Շվեյցարական միություն (1291-1798)
| Շվեյցարական միություն | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Կարգավիճակ | պատմական պետություն | ||||
| Հիմնադրված է | օգոստոս 1291 թ. | ||||
Շվեյցարական միություն կամ Հին շվեցարական համադաշնություն (Corpus helveticumno[1], Corps helvétiqueno[2], Corpo helveticono[3], Confoederatio helveticano[3]), պետական միավորում Կենտրոնական Եվրոպայում, որը գոյություն է ունեցել 1291-1798 թվականներին։ Ստեղծվել է որպես ռազմական դաշինք երեք կանտոնների միջև և աստիճանաբար վերածվել ինքնուրույն համադաշնության՝ ընդգրկելով 13 կանտոններ և մի շարք այլ հողեր։ Ի սկզբանե եղել է Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում։ Ժամանակակից Շվեյցարիայի համադաշնության նախակարապետը։
Ձևավորվել է 14-րդ դարում, այժմյան Կենտրոնական Շվեյցարիայի միջուկից՝ դարի կեսերին ներառելով Ցյուրիխ և Բեռն քաղաքները։ Սա ձևավորել է գյուղական և քաղաքային համայնքների հազվագյուտ միություն, որոնք բոլորն էլ կայսերական անմիջականություն են վայելել Սուրբ Հռոմեական կայսրությունում։
Ութ կանտոններից կազմված այս համադաշնությունը (Acht Orte) քաղաքական և ռազմական առումով հաջողակ է եղել ավելի քան մեկ դար, որի գագաթնակետն են եղել 1470-ականների Բուրգունդիայի պատերազմները, որոնք համադաշնությունը հաստատել են որպես իշխանություն Ֆրանսիայի և Հաբսբուրգների գերիշխող բարդ քաղաքական դաշտում։ Դրա հաջողությունը հանգեցրել է ավելի շատ համադաշնությունների ավելացմանը՝ կանտոնների թիվը հասցնելով տասներեքի (Dreizehn Orte) մինչև 1513 թվականը։ Համադաշնությունը չեզոքություն է խոստացել 1647 թվականին (Երեսնամյա պատերազմի սպառնալիքի ներքո), չնայած շատ շվեյցարացիներ մասնավոր ծառայել են որպես վարձկաններ Իտալական պատերազմների ժամանակ և վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանում։
1499 թվականի Շվաբյան պատերազմից հետո համադաշնությունը փաստացի անկախ պետություն է եղել վաղ ժամանակաշրջանում, թեև դեռևս անվանականորեն եղել է Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում մինչև 1648 թվականը, երբ Վեստֆալիայի պայմանագրով ավարտվել է Երեսնամյա պատերազմը։ Շվեյցարական ռեֆորմացիան համադաշնություններին բաժանել է բարեփոխված և կաթոլիկ կողմերի, ինչը 16-18-րդ դարերում հանգեցրել է ներքին բախումների։ Արդյունքում Tagsatzung-ը հաճախ կաթվածահար է եղել կողմերի միջև թշնամության պատճառով։ Շվեյցարիայի Համադաշնությունը 1798 թվականին ընկել է Ֆրանսիական հեղափոխական բանակի ներխուժման տակ, որից հետո այն կարճատև դարձել է Հելվետյան հանրապետություն։
Երեք կանտոնների միություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միավորման առաջին փորձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1231 թվականին Սրբազան Հռոմեկան կայսր Ֆրիդրիխ II-ը Հաբսբուրգներից գնել է Ուրին՝ հօգուտ կայսրության։ 1240 թվականին նա Շվիցին շնորհել է ազատությունների հատուկ խարտիա, որի ուժով Շվիցը դարձել է կայսերական։ Հաբսբուրգները չեն ճանաչել այդ խարտիան և 1245-1252 թվականներին ձեռնարկել են Շվից քաղաքի գրավումը։ Շվիցին օգնության են հասել Ուրին և Ունտերվալդենը, որոնք դեռ ենթակա են եղել Հաբսբուրգներին և պատերազմի ժամանակ նրանք կնքել են առաջին դաշնակցային պայմանագիրը, որի տեքստը չի պահպանվել։ Որոշ ժամանակ անց Շվիցը և Ունտերվալդենը ստիպված են եղել ճանաչել Հաբսբուրգների իշխանությունը, և նրանց դաշինքը լուծարվել է։
1291 թվականի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1291 թվականի օգոստոսի 1-ին պայմանագիրը երկարաձգվել է «անժամկետ»։ Պայմանագրի ակտը, որը կազմվել է շատ ավելի ուշ, լատիներենով, պահպանվել է Շվից քաղաքի արխիվում։ Դաշնակիցները պարտավորվել են օգնել միմյանց խորհուրդներով և գործերով, իրենց հողերում և դրանցից դուրս և պայքարել բոլորի դեմ, ովքեր ցանկանում են վիրավորանք պատճառել կամ բռնություն կիրառել նրանց բոլորի կամ նրանցից որևէ մեկի նկատմամբ։
Պայմանագրով սահմանված իրավունքները չեն խախտվել, «ամեն ոք, ինչպես նախկինում, ըստ իր կարգավիճակի և դիրքի, պետք է ծառայեր իր տիրոջը և լիներ նրա հպատակը», բայց դաշնակիցները հայտարարել են, որ «չեն ընդունի որևէ դատավորի, ով կստանա այդ պաշտոնը» փողի համար և չի լինի իրենց հայրենակիցը (Landsman): Դրանով բացառվել է օտարերկրյա մարզպետներ ուղարկելու իրավունքը, բայց ոչ տեղական տերերի սենյորական արդարադատությունը, քանի որ այնուհետև հաջորդել է լրացումը. «յուրաքանչյուրը թող հնազանդվի իր դատավորին»։ Ալպյան երեք կանտոնների (օկրուգների) միության ստեղծման հիմնական նպատակն է եղել դիմակայել Հաբսբուրգների փորձերին՝ հպատակեցնել իրենց և վերահսկողություն հաստատել Սեն Գոթարդի լեռնանցքի վրա, որտեղով անցել է կարևոր առևտրային ճանապարհ, որը կապել է Գերմանիան Հյուսիսային Իտալիայի հետ։ Սրբազան Հռոմեական կայսրության տարածքում միության պայմանագրի կնքման արդյունքում առաջացել է ևս մեկ՝ փաստացի անկախ պետություն՝ Շվեյցարական միությունը (չնայած իրավական առումով համաձայնագիրը չի վերացրել կանտոնների իրավական կախվածությունը կայսրությունից[4]։ Հենց այդ պահն է սովորաբար համարվում Շվեյցարիայի՝ որպես պետության ստեղծման սկիզբը, չնայած նույնիսկ «Շվեյցարիա» անվանումն այն ժամանակ դեռ անհայտ է եղել. այն հայտնվել է ավելի ուշ՝ Մորգարտենի ճակատամարտից հետո, բոլոր դաշնակից համայնքների նկատմամբ Շվից անվան ոչ պատշաճ կիրառման արդյունքում։
Միևնույն ժամանակ, օգոստոսի 1-ը, 1291 թվականի պայմանագրի հիման վրա, միտումնավոր ընտրվել է որպես ազգային տոն միայն 1890-ականների վերջին։ Մինչև 19-րդ դարի կեսերը Շվեյցարիայի ժողովրդական զանգվածները հավատացել են Շվեյցարական միության ստեղծման մասին լեգենդներին, որոնք կապված են եղել Վիլհելմ Տելլի անվան հետ, ըստ որի՝ Շվեյցարիայի պատմության սկիզբը վերաբերում է 1307 թվականին Ռյուտլիի առասպելական պայմանագրին, որին, իբր, հաջորդել է Վիլհելմ Տելլի կողմից ֆոգտ Գեսլերի սպանությունը։
Հաղթանակ Մորգարտենում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1307 թվականին Նասաուի թագավոր Ադոլֆը, որը թշնամաբար է տրամադրված եղել Հաբսբուրգների նկատմամբ, հատուկ ազատությունների հրովարտակով հաստատել է Շվիցի և Ուրիի անկախությունը կայսրությունից։ 1309 թվականին Հենրիխ VII Լյուքսեմբուրգցին հաստատել է այն երկրորդ անգամ՝ ի լրումն ազատությունների հրովարտակ տալով ունտերվալդենցիներին։ Երբ Լյուդովիկոս Բավարացու և Ֆրիդրիխ Հաբսբուրգցու միջև կայսերական թագի համար մղվող պայքարում դաշնակիցներն անցել են առաջինի կողմը, վերջինիս եղբայրը՝ դուքս Լեոպոլդը, փորձ է արել նրանց ենթարկեցնել Ավստրիայի իշխանությանը։ Նրա բանակում, բացի 2000 ասպետներից, Ավստրիայում եղել են նաև Ցուգի, Ցյուրիխի և շվեյցարական այլ տիրակալությունների բնակիչներ։ Դաշնակիցները զգուշացրել են նրանց, որ մտել են Ցուգի տարածք։
Գյուղացիների և որսորդների փոքրաթիվ ջոկատը դարան է լարել Մորգարտենի բարձունքների վրա՝ Էգերի լճի մերձակայքում, որտեղից թշնամու վրա անսպասելի հարձակմամբ մտել է լճի և լեռների միջև ընկած նեղ հովիտ և գրեթե առանց կորուստների փախուստի մատնեց նրանց։ Այդ ճակատամարտը հայտնի է դարձել որպես Մորգարտենի ճակատամարտ․ Հաբսբուրգների ասպետական հեծելազորի նկատմամբ շվեյցարական հետևակի փայլուն հաղթանակը բարձրացրել է դաշնակիցների նշանակությունը և ապահովել նրանց անկախությունը։ Ճակատամարտից 3 շաբաթ անց դաշնակիցները հաստատել են իրենց դաշինքը (1315 թվականի դեկտեմբերի 9-ին) Բրունենում կնքված նոր պայմանագրով, որը կազմվել է գերմաներենով։ 1316 թվականի սկզբին Լյուդովիկոս Բավարացին երեք տիրակալությունների անվամբ հրովարտակով հաստատել է իր նախորդների ընդունած անկախության հրովարտակները։ Կայսրությունից կախվածությունն արտահայտվում է այդ հրովարտակների ուժով միայն նրանով, որ կայսրը բոլոր երեք տիրակալությունների համար նշանակում է մեկ ընդհանուր կայսերական ֆոգտ, բայց այս ֆոգտի իշխանությունը այնքան էլ թափանցիկ չէր։
1291 և 1315 թվականների միությունը եղել և մնացել է զուտ և բացառապես ռազմական, ոչ մի դեպքում չսահմանափակելով տիրակալությունների անկախությունը (գերմ.՝ Orte, ֆրանսիական «կանտոն» տերմինը գործածության մեջ է մտել 16-րդ դարից ոչ շուտ, բայց վերջնականապես փոխարինել է նախկին Ort տերմինին միայն 18-րդ դարի վերջին)։ Երեք սկզբնական տիրակալությունների ինքնուրույն զարգացումը գնում էր դեմոկրատացման ուղղությամբ։ Շվիցի վանքերի ճորտերը (Hörige և Leibeigene) և Ունտերվալդենի տեղական սինյորները աստիճանաբար ազատագրվել են, հենց որ սինյորներն այլևս աջակցություն չեն ունեցել արտաքին իշխանությունից մեջ։ Այդ գործընթացն ավարտվել է 16-րդ դարից ոչ շուտ։
