebnisse; 2018 — FSO, 2019.
- ↑ 2,0 2,1 Рассчитано с учётом объединения коммун Муртен, Гальмиц, Гемпенах и Клавалейр в 2022 году
- ↑ 3,0 3,1 Կաղապար:Швейцария:Ständige Wohnbevölkerung 2021
- ↑ Կաղապար:Швейцария:Regionalportrats 2021
- ↑ «Statistik der Schweizer Städte 2021». BFS[de] (գերմաներեն). 2021 թ․ ապրիլի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 30-ին.
- ↑ 6,0 6,1 «Архивированная копия» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Официальная страница
- «Муртен». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մուրտեն» հոդվածին։ |
| ||||||||||