Ութ կանտոնների միություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ութ կանտոնների միության կազմավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկզբում կանտոնների ազատությունը մշտապես վտանգված է եղել, քանի դեռ Լյուցեռն քաղաքը, որը սերտորեն կապված է եղել նրանց հետ Ֆիրվալդշտետ լճով, գտնվել է Հաբսբուրգների ձեռքում, որոնք այն գնել են 1291 թվականին։ Հենց այդ ժամանակ Լյուցեռնի հետ կապը հատկապես սերտացել է անտառային այլ կանտոններում՝ նրանք մնացել են զուտ գյուղական, մինչդեռ Լյուցեռնում, ինչպես Շվեյցարիայի շատ այլ քաղաքներում (հատկապես Ցյուրիխում և Բազելում), սկիզբ է դրվել և զարգացել է բրդի և վուշի վերամշակման (Ցյուրիխում նաև մետաքսի) արդյունաբերությունը։ Լյուցեռնն իր արտադրանքը վաճառել է դաշնակից կանտոններին՝ հումքի դիմաց։ Այնտեղ զարգացած համքարական կազմակերպությունը չի համակերպվել Հաբսբուրգների կողմից նշանակված ֆոգտերի հետ։ 1332 թվականին Լյուցեռնը հավերժական դաշինք է կնքել արդեն դաշնակից երեք երկրների հետ։ Այսպիսով, Միությունը տիրացել է Ֆիրվալդշտետ լճի շրջակայքի բոլոր հողերին։ Ավստրիան չի ցանկացել հաշտվել դրա հետ, բայց 1336 թվականի պատերազմը ոչնչի չի հանգեցրել։ 1343 թվականին Ավստրիայի կողմնակիցները Լյուցեռնում դավադրություն են կազմակերպել, սակայն այն հայտնաբերվել է, և դավադիրները մահապատժի են ենթարկվել։ 1346 թվականին ընտրված կայսր Կարլ IV-ի մրցակից Բավարիայի Լյուդովիկոսը վերականգնել է Հաբսբուրգների բոլոր իրավունքները Շվաբիայում (որի կազմում ներառված է եղել Շվեյցարիան)՝ անվավեր ճանաչելով իր նախորդների հրովարտակները։ Բայց այդ վերականգնումը մնացել է թղթի վրա։ 1351 թվականին կայսերական Ցյուրիխ քաղաքը, նկատի ունենալով Ավստրիայի հետ վերահաս պատերազմը, մտել է «հավերժական դաշինքի» մեջ երեք սկզբնական կանտոնների հետ՝ իր համար ապահովելով առանձին իրավունքներ։ Հետագա պատերազմում դաշնակիցները նվաճել են ավստրիական Գլարուսի և Ցուգի տիրույթները, բայց գերադասել են ստանալ նրանց աջակցությունը՝ ընդունելով նրանց դաշինքի մեջ հավասար հիմունքներով (1352)։ 1353 թվականին կայսերական Բեռն քաղաքը, որն արդեն 1339 թվականին դաշնակից կանտոնների օգնությամբ Լաուպենի համար ճակատամարտում ջախջախել էր թշնամական կոալիցիայի զորքերին (Ֆրայբուրգ, Զոլոթուռն քաղաքները և մի քանի կոմսական տոհմերի Բեռնյան Օբերլենդում) հենվելով Հաբսբուրգների վրա, դաշինք է կնքել Շվիցի, Ուրիի և Ունտերվալդենի հետ (բայց ոչ Ցյուրիխի և Լյուցեռնի հետ)։ Այսպիսով, Շվեյցարական միության սկզբնական երեք կանտոններին (Շվիցին, Ուրիին և Ունտերվալդենին) միացել են ևս հինգը՝ Լյուցեռնը (1332), Ցյուրիխը (1351), Ցուգը (1352), Գլարուսը (1352) և Բեռնը (1353) և միության մեջ մտնող կանտոնների ընդհանուր թիվը հասել է ութի (միևնույն ժամանակ, նոր միացած կանտոնները, բացառությամբ Գլարուսից, համարվել են «քաղաքային» կանտոններ)։
Ութ կանտոնների միության համախմբում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկզբում ութ կանտոնների միավորման դիրքերը, այնքան էլ կայուն չեն եղել․ 1355 թվականի Ռեգենսբուրգի հաշտության պայմանագրի համաձայն, որով ավարտվել է Ավստրիայի հետ պատերազմը, դաշնակիցները պետք է հրաժարվեին Ցուգից և Գլարուսից, բայց պաշտպանել են մնացած կանտոնների անկախությունը, թեև Հաբսբուրգների նկատմամբ որոշակի պարտավորություններ ստանձնելով (Ցյուրիխը չպետք է քաղաքացիություն տար Ավստրիայի հպատակներին և չպետք է որևէ դաշինքի մեջ մտներ առանց Ավստրիայի դուքսի համաձայնության)։
1364 թվականին Անտառային կանտոնները հարձակվել են Ցուգի վրա, գրավել են այն և նորից ընդունել իրենց դաշինքի մեջ։ 1370 թվականին վեց կանտոններ (Անտառային կանտոնները, Ցյուրիխը և Ցուգը, բացառությամբ Բեռնի) միմյանց միջև կնքել են նոր համաձայնագիր, այսպես կոչված, Պապական խարտիա (Pfaffenbrief): Ցյուրիխի տաճարի կապիտուլի ավագ քահանան, անձնական վրեժխնդրությունից ելնելով, գերի է վերցրել լյուցեռնյան շուլգեյսին և նրա ուղեկիցներին, որոնք վերադառնում էին Ցյուրիխի տոնավաճառից, այնուհետև հրաժարվել է ներկայանալ աշխարհիկ դատարան։ Այդ իրադարձության պատճառած դաշնակիցների և նույնիսկ ցյուրիխցիների շրջանում առաջացել են հուզումներ, ովքեր դա համարում են իրենց տոնավաճառի անդորրի խախտում և պահանջել ազատ արձակել գերավարվածներին։ Պապական խարտիան վերահաստատել է դաշնակից երկրների տարածքում խաղաղություն պահպանելու պարտավորությունը, ընդլայնել աշխարհիկ դատարանների իրավասությունը հոգևորականների կողմից կատարված հանցագործությունների հետ կապված և հստակ սահմանել դաշնակից երկրներից մեկի բնակիչների կողմից մյուսի բնակիչների դեմ կատարված հանցագործությունների ընդդատությունը։ Դա դաշնակիցների միջև կնքված առաջին ամբողջական քաղաքացիական պայմանագիրն է եղել։
Կոնստանցի սեյմում (1385) շվեյցարական որոշ կանտոններ (Բեռնը, Ցյուրիխը, Ցուգը, Լյուցեռնը) համաձայնության են եկել Շվաբիայի քաղաքների (այդ թվում Բազելի և Զոլոթուռնի) հետ՝ հույս ունենալով, որ նրանց կողմից աջակցություն կգտնեն Ավստրիայի դեմ պատերազմում։ Սակայն երբ պատերազմը սկսվել է և Ավստրիան ցանկացել է ընդլայնել իր տարածքները Շվեյցարիայում, շվեյցարացիները մնացել են առանց օգնության։ Այնուամենայնիվ, նրանց հաջողվել է գրավել ավստրիական մի քանի քաղաքներ, այդ թվում՝ Զեմպախը (ներկայիս Լյուցեռն կանտոնում)։ Դուքս Լեոպոլդ III-ը հասել է այդտեղ և տեղի է ունեցել ճակատամարտ (1386), որտեղ էլ դուքսը սպանվել է, և շվեյցարացիները երկրորդ փայլուն հաղթանակ են տարել ավստրիացի ասպետների նկատմամբ՝ ևս մեկ անգամ և վերջնականապես ապահովել իրենց անկախությունը։
Այդ ճակատամարտից մի քանի շաբաթ առաջ գլառուսները ապստամբություն են բարձրացրել ավստրիացիների դեմ, ոչնչացրել են նրանց կայազորը և հայտարարել միությանն անդամակցելու մասին։ Ավստրիան, չնայած Զեմպախի պարտությանը, նոր բանակ է ուղարկել Գլարուսի դեմ, բայց նրանք պարտվել են Նեֆելսում։ 1389 թվականին դաշնակիցները Ավստրիայի հետ կնքել են նպաստավոր հաշտության պայմանագիր յոթ տարով, որը 1394 թվականին երկարաձգվել է 20 տարով, իսկ 1412 թվականին՝ 50 տարով։ Այսպիսով, մինչև 1389 թվականը ձևավորվել է ութ կանտոններից կազմված միություն (կամ «8 հին հողերի միություն», գերմ.՝ Eidgenossenschaft կամ Bund von acht alten Orten), որն այդ տեսքով պահպանվել է մինչև 1481 թվականը։
Ութ կանտոնների միության կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այդ միությունը ճանաչող և հաստատող նոր իրավական ակտը, ընդ որում, միակ ընդհանուրը բոլոր 8 երկրների և նույնիսկ Զոլոթուռնի համար (Սեմպախի ճակատամարտին դաշնակիցների կողմից մասնակցող), 1393 թվականին դարձել է Զեմպախի հրովարտակը, որը հաստատել և ընդլայնել է Պապական խարտիայի դրույթները համերկրային խաղաղության մասին։ Միությունը (որը, բացի լիիրավ կանտոններից, ներառել է միության մի քանի հողեր) ճանաչել է կայսրության գերակայությունը, բայց այն գրեթե ֆիկտիվ է եղել և գնալով կորցրել է իր նշանակությունը։ Այսպես, Ցյուրիխը 1400 թվականին ստանձնել է բոլոր հարկերի վճարումները կայսերական Ֆոգտին, իսկ 1425 թվականին կայսրից ստացել է մետաղադրամներ հատելու իրավունք։ Նույնը տեղի է ունեցել XII-XV դարերում Շվեյցարիայի այլ քաղաքներում։ Սկզբնական կանտոններում այլևս Ֆոգտեր չեն նշանակվել։ Չնայած դրան, դաշնակիցներն իրենց ներկայացուցիչներին ուղարկել են գերմանական Ռայխստագ մինչև Բուրգունդյան պատերազմը (1474)։ Միության կանտոնների միջև ներքին հարաբերությունները մինչև 1798 թվականը եղել և մնացել են լիովին ազատ և կամավոր։ Միաժամանակ կանտոնները տարբերվել են իրենց իրավական կարգավիճակով, համայնքների սոցիալական կազմով, տնտեսության առանձնահատկություններով։ Շվեյցարական միությունը չի ունեցել մշտական կենտրոնական կառավարման մարմիններ, իսկ թագսացունգը համարվել է գերագույն իշխանություն՝ կանտոնների ներկայացուցիչների անկանոն գումարվող ժողով (դաշնակիցները դրա վերաբերյալ որոշիչ ձայնի իրավունք չունեին), որի ժամանակ որոշվել են ամբողջ միության համար ընդհանուր հարցերը։ Տագզատցունգում յուրաքանչյուր կանտոն ունեցել է մեկ ձայն, և հարցերը գրեթե միշտ որոշվել են միաձայն, քանի որ փոքրամասնությանը հնարավոր է եղել ստիպել ենթարկվել մեծամասնության որոշմանը միայն պատերազմի միջոցով, չի եղել ոչ միասնական գործադիր իշխանություն, ոչ էլ միասնական բանակ։ Կանտոններից յուրաքանչյուրը վարել է ինքնուրույն ներքին և արտաքին քաղաքականություն, սակայն պարտավորվել է չգործել ի վնաս միության ընդհանուր շահերի[4]։
Դաշնակիցների միջև ժամանակ առ ժամանակ տեղի են ունեցել նաև զինված բախումներ։ Այսպես, 1436-1450 թվականներին Ցյուրիխի և Անտառային կանտոնների միջև տեղի է ունեցել Հին ցյուրիխյան պատերազմը երեք փուլով (1436, 1442, 1443 և 1450)՝ Տոգգենբուրգների կոմսների անհետացած տոհմի ժառանգության վերաբերյալ վեճի պատճառով։ Այդ պատերազմում Ցյուրիխը նույնիսկ միացել է Ավստրիայի հետ, բայց, չնայած դրան, պարտություն է կրել։
Դաշնակիցների հողեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դաշնակիցները պատերազմներ են մղել իրենց հարևանների հետ, երբեմն բոլորը միասին, երբեմն մի քանի կանտոններից կազմված կոալիցիայով։ 15-րդ դարում այդ պատերազմներն ընդհանուր առմամբ հաջող են եղել շվեյցարացիների համար, և նրանք ընդլայնել են իրենց տարածքները, միևնույն ժամանակ նվաճված հողերը չեն ընդունել իրենց միության մեջ՝ կառավարելով դրանք որպես գրավված տարածքներ։ Այդ հողերի իրավական կարգավիճակը տարբեր է եղել․ երբեմն այդ տարածքները վերահսկվել են միության կանտոններից մեկի, երբեմն էլ միաժամանակ մի քանիսի կողմից (համատիրություններ)։
1415 թվականին շվեյցարացիները Հաբսբուրգներից հետ են վերցրել Արգաուն և բաժանել են այն. մի մասը ստացել է Բեռնը («Բեռնյան Արգաու»), մի մասը մյուս դաշնակիցները՝ կազմելով Բադենի կոմսության և «Ազատ նահանգների» (գերմ.՝ Freie Ämter)[5] համատիրություններ։ 1460 թվականին գրավվել է Տուրգաուի Լանդգրաֆը, որը նույնպես վերածվել է համատիրության։ Այդ բոլոր հողերը տնօրինել են դրանց տերերը համատեղ, հաճախ բռնապետական ու շահադիտական նպատակներով։ Վալե կանտոնը միության մեջ ընդգրկվել է այլ հիմունքներով։ Այդ երկրի արևելյան, գերմանալեզու հատվածը (Վերին Վալեն) արդեն 14-րդ դարի սկզբին գործնականում հեռացել էր սավոյական կոմսերի իշխանությունից և կազմավորել «Վալեի հանրապետությունը»։ 1416 թվականին հանրապետությունը դաշինքի մեջ է մտելՈւրիի, Ունտերվալդենի և Լյուցեռնի հետ՝ դառնալով Շվեյցարական միության միութենական տարածք (նման տարածքները ունեցել են մեկ այլ անուն «կցագրված հողեր», գերմ.՝ Zugewandte Orte)։ 1475 թվականին Վալեի հանրապետությունը ջախջախել է Սավոյներին և իրեն ենթարկել այդ տարածքի ֆրանսախոս հատվածը (Ստորին Վալե)։ Այդ ժամանակից ամբողջ Վալեն ունեցել է դաշնակցային տարածքի կարգավիճակ։
Դեռևս 1353 թվականին, Բեռնի միության մեջ մտնելով, Բիլ (1279 թվականից Բեռնի հետ դաշինքով) և Զոլոթուռն (1295 թվականից Բեռնի հետ դաշինքով) քաղաքները ձեռք են բերել դաշնակից տարածքների կարգավիճակ։ 1406 թվականին նման կարգավիճակ է ստացել Նյոշատելի կոմսությունը (1532 թվականից՝ իշխանապետություն), որը նույնպես դաշինքի մեջ է մտել Բեռնի հետ։ 1411 թվականին Ապենցելը, ազատվելով Սուրբ Գալլեն վանքի իշխանությունից, դարձել է միութենական տարածք և դաշինքի պայմանագիր կնքել Միության բոլոր կանտոնների հետ, բացառությամբ Բեռնի։ 1436 թվականին Զարգանսի կոմսությունը դարձել է դաշնակցային տարածք, որը դաշինքի մեջ է մտել Ցյուրիխի հետ (1483 թվականին այն վերածվել է համատիրության)։ 1451 թվականին Սանկտ Գալենի աբբայությունը (համաձայնագիր Շվիցի, Լյուցեռնի, Ցյուրիխի և Գլարուսի հետ) դարձել է դաշնակցային տարածք, իսկ 1454 թվականին՝ Սանկտ Գալլեն, Շաֆհաուզեն և Ֆրիբուր քաղաքները։
Բացի դաշնակցային տարածքներից, կային նաև պրոտեկտորատներ (գերմ.՝ Schirmherrschaften)՝ փոքր տարածքներ, որոնք ապահովում էին մեկ կամ մի քանի կանտոնների «պաշտպանությունը»։ Օրինակ՝ Գերզաուի փոքրիկ Հանրապետությունը (մինչև 1798 թվականը՝ ամենափոքր եվրոպական հանրապետությունը), որը 1332 թվականին դարձավ Շվիցի, Ուրիի, Ունտերվալդենի և Լյուցեռնի պրոտեկտորատը։
Կանտոնների ներքին կազմակերպում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարածքների ներքին կազմակերպումը եղել է բազմազան։ Բուն կանտոնները վաղուց են եղել ժողովրդավարական, իսկ Հաբսբուրգների իշխանությունից ազատագրվելուց հետո՝ դեմոկրատական հանրապետություններ։ Նրանք ղեկավարվել են ժողովրդական ժողովի կողմից՝ Landesgemeinde, որը սովորաբար գումարվել է գարնանը։ Այստեղ լուծվել են բոլոր կարևորագույն հարցերը, ընտրվել են Landamman-ը (ավագանին), դատավորները, դեսպանները և այլ պաշտոնյաներ։ Ամբողջ ազատ արական բնակչությունը, երբեմն անազատ կամ կիսաազատ, կարող էին ընտրվել ժողովրդական ժողովում։ 15-րդ դարում տարիքային շեմ է սահմանվել, ընդ որում՝ 14 տարեկան (այդ շեմը մնացել է մինչև 1798 թվականը)։ Մինչև այդ տարիքը տղաները կարողացել են (և մասնակցել են) ժողովներին, բայց առանց ընտրելու իրավունքի։ Նույնպիսի կառավարում է ձևավորվել նաև Ապենցելում՝ մյուս կանտոնների հետ հավասար հիմունքներով Միություն ընդունվելուց հետո (1513), լենդամմանը, որը սկզբում նշանակվել է դաշնակիցների կողմից, այնուհետև դարձել է ընտրովի։ Դրան մոտ կառավարման համակարգ է գործել Ցուգում, որտեղ քաղաքը կառավարվել է ընտրված շուլտգեյսի և քաղաքային խորհրդի կողմից, գյուղերը՝ լանդամմանի և գյուղական խորհրդի (Landrath) կողմից։ Այնուհետև քաղաքը և գյուղերը միավորվել են մեկ վարչական միավորի մեջ, ընդհանուր ամմանով և խորհրդով, որոնք նույնպես ընտրովի են եղել։
Այլ կանտոններում, որոնք ավելի շատ քաղաքային բնույթ են ունեցել, սուր հակադրություն է եղել քաղաքի և նրան ենթակա տարածքների միջև։ Բուն քաղաքում պայքար է ընփացել հին նահապետական ընտանիքների, բյուրգերների (հիմնականում վաճառականների, բանկիրների) և բնակչության ցածր խավի՝ արհեստավորների միջև։ Կախված այս կամ այն դասերի մեծ կամ փոքր ուժից՝ իշխանությունն այսպես թե այնպես ձևավորվել է դեմոկրատական Ցյուրիխի և արիստոկրատական Բեռնի միջև, որտեղ միայն պատրիարխատի ներկայացուցիչներն են անցել շուլտգեյս և Մեծ խորհուրդ․ եղել են նաև տարբեր միջանկյալ աստիճաններեր՝ Լյուցեռնի, Գլարուսի և այլնի ձևով։ Ինչպես արիստոկրատական, այնպես էլ դեմոկրատական քաղաքները ձգտել են իշխանություն ունենալ հարակից տարածքների վրա բացառապես իրենց շահադիտական նպատակներից ելնելով և փորձել են դրանց չտալ ոչ ինքնակառավարում, ոչ էլ մասնաբաժին քաղաքի և երկրի կառավարման մեջ։ Երբեմն անհրաժեշտ է եղել զիջումների գնալ գյուղերի բնակիչներին (Վալդմանյան համաձայնագիրը Ցյուրիխում 1489 թվականին), սակայն առաջին իսկ հնարավորության դեպքում դրանք հետ են վերցվել։
Չնայած դրան, XIV, հատկապես XV դարերում Շվեյցարիան, ընդհանուր առմամբ, ամենաազատ և ամենաժողովրդավար երկիրն է եղել ամբողջ աշխարհում, միևնույն ժամանակ ամենաբարգավաճ ու լրջագույն հարմարությունները ունեցող երկիրը, այստեղ մարդու և գույքի անվտանգությունն ու ապահովությունն ավելի մեծ է եղել, ճանապարհներն ավելի անվտանգ քան որևէ այլ երկրում։ Առևտրի և արդյունաբերության զարգացումը մասամբ հետևանք է եղել այս երևույթների, մասամբ էլ նպաստել է դրան։ 15-րդ դարում Միությունում ամենուր գերիշխել են դրամական և վարկային տնտեսությունը, զարգացել են բանկերը (դրանք մեծ մասամբ հրեաների ձեռքում են եղել, որոնք այդ ժամանակ հայտնվել են շվեյցարական քաղաքներում՝ շվեյցարական ազատության պաշտպանության ներքո)։
Ութ կանտոնների միության արտաքին քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շվեյցարական միության և Տիրոլի դուքս Սիգիզմունդի միջև բարեկամական հարաբերությունները, որոնք սկիզբ են առել Տուրգաուի միությանը միանալուց հետո, միությունը ներգրավել է հարևան հզոր տերությունների հետ քաղաքական հարաբերությունների ոլորտում։ Սիգիզմունդը և Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XI-ը, դաշնակցելով նրա հետ, Շվեյցարիան ներքաշել են Բուրգունդիայի Կարլոս Խիզախի հետ պատերազմի մեջ (1474-1477)։ Այդ պատերազմում շվեյցարացիները մի քանի խոշոր հաղթանակներ են տարել, կատաղի մարտեր են տեղի ունեցել Գրանսոնում, Մուրտենում և Նանսիում, ինքը՝ Կարլը, զոհվել է վերջին ճակատամարտում, և դրանից հետո պատերազմն ավարտվել է։
1478 թվականին դաշնակիցները արշավ են ձեռնարկել Միլանի դեմ և Ջորնիկոյում հաղթանակ տանելով՝ գրավել են Լևենտինյան դաշտավայրը, որն արդեն պատկանել է իրենց (իրականում՝ Ուրին)։ Բուրգունդյան պատերազմը մեծ նշանակություն է ունեցել Շվեյցարիայի համար։ Իր համար ստեղծելով անպարտելիության փառք, նա ստիպել է օտարերկրացիներին վարձկաններ դառնալ շվեյցարական բանակի համար (տես՝ Շվեյցարիայի վարձկան զորքեր)։ Միևնույն ժամանակ, պատերազմը երկիր է ներմուծել արտաքին քաղաքական ուժի գաղափարներ, մեծացրել է զինվորականության կարևորությունը և անուղղակիորեն նպաստել ներքին անվտանգության նվազմանը, կողոպուտների և այլ հանցագործությունների թվի ավելացմանը։ Դա էլ պատճառ է դարձել, որ հարևան տարածքները սկսել են ձգտել միանալ Շվեյցարական միությանը։ Դաշնակիցները միշտ չէ, որ պատրաստ են եղել ընդառաջել այդ ձգտումներին։ Բեռնի, Ֆրիբուրգի և Զոլոթուռնի հին դաշնակիցները, որոնք մասնակցել են Բուրգունդյան պատերազմին, համապատասխան խնդրանք են ներկայացրել 1477 թվականին, սակայն այն սկզբում մերժվել է սկզբնական կանտոնների չհամաձայնվելու պատճառով, որը հիմնականում կապված է եղել Զոլոթուռնի և Ունտերվալդենի միջև վեճի հետ, իսկ Ֆրիբուրգի մերժումը կապված է եղել նրա ֆրանսիական բնակչության (հետևաբար՝ օտար) խառնվածքի հետ։ Նրանք, ովքեր ցանկացել են միավորել տարածքները, այդ թվում Լյուցեռնը, առանձին պայմանագիր են կնքել Ֆրիբուրգի և Զոլոթուռնի հետ, որը սպառնացել է պառակտչական պատերազմով, սկզբնական կանտոնները վկայակոչել են 1332 թվականի համաձայնագիրը, որը Լյուցեռնին առանձին պայմանագրերի կնքման իրավունք չի տվել, իսկ Լյուցեռնին ենթակա գյուղական շրջանները ցանկացել են օգտվել առիթից և տապալել նրա իշխանությունը։ Սակայն գործը պատերազմի չի հասել։
Տաս կանտոնների միություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1481 թվականին Ստանսում սեյմ է գումարվել, որտեղ հաշտարարի դեր է ստանձնել Նիկոլայլ Ֆլյուեցին։ Ֆրիբուրգ և Զոլոթուռն քաղաքների հետ կնքված առանձին պայմանագիրը չեղյալ է համարվել և հին առանձին պայմանագրերի փոխարեն (մինչ այդ Ցյուրիխը, Բեռնը և Գլարուսը պայմանագրեր չունեին միմյանց միջև և միմյանց հետ կապվում էին միայն նախնական կանտոնների միջոցով) կնքվել է նոր պայմանագիր՝ (Ստանսկի համաձայնագիր) ընդհանուր բոլոր 10 տարածքների համար (ներառյալ նոր «քաղաքային կանտոնները» Ֆրիբուրգը և Զոլոթուռնը), որոնք միության կազմում են ընդգրկվել հավասար հիմունքներով և իրավունքներով։ Համաձայնագիրը բոլոր տարածքների համար ներառել է Պապական խարտիայի հրովարտակները՝ տեղական խաղաղության մասին, դատարանների իրավասության մասին և այլն։ Նոր առանձին պայմանագրերի կնքումը, սակայն, արգելված չի եղել, և դրանք կնքվել են զգալի քանակությամբ։
Ստանի համաձայնագրից ի վեր դաշնակիցներն իրենց կապը Սրբազան Հռոմեական կայսրության հետ համարել են վերջնականապես դադարեցված և դիտարկվել են որպես բոլորովին առանձին եվրոպական տերություններ։ Այդ նկատառումով նրանք հրաժարվել են կատարել Մաքսիմիլիան կայսեր և Վորմսի Ռայխստագի (1495) պահանջը թուրքերի դեմ պայքարելու համար միջոցներ հավաքելու վերաբերյալ։ Դա սկիզբ է դրել Շվեյցարիայի և Շվաբական միության միջև պատերազմին (1499)։ Շվաբյան միության բանակները պարտություն են կրել մի քանի մարտերում, հատկապես Բիրս գետի վրա (Բեռն կանտոնում), և կայսրը Լյուդովիկո Մորոյի միջնորդությամբ կնքել է Բազելի հաշտությունը (1499), որի համաձայն կայսրությունը հրաժարվել է Շվեյցարիայից նկատմամբ ռազմական և դատական բոլոր տեսակի պահանջներից։
Այսպիսով, 15-րդ դարի վերջում կանտոնների համադաշնությունը երկար պայքարից և շվեյցարացիների նոր ռազմական հաղթանակներից հետո ձեռք է բերել փաստացի ինքնավարություն (պաշտոնապես, Շվեյցարիայի կապերի դադարեցումը կայսրության հետ ճանաչվել է միայն Վեստֆալյան հաշտության կնքումից հետո (1648)[4]։
Շվեյցարացիները նշանակալի դեր են խաղացել իտալական պատերազմներում։ Շվեյցարացի վարձկանների օգնությամբ 1494 թվականին Շառլ VIII-ը գրավել է Նեապոլը, իսկ 1500 թվականին Լյուդովիկոս XII-ը՝ Միլանը։ Հռոմի պապ Հուլիոս II-ը իր կողմն է գրավել շվեյցարացիներին որպես պապի դաշնակիցներ։ Նրանք վերականգնել են Մաքսիմիլիան Սֆորցայի իշխանությունը Միլանում և հաղթելով ֆրանսիացիներին Նովարում (1513), ամրապնդել են նրա իշխանությունը։ Շվեյցարացիները Լյուդովիկոս XII-ից ստացել են Բելինցոնան, Լուգանոն, Լոկառնոն, Կիավենան, Վալտելինը, ընդհանրապես, Տիչինոյի հարավային հատվածը, որոնք մինչ այդ գտնվել են Միլանի իշխանության ներքո։ Տիչինոն վերածվել է նվաճված երկրի։ Շվեյցարացիների հետագա ծառայությունը դուքս Սֆորցին ավելի քիչ հաջողակ են եղել։ Ֆրանցիսկ I-ը հաղթել է նրանց Մարինյանոյի երկօրյա ճակատամարտում (1515) և նրանց հետ կնքել «հավերժական խաղաղություն», որի ուժով նրանք վճարել են 700.000 կրոն փոխհատուցում և պարտավորվել են զերծ մնալ Իտալիայի գործերին միջամտելուց։
Տասներեք կանտոնների միություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1501 թվականին Միության կազմի մեջ ընդունվել են Բազելի (որտեղ 1460 թվականին հիմնադրվել է Շվեյցարիայի առաջին համալսարանը) և Շաֆհաուզենի «քաղաքային կանտոնները»։ 1513 թվականին Միության իրավահավասար անդամ է դարձել Ապենցել «գյուղական կանտոնը»։ Արդյունքում, լիարժեք կանտոնների թիվը հասել է տասներեքի, և այդ պահից մինչև 1798 թվականը այն չի փոխվել։ Շվեյցարիայի բնակչությունը XVI դարի առաջին կեսին հասել է 900 հազար մարդու։ 1499 թվականի սեպտեմբերի 22-ին կնքված Բազելի պայմանագրի համաձայն (Շվաբյան պատերազմում շվեյցարացիների հաղթանակից հետո) Միությունը ազատվել է կայսրության հանդեպ բոլոր պարտավորություններից, այնպես որ նրա հետ կապը դարձել է զուտ ձևական[6]։
Այդ ժամանակ Շվեյցարիան մնացել է համադաշնություն՝ առանց մշտական կենտրոնական իշխանության, ընդհանուր դրամական համակարգի, բանակի, դրոշի և կնիքի։ Գերագույն մարմինը դեռևս եղել է սեյմը՝ Տագզատցունգը (Tagsatzung), որի նիստերում, միաձայնության սկզբունքի համաձայն, ընդունվել են բոլոր հիմնական որոշումները ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին քաղաքական հարցերի վերաբերյալ։ Տագզատցունգի կազմում ընգրկված են եղել կանտոնների լիազոր պատգամավորներ, որոնք նույնպես ներկայացրել են նրանցից կախված դաշնակից տարածքներն ու ֆոգտերը[6]։
Բացի 13 կանտոններից, Շվեյցարիայի միությունը ներառել է բավականին շատ «կցագրված հողեր»՝ միության (Eidgenossenschaft) անդամներից մեկի կամ մյուսի (կամ մի քանիսի) հետ բարեկամական հողեր (verbündete): Դրանց մեջ առանձնահատուկ դիրք է զբաղեցրել Նյոշատելը` անկախ իշխանություն (իր իշխաններով), որը գտնվել է Շվեյցարիայի հովանու ներքո (հետագայում իշխանական կառավարումը բաժին է հասել Պրուսիայի թագավորին և դա պրուսական իշխանություն է եղել Շվեյցարական միությունում)։ Միութենական հողերին են պատկանել նաև Բազելի եպիսկոպոսությունը, Սանկտ Գալենի աբբայությունը և Սանկտ Գալլեն քաղաքը (Ապենցելի հետ միաժամանակ խնդրել են միություն ընդունել կանտոնի կարգավիճակով, բայց մերժում են ստացել), Բիլը, Գրաուբյունդենը, Վալեն, 1526 թվականից՝ Ժնևը։ Այդտեղ ընդգրկված են եղել նաև երկու քաղաքներ, որոնք դաշինք են կնքել որոշ կանտոնների հետ և նույն հարաբերությունների մեջ են եղել Շվեյցարական միության հետ, ինչ նախորդները, չնայած գտնվել են Շվեյցարիայի սահմաններից դուրս՝ Մյուլհաուզենը (Էլզասում, Շվեյցարիայի կազմում մնացել է մինչև 1798 թվականը) և Ռոթվայլը (Վյուրթեմբերգում, գտնվել է Շվեյցարիայի կազմում մինչև 1632 թվականը)։
Այլ կարգավիճակում են եղել համատիրությունները՝ անմիջապես մի քանի կանտոնների ենթակայության տակ գտնվող հողերը։ Լուգանոն, Լոկառնոն և Տիչինոյի մյուս քաղաքները ենթակա են եղել 8, մասամբ՝ 7-րդ կանտոնների։ Բելինցոնան պատկանել է Ուրիին, Շվիցին և Նիդվալդենին (Ունտերվալդենի մի կեսին), Ուցնախինն ու Գաստերին, Շվիցին ու Գլարուսին և այլն։ 1536 թվականից ամբողջ Վո կանտոնը պատկանել է միայն Բեռնին։ Այսպիսով, Շվեյցարիայի աշխարհագրական սահմանները, եթե հաշվի առնենք և՛ միության և՛ իշխանության ենթակա հողերը, գրեթե նույնն են եղել, ինչ ներկայումս։
Միության անդամների՝ միութենական հողերի և ընդհանուր տիրապետության տակ գտնվող հողերի կարգավիճակի տարբերությունը կայացել է նրանում, որ Համադաշնության սեյմերին (Tagsatzungen) հավասարապես մասնակցել են բոլոր 13 երկրները։ Այդ սեյմերը հրավիրվել են ըստ անհրաժեշտության, բայց հաճախ դրանք հրավիրվել են անդամներից որևէ մեկի կողմից ցանկացած քաղաքում, առավել հաճախ Լյուցեռնում, որպես աշխարհագրական տեսանկյունից որպես կենտրոն և ավելի հարմար վայր։ Սեյմում որոշումներն ընդունվել են իրենց ներկայացուցիչներին ուղարկած կառավարությունների հրահանգներին համապատասխան, երբ նոր հարցեր են բարձրացվել, Սեյմի անդամները դրանք հետաձգել են իրենց կառավարություններին զեկուցելու («ad referendum») համար։ Ստանի կոնֆերանսում արդեն բարձրացվել է կանտոնների միջև ավելի ամուր և սերտ կապերի հաստատման ցանկալիության հարցը, սակայն այդ նպատակով ոչինչ չի արվել։ Այնուամենայնիվ, փաստորեն, դրանից հետո շատ ավելի բազմազան խնդիրներ են լուծվել սեյմում, քան նախկինում, որոշ աշխատանքներ են տարվել կանտոնների միջև երթուղիները բարելավելու ուղղությամբ, որը կանոնակարգվել է ոստիկանության ընդհանուր ջանքերի շնորհիվ։
Սկզբում դաշնակից հողերն ընդհանրապես սեյմին չեն մասնակցել, իսկ հետո սկսել են հրավիրվել, բայց նրանց ներկայացուցիչները նստել են հատուկ տեղերում և չեն օգտվել հավասար ձայնի իրավունքից։ Այնուամենայնիվ, դաշնակից հողերի դիրքորոշումը շատ բազմազան է եղել և կախված է եղել պայմանագրից, որի հիման վրա նրանք կապվել են Միության հետ։ Երբեմն դրանք եղել են հողեր, որոնք միության մեջ են մտել հարկադրանքի տակ, երբեմն՝ կամավոր են անդամագրվել դրան, հաճախ նրանք դաշինքի մեջ են միայն երկու կամ երեք կանտոնների հետ։ Ընդհանուր տիրապետության տակ գտնվող հողերը սովորաբար կառավարվել են այնպես, որ դրանց պատկանող կանտոնները հերթով 1 կամ 2 տարի ժամկետով ֆոգտա են նշանակել։
Կանտոնները, դաշնակցային հողերը և ֆոգտերը ծառայել են որպես Շվեյցարական միության քաղաքական և վարչական համակարգի հիմնական օղակներ։ Քաղաքներում ղեկավար մարմիններն են եղել, որպես կանոն, Մեծ խորհուրդը, Փոքր խորհուրդը և մագիստրատը (վերջինս ամեն տարի վերընտրվել է և բաղկացած է եղել բուրգոմիստրներից, շեֆենների խորհուրդներից և ոլորտային հանձնաժողովներից)։ Երկու խորհուրդների պատգամավորները սովորաբար եղել են պատրիկության և համքարության ներկայացուցիչներ, ընդ որում, Մեծ խորհուրդների նշանակությունը աստիճանաբար նվազել է՝ Փոքր խորհուրդների լիազորությունների աճին զուգահեռ։ Շվեյցարիայի բոլոր կանտոններում նախկին ժողովրդավարությունը նահանջել է օլիգարխիայի սաստիկ ճնշումներից[7]։
Բնակչության առումով Շվեյցարիայի քաղաքները մեծ չեն եղել։ Նույնիսկ դրանցից ամենամեծերը՝ Բազելը և Ժնևը, ունեցել են 10-ից 17 հազար բնակիչ, Ցյուրիխը՝ մինչև 8 հազար, Բեռնը՝ մոտ 5,5 հազար, մնացածը՝ էլ ավելի քիչ[8]։
Ռեֆորմացիան Շվեյցարիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հոգևոր և մշակութային առումով գերմանական Շվեյցարիան կապված է մնացել Գերմանիայի հետ նույնիսկ այն բանից հետո, երբ քաղաքական կապերը խզվել են, ֆրանսիական հատվածը նույնպես կապ է պահպանել Ֆրանսիայի հետ։ Ռեֆորմացիան Գերմանիայում և Շվեյցարիայում սկսվել է միաժամանակ։ 1519 թվականին Ուլրիխ Ցվինգլին սկսել է իր բարեփոխումների գործունեությունը Ցյուրիխում։ Սանկտ Գալենում, Ցվինգլիի հետ գրեթե միաժամանակ, նրա ընկերը՝ հումանիստ գիտնական Յոահիմ Վատտը, որը Սանկտ Գալենի քաղաքային բժիշկն է եղել, հանդես է եկել որպես ռեֆորմացիայի քարոզիչ և աջակից գրեթե Ցվինգլիի հետ միաժամանակ։ Նա հասել է նրան, որ 1523 թվականին քաղաքը փոխարինել է նախկին քահանաներին և նշանակվել են նոր բարեփոխումների կողմնակիցներ։ Շաֆհաուզենում բարեփոխման ջերմեռանդ կողմնակից է համարվել Բոլոր սրբերի վանքի վանահայր Միխայիլ Էգենսդորֆը։ Շարժումը չի ազդել միայն գյուղական կանտոնների վրա։
1525 թվականին Անաբապտիստական շարժումը, որը գրավել է Գերմանիան, արտացոլվել է նաև Շվեյցարիայում՝ հիմնականում Ցյուրիխին ենթակա գյուղերում։ Այստեղ կրոնական բարեփոխման դրոշի ներքո պահանջվել է գյուղացիության դրության փոփոխություն (իրենց ներկայացուցիչների ընդունում Մեծ խորհրդում, որոշ պարհակների վերացում, որսի մասին օրենքների փոփոխություն և այլն)։ Անաբապտիստների հետ Ցվինգլիի կազմակերպած վեճերը նպատակին չեն հասել։ Գյուղացիները այրել են և թալանել մի քանի վանքեր, մի քանի հարձակումներ կատարել քաղաքի վրա, բայց ի վերջո նրանք խաղաղվել են, թեև կառավարությունը ստիպված է եղել որոշակի զիջումների գնալ նրանց նկատմամբ («Կապելյան հրովարտակ»)։ Անաբպտիզմը Շվեյցարիայում նկատելի հետքեր չի թողել։ 1528 թվականին Բեռնն ընդունել է բարեփոխումները, նրան հաջորդել է Բազելը (որտեղ մի ժամանակ ապրել և քարոզել է Կալվինը)։ Ամենուր Ռեֆորմացիայի անցման որոշում են կայացրել քաղաքային խորհուրդները, որտեղ փոքրամասնությունը և գյուղական շրջանները ստիպված են եղել ենթարկվել։ Ապենցել, Գլարուս և Գրաուբյունդեն կանտոններում ընդհանուր որոշման հասնելու անհնարինության պատճառով հռչակվել է խղճի ազատություն։
Կրոնական վեճը պատերազմի պատճառ է դարձել։ Ցյուրիխը, Բեռնը, Սանկտ Գալենը, Բիլը, Մյուլուզը, Բազելը, Շաֆհաուզենը դաշինք են կնքել իրար հետ։ Նրանց դեմ է դուրս եկել 5 կաթոլիկ կանտոնների միավորումը Վալեի և Ավստրիայի հետ։ Առաջին կրոնական պատերազմը (1529) ավարտվել է բողոքականների հաղթանակով, որին հաջորդել է Կապելի հաշտությունը (այստեղից էլ «առաջին կապելյան պատերազմ» արտահայտությունը)։ Կրոնական հարցերը թողնվել են համայնքների հայեցողությանը։ Կաթոլիկ կանտոնները, սակայն, իրենց մոտ արգելել են բողոքական քարոզը, ինչի պատճառով էլ սկսվել է երկրորդ Կապպելյան պատերազմը, որը Կապպելի ճակատամարտով ավարտվել է Կաթոլիկների հաղթանակով (որտեղ սպանվել է Ցվինգլին), Գուբելի (Ցուգ) և երկրորդ Կապպելյան հաշտությամբ, լուծարվել է բողոքական քաղաքների միությունը։ Շվեյցարիան բաժանվել է կաթոլիկների և բարեփոխիչների։
Այս հարաբերություններից դուրս է գտնվել Արևմտյան Շվեյցարիան։ Սավոյան դուքսերից ինքնապաշտպանության նպատակով 1526 թվականին Ժնևում դաշինք է կնքվել Բեռնի և Ֆրայբուրգի հետ, սկզբում սկսել է քարոզել Ֆարելը, ապա (1536 թվականից)՝ Կալվինը։ Սավոյան դուքսը փորձել է օգտվել կրոնական պայքարից՝ Ժնևին վերահպատակեցնելու համար, բայց ոչ միայն դա չի հաջողվել, այլ Բեռնի հետ պատերազմում կորցրել է այն, ինչ դեռ իրեն էր պատկանում Վոն (ներկայիս կանտոնի հարավային մասը, բայց առանց Լոզանի, որը կազմել է հատուկ եպիսկոպոսություն, որը նույնպես մնացել է Բեռնին) և Գետի և Շաբլեի փոքր երկրամասերը (երկուսն էլ այժմ պատկանում են Ֆրանսիային)։ Սավոյի բոլոր փորձերը՝ վերադարձնելու Վոն, անհաջողությամբ են պսակվել, միայն 1564 թվականի պայմանագրով Բեռնը դրանք վերադարձրել է Ժեքսին և Շաբլեին։ Լոզանում՝ Բեռնին միանալուց անմիջապես հետո (1536), Ժնևում՝ ավելի ուշ (1559) հիմնադրվել են ակադեմիաներ։ Բացի կրոնական տեսանկյունից ազատ Գրաուբունդենից, Գլարուսից և սկզբում Ապենցելից, և բողոքական և կաթոլիկ կանտոնները իրենց մոտ անցել են կրոնական միասնության այն ժամանակվա սովորական բացառիկությամբ և անհանդուրժողականությամբ՝ մահապատիժներով, հրկիզումներով և աքսորներով, թեև կրոնական հալածանքները այստեղ չեն հասել այնպիսի չափերի, ինչպես եվրոպական մյուս երկրներում։ Կաթոլիկ քարոզչության կենտրոններն են եղել Լյուցեռնը, որտեղ մասնավոր նվիրատվություններով հիմնվել է ճիզվիտական ճեմարան, որը հասել է զգալի բարգավաճման և Ֆրայբուրգը (որտեղ էլ գործել է ճիզվիտական ճեմարան)։
Հակառեֆորմացիան Շվեյցարիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկսած 1540-ական թվականներից Կաթոլիկ եկեղեցին վճռական հարձակում է սկսել Ռեֆորմացիայի դեմ ամենուր, որտեղ նրան հաջողվել է։ Կաթոլիկության նման քաղաքականությունը կոչվել է հակառեֆորմացիա և իր ամենավառ արտահայտությունն է գտել 1540 թվականին հիմնադրված ճիզվիտական միաբանության գործունեությամբ և Տրիդենտի ժողովի 1545-1563 թվականների որոշումները կատարելու համար պապականության կողմից ձեռնարկած միջոցառումներով[9]։
1586 թվականին յոթ կաթոլիկ կանտոններ (4 անտառային, Ցուգը, Ֆրայբուրգը, Զոլոտուրնը) ստեղծել են այսպես կոչված «Ոսկե» (անվանումը հրովարտակի ոսկեզօծ մեծատառերով) կամ Բորոմեական միությունը (կարդինալ Բորոմեոյի անունով)՝ պարտավորեցնելով իր անդամներին պաշտպանել կաթոլիկությունը յուրաքանչյուր կանտոնի ներսում, անհրաժեշտության դեպքում՝ զենքի ուժով։ Դրա արդյունքում Շվեյցարական միությունը լուծարվել է։ Կաթոլիկ կանտոններն իրենց սեյմերն են ունեցել Լյուցեռնում, բողոքականները՝ Արաուում, թեև դրանց կողքին պահպանվել են նախկին ամբողջականները՝ կորցնելով առանց այն էլ իրեն համեստ նշանակության մեծ մասը։ Շվեյցարիայի երկու մասերի միջև ներքին հաղորդակցությունը թուլացել է, սակայն ամրապնդվել է միևնույն կրոնի կանտոնների կապը։ Այնուամենայնիվ,անլուծելի են մնացել ընդհանուր գործերը, օրինակ, տարբեր կրոնների կանտոնների ընդհանուր տիրապետության տակ գտնվող հողերի կառավարումը, այդ ընդհանուր տիրույթները մշտական պայքարի թատերաբեմ են եղել, որն իր արտացոլումն է գտել նաև իշխանության տիրապետության տակ գտնվող հողերում, որտեղ հերթով կառավարել և դատել են կաթոլիկ և բողոքական Ֆոգտերը։
1587 թվականին 7 կաթոլիկ կանտոններից 6-ը բարեկամական դաշինք են կնքել Ֆիլիպ II Իսպանացու հետ։ Կրոնական պայքարի արդյունքում 1597 թվականին Ապենցելը բաժանվել է 2 կիսականտոնների՝ կաթոլիկ Իններռոդեն և բողոքական Աուսերռոդեն։ Կազմալուծման ամենահավանական պատճառը Գրիգորյան օրացույցի ներդրման շուրջ պայքարն է եղել, որն ընդունվել է կաթոլիկ կանտոնների կողմից, բայց չի ընդունվել բողոքականների կողմից, այդ վեճը կարող էր վերաճել քաղաքացիական պատերազմի։ Կաթոլիկ կանտոնները ցանկացել են բռնի ուժով նոր օրացույցը մտցնել այն տարածքներում, որոնք մի քանի կանտոնների ընդհանուր տիրապետության տակ են գտնվել և որտեղ նրանք կարող էին դա անել միայն հենվելով մեծամասնության իրավունքի վրա։ Բողոքական կանտոնները չեն համաձայնվել՝ պնդելով, որ օրացույցի հարցը, որպես կրոնական հարց, չի կարող որոշվել ձայների մեծամասնությամբ։ Պատերազմը կանխվել է Ֆրանսիայի միջնորդությամբ, որը պայմանագիր է կնքել, որով էլ սահմանազատում է տեղի ունեցել հին և նոր հողերի միջև։ Միայն 18-րդ դարի սկզբին, երբ կրոնական տեսակետը կորցրել է իր նշանակությունը բողոքականների համար, բողոքական կանտոնները մեկը մյուսի հետևից հին և նոր հողերում ընդունել են նաև Գրիգորյան օրացույցը (կրոնական պայքարի մանրամասների մասին՝ տես Ռեֆորմացիա, Ցյուրիխյան ռեֆորմացիա, Կալվին, Ժնև)։
Շվեյցարական միության տնտեսական զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրոնական պայքարը, որը թուլացրել է Շվեյցարիայի միասնությունը, դանդաղեցրել է նաև նրա տնտեսական բարեկեցության զարգացումը։ 16-րդ դարի ընթացքում Շվեյցարիայում մի քանի անգամ բռնկվել է ժանտախտի համաճարակներ և սով։ Միայն 17-րդ դարում արդյունաբերությունը նորից սկսել է արագ զարգանալ։ Նրա համար հատկապես ձեռնտու է եղել այն, որ Շվեյցարիան լիովին զերծ է մնացել երեսնամյա պատերազմից, որը երկար տարիներ հետաձգել է ամբողջ Կենտրոնական Եվրոպայի տնտեսական և մշակութային զարգացումը։ Շվեյցարիայի համար դա ուղղակիորեն կհանգեցներ միայն նրա համար խորթ Ռոտվեյլի կորստին և 1648 թվականի Վեստֆալյան հաշտության պայմանագրով նրա քաղաքական անկախության ճանաչմանը, բայց անուղղակի ազդեցությունները անհաշվելի կլինեին։ Շվեյցարիայում եվրոպական բախումներում չեզոքություն պահպանելու ձգտումը դրսևորվել և ստացել է գիտակցված ձև՝ ձգտում, որը հետագայում (միայն 19-րդ դարում) վերածվել է Շվեյցարիայի քաղաքական գաղափարի կամ խնդրի։ Շվեյցարիայում փախստականները փրկվել են կրոնական հետապնդումներից՝ ապաստան փնտրելով, կրոնական աշխարհայացքով իրենց հետ կապված կանտոններում։ Միևնույն ժամանակ, Շվեյցարիան դարձել է քաղաքական աքսորյալների ապաստան՝ ավելի ուշ (19-րդ դարում) դրա նշանակությունն այդ առումով ավելի մեծացել և ճանաչվել է հարևան տերությունների կողմից (մի քանի անգամ, սակայն, նրանք փորձեր են արել խախտել այդ իրավունքը)։ Հուգենոտ աքսորյալները նոր արդյունաբերության նոր ճյուղեր են բերել Ժնև։ 17-րդ դարում Շվեյցարիայում զարգացել է մետաքսի, թավշի, բամբակեղենի, տրիկոտաժի (տրիկոտաժե գուլպաների) մանածագործական արդյունաբերությունը, որոնք ավելի զարգացել են արդեն 18-րդ դարում։ Դրան նպաստել է նաև 17-րդ դարի առաջին կեսում երկրում տիրող խաղաղությունը և նպաստավոր պայմանները, Եվրոպական մյուս երկրների համեմատ և հարևան երկրներում արդյունաբերության անկումը, որն էլ նպաստել է շուկաների ընդլայնմանը։
Արդյունաբերության այդ ճյուղերի հետ մեկտեղ պահպանվել է նաև օտարերկրյա զորքերում վարձկանների ծառայությունը։
XVIII դարի վերջում Շվեյցարիան բավական զգալի զարգացման է հասել արդյունաբերության և առևտրի ոլորտում։ Արևելքում հատկապես զարգացել է բամբակագործական արտադրությունը, Ցյուրիխում և Բազելում՝ մետաքսագործությունը։ Արևմուտքում լայն տարածում է գտել ժամագործությունը։ Զգալի զարգացում է ապրել նաև առևտուրը՝ չնայած տարբեր արգելող օրենքներին, որոնք երկար ժամանակ խոչընդոտել են դրա ազատ զարգացմանը։ Շվեյցարացիները աստիճանաբար ռազմատենչ վարձկաններից, որոնք փողի համար իրենց արյունն են թափել օտար երկրների բանակներում ծառայելով, վերածվել են խաղաղ արդյունաբերողների և վաճառականների։
18-րդ դարը դարձել է նաև Շվեյցարիայի մտավոր զարգացման և ծաղկման դարաշրջան։ Այդ դարաշրջանին առանձնահատուկ փայլ է հաղորդել շվեյցարացի գիտնականների (Յակոբ, Յոհան և Դանիել Բեռնուլիներ, Յակոբ Հերման, Լեոնարդ Էյլեր, Յոհան Սամուել Քյոնիգ, Ալբրեխտ ֆոն Հալլեր, Ժան-Ժակ Ռուսո, Շառլ Բոննե, Յոհան Մյուլլեր) գրողների (Յոհան Յակոբ Բոդմեր, Յոհան Յակոբ Բրեյթինգեր, Սոլոմոն Գեսսներ, Յոհան Կասպար Լաֆատեր), մանկավարժ Յոհան Հայնրիխ Պեստալոցցի, գիտության ու մշակույթի մյուս գործիչների գործունեությունը, սակայն այդ փայլը միայն ավելի հստակ է ընդգծել երկրի քաղաքական անկումը։
Սոցիալական պայքարը Շվեյցարական Միությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պետական կառույցները չեն զարգանում նույն արագությամբ, ինչպես զարգացել է տնտեսական կյանքը։ Գյուղական կանտոնները պահպանել են իրենց ժողովրդավարական ձևերը։ Քաղաքային կանտոններում պահպանվել են նաև հին ձևերը՝ հիմնականում ձեռք բերելով էլ ավելի արիստոկրատական բնույթ՝ պայմանավորված հին սերնդի ներկայացուցիչների թվի նվազմամբ, բուրգերականություն նոր մարդկանց մուտքի դադարով և ձևավորվել է նոր, թվային առումով զգալի, բայց քաղաքականապես իրավազուրկ արդյունաբերական բնակչություն։ Ցյուրիխում, Բեռնում և այլ քաղաքներում արդեն 16-րդ դարում ձևավորվել է բնակչության շրջանում հարցում անցկացնելու սովորույթը։ Քաղաքային խորհուրդները հալրվել են կա՛մ միայն պատրիկներով (Բեռն), կա՛մ պատրիկներով և բուրգերներով, որոնք նույնպես դարձել են արիստոկրատիայի ներկայագուցիչներ։ Քաղաքն ամեն ինչ արել է գյուղի զարգացումը հետաձգելու համար։ Իր համար դպրոցներ ու համալսարաններ հիմնելով՝ նրանք արգելել են գյուղերում դպրոցներ հիմնել, գյուղաբնակներին ստիպելով իրենց արտադրանքը վաճառել միայն իրենց քաղաքում և միայն այնտեղից գնել քաղաքային արդյունաբերության արտադրանք։ Բեռնում պատրիկները մինչև հեղափոխությունը պահպանել են շուկայի բացումից հետո առաջին ժամերին քաղաք բերված գյուղմթերք գնելու իրենց բացառիկ իրավունքը։
Քաղաքական պայմանները, դասակարգային շահերի հակասությունները 17-րդ և 18-րդ դարերում ավելի են սրվել, ինչն էլ արտահայտվել է խռովություններով, ապստամբություններով, ավելացել են քրեական հանցագործությունները և մահապատիժները (մահապատիժը Շվեյցարիայում ներդրվել է ավելի ուշ, բայց լայնորեն կիրառվել է մինչև 18-րդ դարի երկրորդ կեսը, երբ այն սկսվել է չեղարկվել եվրոպական մյուս երկրներում)։ Ընդհանուր ապստամբություններից առավել կարևոր է եղել 1653 թվականի գյուղացիական ապստամբությունը, որի ընթացքում խռովարարները շրջափակել են Բազելը, Բեռնը, Զոլոտուրնը և Լյուցեռնը։
3 տարի անց բռնկվել է քաղաքացիական պատերազմ («Առաջին Վիլմերգենյան») կաթոլիկ Շվից և Լյուցեռն կանտոնների և Ցյուրիխի ու Բեռնի բողոքական կանտոնների միջև, որի պատճառը Շվիցում բողոքականների դաժան հալածանքն է եղել։ Վիլմերգենի մոտ Բեռնին կրած ծանր պարտությունից հետո պատերազմող կողմերը չեզոք կանտոնների և օտարերկրյա բանագնացների միջնորդությամբ Բադենում կնքել են հաշտության պայմանագիր, որը վերականգնել է status quo-ն։ 1712 թվականին կրոնական թշնամանքի պատճառով նորից պատերազմ է սկսվել կաթոլիկ և բողոքական կանտոնների միջև։ Վերջինս առաջացել է Սանկտ Գալենի վանահոր և Տոգենբուրգի բողոքականների միջև կոնֆլիկտից։ Այդ պատերազմը, որը հայտնի է որպես «երկրորդ Վիլմերգենյան», ավարտվել է Վիլմերգենի մոտ կաթոլիկների պարտությամբ և Աարաուի հաշտությամբ, ըստ որի՝ Բեռնեցիները ստացել են Բադեն կոմսությունը՝ այդպիսով գրավելով ազատ գավառների հարավային մասը։ Գերակայությունը, որը Կապելի ճակատամարտից (1531) ի վեր պատկանել է կաթոլիկ կանտոններին, անցել է ավետարանական կանտոններին։ Ընդհանուր առմամբ, սակայն, կրոնական վեճերը XVIII դարում արդեն կորցրել են իրենց նախկին սուր բնույթը, մյուս կողմից սաստկացել են տարաձայնությունները բնակչության տարբեր խավերի միջև՝ բազմիցս հասնելով անմիջական բախումների։ Գրեթե ողջ 18-րդ դարում շարունակական պայքար է ընթացել քաղաքային օլիգարխիայի և գյուղական ժողովրդավարության միջև։
1707 թվականին Ժնևում (Պյոտր Ֆատիո) օլիգարխների դեմ ապստամբություն է բռնկվել, 1713 թվականին՝ Ցյուրիխում։ 1723 թվականին մայոր Դավելը դավադրություն է կազմակերպել Վաադթին Բեռնի տիրապետությունից ազատելու նպատակով։ 1749 թվականին Բեռնում սկսվել է ժողովրդական շարժում՝ Սամուիլ Գենցիի գլխավորությամբ։ Այդ բոլոր խռովությունները դաժանորեն ճնշվել են։ Անհաջող ավարտ են ունեցել նաև Ժնևի (1781-1782) և Ֆրայբուրգի (Շենոտի հեղափոխություն 1781-1782) շարժումները, որտեղ իշխանությունը զավթած արիստոկրատական կուսակցության կամայականությունը հասել է արտասովոր չափերի։
Շվեյցարական միության կազմալուծում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երբ սկսվել է Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը, բռնկվել է խուլ դժգոհություն, որը երկար ժամանակ տիրել է Շվեյցարիայում։ Անկասկած դրանում մեծ դեր են խաղացել Ժան-Ժակ Ռուսոյի գաղափարները, որոնք արդեն տարածվել են Շվեյցարիայում և հեղափոխական հելվետական ակումբի քարոզչությունը, որը ստեղծվել է Փարիզում 1790 թվականին և, չնայած գրաքննության աճող խստությանը, Շվեյցարիայում տպագրում և տարածել է հեղափոխական բովանդակության զրպարտչագրեր և բրոշյուրներ։ Շարժումները սկսվել են Ժնևում, Ստորին Վալայում և Վոում (Վաադտ), բայց դրանք արագորեն ճնշվել են։ Բազելի եպիսկոպոսությունում 1792 թվականին առաջացել է Ռաուրակյան փոքր հանրապետությունը, որը գոյատևել է մինչև 1793 թվականի մայիսը, երբ քաղաքացիների խնդրանքով այն միացվել է Ֆրանսիային։ Շուտով շարժում է սկսվել Սանկտ Գալենի եպիսկոպոսությունում և Ցյուրիխի կանտոնում, որտեղ կառավարությունը կոշտ միջոցներ կիրառելով առանձին համայնքների դեմ, փնտրելով իր հին իրավունքների ապացույցները, բնակչությանը խստորեն դրդել է իր դեմ։
Մինչդեռ Կոնֆեդերացիայի և Ֆրանսիայի հարաբերությունները գնալով վատացել են։ 1797 թվականին Նապոլեոնը միացրել է Վալտելինան, Բորմիոն և Չիավեննան իր հիմնադրած Ցիզալպինյան հանրապետությանը։ Քանի որ այդ տարածքներն ուղղակիորեն կապված չեն եղել Համադաշնության հետ, դա պատերազմի պատրվակ չի ծառայել, մանավանդ որ Համադաշնությունը, զգալով իր թուլությունը, ամբողջ ուժով փորձել է չեզոքություն պահպանել։ Նախկինում Շվեյցարիայի չեզոքությունը օգտակար է եղել Ֆրանսիային, որպիսի կրիտիկական պահերին պաշտպաներ իր արևելյան սահմանի մի մասը, հարևան անկախ պետության գոյությունն ամենևին էլ չի մտել ֆրանսիական կառավարության տեսլականի մեջ, հատկապես Նապոլեոնի, ով մտածել է Շվեյցարիայից Ցիզալպինի օրինակով ստեղծել հանրապետություն՝ Ալպերի տերը դառնալ և ունենալ անցումներ դեպի Իտալիա։
Շուտով Շվեյցարիայի ներքին գործերին միջամտելու հնարավորություն է ստեղծվել։ Վոյից վտարված Ֆրեդերիկ Սեզար դե Լարպը և բազելցի Պետեր Օքսը Ռուսաստանից վերադառնալուն պես (1795) հարաբերությունների մեջ են մտել ֆրանսիական դիրեկտորիայի հետ, որպեսզի վերջինիս օգնությամբ Վոյում հասնեն քաղաքական հեղաշրջման։ 1798 թվականի հունվարի 28-ին ֆրանսիական զորքերը գեներալ Ֆիլիպ Ռոմեն Մենարի գլխավորությամբ մտել են Վո, որը մի քանի օր առաջ էր անկախացել Բեռնից և հռչակվել որպես Լեմանի հանրապետություն։ Ֆրանսիացիների քաղաք մտնելու պատրվակը երկու ֆրանսիացի հուսարների սպանությունն է եղել։ Շուտով դրանից հետո Վաադյան համայնքներն ընդունել են Օկսի կողմից կազմված և դիրեկտորիայի կողմից հաստատված միացյալ Հելվետյան հանրապետության սահմանադրությունը, որին միացել է նաև Բազելը, և այդպիսով Լեմանի Հանրապետությունը դադարել է գոյություն ունենալ։ Հեղափոխական շարժումն արագորեն տարածվել է մնացած կանտոններում։ Միայն Բեռնը պահպանել է իր նախկին օլիգարխիկ իշխանությունը և պատրաստվել կռվել ֆրանսիացիների դեմ։ Չնայած բեռնեցիների խիզախ դիմադրությանը, գեներալ Բրյունը, ով փոխարինել է Մենարին, ջախջախել է նրանց և ստիպել քաղաքին կապիտուլյացիայի ենթարկվել, իսկ հաղթողները ստացել են մոտ 40 միլիոն ֆրանկ։
Տարածքների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կանտոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համադաշնությունն ընդլայնվել է մի քանի փուլով՝ սկզբում մինչև ութ կանտոններ (Acht Orte), այնուհետև 1481 թվականին՝ տասը, 1501 թվականին՝ տասներկու և վերջապես՝ տասներեք կանտոններ (Dreizehn Orte)[10]։
- Հիմնադիր կանտոններ (Urkantone):
Ուրի, 1291 թվականի Դաշնային կանոնադրության մեջ անվանված հիմնադիր կանտոն
Շվից, 1291 թվականի Դաշնային կանոնադրության մեջ անվանված հիմնադիր կանտոն
Ունտերվալդեն, 1291 թվականի Դաշնային կանոնադրության մեջ անվանված հիմնադիր կանտոն
- 14-րդ դար. ընդնայնում դեպի Achtörtige Eidgenossenschaft՝ Մորգարտենի և Լաուպենի ճակատամարտերից հետո
- 15-րդ դար. ընդլայնում դեպի Zehnörtige Eidgenossenschaft՝ Բուրգունդյան պատերազմներից հետո
- 16-րդ դար. ընդարձակում դեպի Dreizehnörtige Eidgenossenschaft՝ Շվաբյան պատերազմից հետո
Բազել, քաղաքային կանտոն 1501 թվականից
Շաֆհաուզեն, քաղաքային կանտոն 1501, ասոցացված կանտոն 1454 թվականից
Ապենցել, գյուղական կանտոն 1513, ասոցացված կանտոն 1411 թվականից
Ասսոսացված կանտոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ասոսացված կանտոնները (Zugewandte Orte) Հին Շվեյցարիայի համադաշնության մերձավոր դաշնակիցներն էին, որոնք միության հետ կապված էին դաշնակցային պայմանագրերով համադաշնության բոլոր կամ առանձին անդամների հետ։
Ամենամոտ ասոցացված կատոնները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ասոցացվածներից երեքը հայտնի էին որպես Engere Zugewandte․
Բիլ - 1344-1382 պայմանագրեր Ֆրիբուրգի, Բեռնի և Զոլոտուրնի հետ։ Անվանականորեն Բիլը ենթարկվում էր Բազելի եպիսկոպոսությանը։
Սուրբ Գալլուսի աբբայություն - 1451 թվականի պայմանագիր Շվիցի, Լյուցեռնի, Ցյուրիխի և Գլարուսի հետ, որը թարմացվել է 1479 և 1490 թվականներին։ Աբբայությունը միաժամանակ եղել է պրոտեկտորատ։
Սանկտ Գալլենի կայսերական քաղաք - 1454 թվականի պայմանագիր Շվիցի, Լյուցեռնի, Ցյուրիխի, Գլարուսի, Ցուգի և Բեռնի հետ։
Հավերժ ասոցացվածներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկու ֆեդերացիաներ հայտնի էին որպես Ewige Mitverbündete․
Յոթ Ցենդեն, անկախ ֆեդերացիա Վալեում։ «Zugewandter Ort» դարձել է 1416 թվականին Ուրիի, Ունտերվալդենի և Լյուցեռնի հետ դաշինքի միջոցով, որին հաջորդել է պայմանագիրը Բեռնի հետ 1446 թվականին։- Երեք լիգաները անկախ ֆեդերացիաներ էին Գրիզոնների տարածքում և դարձել են Հին Շվեյցարիայի համադաշնության ասոցացվածներ 1497/98 թվականին Շվաբական պատերազմի միջոցով։ Երեք լիգաները միասին 1602 թվականին Բեռնի հետ դաշինք են կնքել։
Մոխրագույն լիգան, որը դաշնակցում էր Գլարուսի, Ուրիի և Օբվալդենի հետ 1400, 1407 և 1419 թվականների պայմանագրերով, 1497 թվականին դաշինքի մեջ է մտել հին ութ կանտոններից յոթի հետ (Acht Orte, առանց Բեռնի)։
Աստծո տան լիգան (Gotteshausbund) հետևել է օրինակին մեկ տարի անց։
Տասը իրավասությունների լիգան, լիգաներից երրորդը, 1590 թվականին դաշինք է կնքել Ցյուրիխի և Գլարուսի հետ։
Բողոքական ասոցացված կանտոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կային երկու Evangelische Zugewandte․
Մուլհաուսի Հանրապետություն - 1466 թվականին առաջին պայմանագիրն է կնքել որոշ կանտոնների հետ և դարձել ասոցացված 1515 թվականին Համադաշնության բոլոր 13 անդամների հետ կնքված պայմանագրի միջոցով՝ այդպես մնալով մինչև 1798 թվականի Ֆրանսիական հեղափոխական պատերազմների իրադարձությունները։
Ժնևի Հանրապետություն- 1536 թվականի պայմանագիր Բեռնի հետ և 1584 թվականի պայմանագիր Ցյուրիխի և Բեռնի հետ, որը այդպես է մնացել մինչև 1798 թվականի Ֆրանսիական հեղափոխական պատերազմների իրադարձությունները։
Այլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նյոշատելի կոմսություն - 1406 և 1526 թվականների պայմանագրեր Բեռնի և Զոլոտուրնի հետ, 1495 թվականի պայմանագիր Ֆրիբուրգի և 1501 թվականի պայմանագիր Լյուցեռնի հետ։
Ուրսերենի կայսերական հովիտ - 1317 թվականի պայմանագիր Ուրիի հետ, 1410 թվականին միացվել է Ուրիին։
Վեգգիս - 1332-1380 թվականների պայմանագրեր Ուրիի, Շվիցի, Ունտերվալդենի և Լյուցեռնի հետ, 1480 թվականին միացվել է Լյուցեռնին։
Մուրտեն -1353 թվականից Բեռնի հետ պայմանագրով։ 1475 թվականին դարձել է դաշնային համատիրություն։
Պաերնե - 1353 թվականից Բեռնի հետ պայմանագրով։ 1536 թվականին միացել է Բեռնին։
Սարգանսի կոմսություն - 1437 թվականից Գլարուսի և Շվիցի հետ պայմանագրով։ 1483 թվականին դարձել է դաշնային համատիրություն։
Սաքս-Ֆորշտեգի բարոնություն - 1458 թվականից Ցյուրիխի հետ պայմանագրով։ 1615 թվականին միացվել է Ցյուրիխին։
Ստայն ամ Ռայն - 1459 թվականից Ցյուրիխի և Շաֆհաուզենի հետ պայմանագրով. 1484 թվականին միացվել է Ցյուրիխին։
Գրուերե կոմսություն - 14-րդ դարի սկզբից դաշնակցել է Ֆրիբուրգի և Բեռնի հետ՝ դառնալով Համադաշնության լիիրավ գործընկեր 1548 թվականին։ Երբ կոմսերը 1555 թվականին սնանկացել են, երկիրը բաժանվել է երկու մասի[11]։
- Ներքին Գրուերե - 1475 թվականից Ֆրիբուրգի հետ պայմանագրով։
- Վերին Գրուերե - 1403 թվականից Բեռնի հետ պայմանագրով, կցվել է Բեռնին 1555 թվականին։
Սաանենի կայսերական հովիտ
Շատո դ՛վեքսի կայսերական հովիտ
Վերդենբերգի կոմսություն - 1493 թվականից Լյուցեռնի հետ պայմանագրով, կցվել է Գլարուսին 1517 թվականին։
Ռոթվայլ կայսերական քաղաք- 1519-1632 թվականներին բոլոր 13 անդամների հետ կնքված պայմանագրի միջոցով. ռազմական համագործակցության մասին առաջին պայմանագիրն արդեն կնքվել էր 1463 թվականին։ 1632 թվականին պայմանագիրը երկարաձգվել է Լյուցեռնի, Ուրիի, Շվիցի, Ունտերվալդենի, Ցուգի, Զոլոտուրնի և Ֆրիբուրգի հետ։
Բազելի եպիսկոպոսություն - 1579-1735 թվականների Լյուցեռնի, Ուրիի, Շվիցի, Ունտերվալդենի, Ցուգի, Զոլոտուրնի և Ֆրիբուրգի հետ պայմանագրով։
Կոնդոմինիումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոնդոմինիումները (գերմ.՝ Gemeine Herrschaften) ընդհանուր ենթակա տարածքներ էին մի քանի կանտոնների կառավարման ներքո։ Նրանք ղեկավարվում էին Reeves (Vögte) կողմից, որոնք պատվիրակված էին երկու տարի, ամեն անգամ մեկ այլ պատասխանատու կանտոնից։ Ի սկբանե Բեռնը չի մասնակցել արևելյան որոշ համատիրությունների կառավարմանը, քանի որ մասնակցություն չի ունեցել դրանց նվաճման մեջ և նրա շահերն ավելի շատ կենտրոնացած են եղել արևմտյան սահմանի վրա։ 1712 թվականին Բեռնը կաթոլիկ կանտոնները փոխարինել է Freie Ämter-ով («Ազատ իշխանություն»), Թուրգաուի, Հռենոսի հովտի և Զարգանսի կառավարման մեջ, և ավելին, կաթոլիկ կանտոնները դուրս են մնացել Բադենի վարչակազմից[12]։
Գերմանական խնամակալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գերմանական խնամակալները (գերմ.՝ Deutsche Gemeine Vogteien, Gemeine Herrschaften) ընդհանրապես, բացի Բեռնից կառավարվել են Acht Orte-ի կողմից, մինչև 1712 թվականը, երբ Բեռնը միացել է ինքնիշխան ուժերին։
Freie Ämter – նվաճել է 1415 թվականը և բաժանվել 1712 թվականին,
- Վերին Ֆրայամթը կառավարվել է Acht Orte-ի կողմից,
- Ներքին Ֆրայամթը կառավարվել է միայն Ցյուրիխի, Բեռնի և Գլարուսի կողմից,
Բադենի կոմսություն – նվաճվել է 1415 թվականին, 1712 թվականից կառավարվել է Ցյուրիխի, Բեռնի և Գլարուսի կողմից,- Զարգանսի կոմսություն – 1460/1483 թվականներ,
Թուրգաուի լանդգրավիատե – 1460 թվականից,
Vogtei of Rheintal – 1490 թվականից, Acht Orte հանած Բեռն, գումարած Սուրբ Գալլուսի աբբայություն։ Ապենցելն ավելացվել է 1500 թվականին, Բեռնը՝ 1712 թվականին։
Իտալական խնամակալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բազմաթիվ խնամակալություններ (Vogteien) ընդհանուր առմամբ կոչվում էին «տարբերակային խնամակալներ» (գերմ.՝ Ennetbergische Vogteien, իտալ.՝ Baliaggi Ultramontani)։
1440 թվականին Ուրին Միլանի դուքս Վիսկոնտիներից գրավել է Լևենտինայի հովիտը։ Այս տարածքի մի մասը 1403-1422 թվականներին էր բռնակցվել։ Մնացած տարածքները ձեռք են բերվել 1500 թվականին։
Երեք խնամակալություններ, որոնք բոլորն այժմ գտնվում են Տիչինոյում, եղել են Ուրի, Շվից և Նիդվալդեն անտառային կանտոնների կոնդոմինիումները.
- Բլոնիո – 1477–1480 և 1495 թվականից,
- Ռիվերա – 1403–1422 և 1495 թվականից
- Բելինզոնա – 1500 թվականից
1512 թվականից Տիչինոյի ևս չորս խնամակալություններ եղել են Zwölf Orte կոնդոմինիումներ ( 13 կանտոններ սկզբնական կանտոններն առանց Ապենցելի)․
- Վալմագգիայի լանդվոգտեյ
- Լուգանոյի լանդվոգտեյ
- Լոկառնոյի լանդվոգտեյ
- Մենդրիսիոյի լանդվոգտեյ
Եվս երեք խնամակալություններ 1512 թվականից եղել են Zwölf Orte կոնդոմինիումներ, սակայն երեք տարի անց դուրս են մնացել Համադաշնությունից և այժմ բոլորն էլ Լոմբարդիայի կամ Պիեմոնտի համայնքներ են․
- Վալ Տրավալյա,
- Վալ Կուվիա,
- Էշենտալ (այժմ՝ Օսսոլա)։
Երկկենտրոն կոնդոմինիումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեռն և Ֆրիբուրգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրասբուրգի կոմսություն / Շվարցենբուրգ - 1423 թվականից,- Մուրթեն - 1475 թվականից,
Գրենդսոն - 1475 թվականից,
Օրբե և Էխալլենս - 1475 թվականից։
Գլարուս և Շվից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուցնախ - 1437 թվականից,
, Վինդեգ/Գասթեր - 1438 թվականից,
Հոհենսաքս / Գամս - 1497 թվականից։
Եռակենտրոն կոնդոմինիումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Թեսենբերգի տիրակալություն – 1388 թվականից կոնդոմինիում Բեռնի և Բազելի եպիսկոպոսության միջև։
Պրոտեկտորատներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բելլեյի աբբայություն – Բեռնի, Բիելի և Սոլոտուրնի պրոտեկտորատը 1414 թվականից, անվանապես Բազելի եպիսկոպոսության ենթակայության ներքո,
Այնզիդելնի աբբայություն – Շվիցի պրոտեկտորատ 1357 թվականից,
Էնգելբերգի աբբայություն – Լյուցեռնի, Ուրիի, Շվիցի և Ունտերվալդենի պրոտեկտորատը 1425 թվականից,
Էրգել – Բիելի պրոտեկտորատ ռազմական իրավասության ներքո 1335 թվականից, ենթակա է եղել նաև Բազելի եպիսկոպոսությանը,- Սուրբ Գալլուսի աբբայություն – Շվիցի, Լյուցեռնի, Ցյուրիխի և Գլարուսի պրոտեկտորատ 1451 թվականից։ Աբբայությունը միաժամանակ եղել է «Zugewandter Ort»,
Գերսաուի Հանրապետություն, անկախ գյուղ – դաշնակցել է Շվիցի հետ 1332 թվականից։ Լյուցեռնը, Ուրին և Ունտերվալդենը նույնպես պաշտպանող տերություններ են եղել,
Մութիե Գրանդվալ աբբայություն – Բեռնի պրոտեկտորատ 1486 թվականից։ Աբբայությունը նույնպես ենթակա է եղել Բազելի եպիսկոպոսությանը և մինչև 1797 թվականը՝ Սրբազան Հռոմեական կայսրությանը,
Լա Նյովովիլ – Բեռնի պրոտեկտորատ 1388 թվականից։ Ենթակա է եղել նաև Բազելի եպիսկոպոսությանը։
Փֆեֆերս աբբայություն – «Acht Orte»-ի, բացառությամբ Բեռնի, պրոտեկտորատ 1460 թվականից։ 1483 թվականին կցվել է Սարգանց կոմսությանը,
Ռապպերսվիլ – Ուրի, Շվից, Ունտերվալդենի և Գլարուսի պրոտեկտորատ 1464 թվականից, Ցյուրիխի, Բեռնի և Գլարուսի՝ 1712 թվականից,
Տոգգենբուրգ կոմսություն – Շվիցի և Գլարուսի պրոտեկտորատ 1436 թվականից, Ցյուրիխի և Բեռնի՝ 1718 թվականից, կոմսությունը միաժամանակ եղել է Սենտ Գալենի աբբայության ենթակայության ներքո։
Լրացուցիչ գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Aubert, J.-F.: Petite histoire constitutionnelle de la Suisse, 2nd ed.; Francke Editions, Bern, 1974.
- Peyer, H. C.: Verfassungsgeschichte der alten Schweiz, Schulthess Polygraphischer Verlag, Zürich, 1978. 3-7255-1880-7.
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Corpus helveticum, in the Historical Dictionary of Switzerland.
- ↑ Corps helvétique, in the Historical Dictionary of Switzerland.
- ↑ 3,0 3,1 Corpo helvetico, in the Historical Dictionary of Switzerland.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 История средних веков, т. 1, 1990, էջ 306
- ↑ «Ааргау». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ 6,0 6,1 История средних веков, т. 2, 1991, էջ 100
- ↑ История средних веков, т. 2, 1991, էջ 101
- ↑ История средних веков, т. 2, 1991, էջ 102
- ↑ История средних веков, т. 2, 1991, էջ 113
- ↑ Im Hof, U.. Geschichte der Schweiz, 7th ed., Stuttgart: W. Kohlhammer, 1974/2001. 3-17-017051-1.
- ↑ County of Gruyère․ Adriano Boschetti-Maradi
- ↑ Eidgenossenschaft, author Würgler, A.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շվեյցարական միություն (1291-1798)» հոդվածին։ |
|
