Մաունա Կեա (հրաբուխ)
| Մաունա Կեա | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | հրաբուխ և լեռ |
| Երկիր |  ԱՄՆ |
| Վարչատարածքային միավոր | Հավայի շրջան |
| Աշխարհագրական տեղադրություն | Հավայի |
| Լեռնաշղթա | Hawaiian–Emperor seamount chain? |
| Բարձրությունը ծովի մակարդակից | 4207,3 մետր[1] |
| Հարաբերական բարձրություն | 4207,3 մետր |
| Նյութ | բազալտ |
| Սմիթսոնիան կոդ | 332030 |
Մաունա Կեա, վահանաձև (հավայան) տիպի հանգած հրաբուխ Խաղաղ օվկիանոսի Հավայի կղզում։ Բացարձակ բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 4202 մ, որը 35 մետրով է բարձր Մաունա Լոայից։ Նրա հարաբերական բարձրությունը օվկիանոսի հատակից մինչև գագաթը կազմում է 10203 մ, ինչը նրան դարձնում է աշխարհի ամենաբարձր գագաթը, Էվերեստից էլ բարձր, եթե վերջինս հաշվենք ծովի մակարդակից[2]։ Կազմված է օլիվինաբազալտային և անդեզիտային լավաներից։ Խառնարանը չի պահպանվել, տափարակ գագաթը գրեթե միշտ ձյունածածկ է (որից և հրաբուխը ստացել է իր անունը)[3]։
Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մաունա Կեան մեծամասամբ գտնվում է ջրի տակ։ Ստորոտից (որը գտնվում է օվկիանոսի հատակին) գագաթ նրա հարաբերական բարձրությունը կազմում է մոտ 10 կմ։ Լեռան երկրաբանական տարիքը գնահատվում է մոտ մեկ միլիոն տարի, առավել ակտիվ փուլը տեղի է ունեցել հարյուր հազար տարի առաջ։ Ներկայիս, հետվահանային փուլում, սկսել է ավելի մածուցիկ լավա ժայթքել, որն ավելացրել է լանջերի զառիթափությունը։ Վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 4,5 հազար տարի առաջ[4]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավայի կղզու տեղաբնիկների լեզվով Մաունա Կեա անվանումը նշանակում է «սպիտակ լեռ»[5]։ Հավայան առասպելաբանության մեջ Հավայի կղզու բոլոր գագաթները համարվում են սրբազան, իսկ Մաունա Կեան՝ ամենասրբազանը բոլորից, որին այցելել իրավունք ունեն միայն իրենց ցեղի բարձրաստիճան ղեկավարները[6]։
3975 մ բարձրության վրա է գտնվում ոչ մեծ Վայիաու լիճը։ Հին հավայցիները, որոնք ապրում էին հրաբխի լանջերին, հսկայական անտառներն օգտագործում էին սնունդ հայթայթելու համար։ 18-րդ դարում, երբ եվրոպացիները հայտնվեցին տարածաշրջանում, լեռան լանջերին հայտնվեցին խոշոր եղջերավոր անասուններ և ոչխարներ, որոնք բացասաբար անդրադարձան էկոլոգիական իրավիճակի վրա։
Բնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հրաբխի լանջերին հստակ երևում է բարձրադիր գոտիականությունը, որը բաղկացած է երեք հիմնական բնական գոտիներից.
- ալպիական մարգագետիններն ամենավերևում
- անտառներ, կազմված սոֆորա ոսկետերևիկի մացառուտներից(Sophora chrysophylla)
- առափնյա անտառներ, սանդալի (Myoporum sandwicense) և Ակացիա կոա ծառերի գերակշռությամբ, որոնց մեծ մասը հիմնականում ավերվել են նախկինում գոյություն ունեցող շաքարի արդյունաբերության կողմից։
Վերջին տարիներին, մտահոգությունները հայրենի տեսակների պահպանման հետ կապված, հանգեցրել են դատավարության և Հավայան կղզիների հողային և բնական պաշարների վարչությունը որոշում է կայացրել, հնարավորության սահմաններում արգելել ներմուծվող բույսերի և կենդանիների տեսակները պաշտպանված տարածքներում։
Երկրաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մաունա Կեան Հավայի կղզու 5 հրաբուխներից մեկն է[7], 4-րդը՝ հնությամբ և ակտիվությամբ։ Այն ձևավորվել է որպես նախավահանային հրաբուխ՝ Հավայան թեժ կետի գործումից, շուրջ 1 միլիոն տարի առաջ և ծայրաստիճան ակտիվ դարձավ վահանայինի փուլում՝ մոտ 500.000 տարի առաջ[8]։ Հետվահանային փուլը սկսվեց 250.000-200.000 տարի առաջ[9], ներկայումս հրաբուխը չի գործում։
Մաունա Կեա-ի ծավալը կազմում է 32000 կմ³: Այն ունի ավելի փոքր զանգվածայնություն քան Մաունա Լոան։ Իր զանգվածով ճզմում է օվկիանոսային երկրակեղևի մոտ 6 կմ հատված[10]։ Հրաբուխը շարունակում է սահել և հարթվել սեփական զանգվածի տակ տարեկան առնվազն 0,2 մմ-ով։ Զանգվածի մեծ մասը ներկայիս գագաթի արևելյան մասում է։ Բարձրությունը 4205 մ է, 35 մ-ով բարձր է Մաունա Լոա-ից։ Մաունա Կեա-ի բարձրությունը օվկիանոսի հատակում գտնվող ստորոտից 10203 մ է, ինչը այն ավելի մեծ է դարձնում Էվերեստ լեռից, եթե վերջինս չափվում է ծովի մակարդակից[11][12]։ Այն Հավայի նահանգի բարձր գագաթն է[13]։
Հավայան կղզիների բոլոր հրաբուխների նման, Մաունա Կեան էլ միջնապատյանի վերին սալիկի ստեղծած թեժ կետի արդյունք է։ «Հալեցնելով» վերևից դեպի իրեն շարժվող Խաղաղ օվկիանոսային սալը, այն անընդհատ նոր հրաբուխներ է ստեղծում, մինչդեռ հները, տեղափոխվելով այդ վայրից, հանգում են և փլուզվում։ Այսպիսով, ավելի քան 70 միլիոն տարվա ընթացքում ձևավորվեց 6000 կիլոմետրանոց Հավայան լեռնաշղթան և հավայի հրաբուխները այդ գործընթացի նորագույն արդյունքն են[7]։ Գերակշռող տեսակետ է, որ թեժ օջախը անշարժ է եղել ողջ Կայնոզոյան դարաշրջանում[7][14]: Չնայած հավայան հրաբխականությունը լավ է ուսումնասիրված, թեժ կետերի առաջացման ճշգրիտ մեխանիզմը մնում է անորոշ[15]։
Լավային հոսքերի ավելացումը Մաունա Կեա- ից համընկնում էին հարևան հրաբուխների հոսքերի հետ։ Դրանցից ամենանշանավորը հյուսիսարևմուտքում (ավելի հնագույն) Կոհալա հրաբուխից և հարավում Մաունա Լոա- ից եկող լավային հոսքերն էին[10]։
Բուն հրաբխային ճեղքերը (ճեղքվածքային գոտիները) Մաունա Կեա- ի լանջերին թաղվել են հետվահանային հրաբխականության ժամանակ[9]։ Նախկինում ենթադրվում էր, որ Հիլո Ռիջ ճեղքվածքային գոտին, որն ընկած է հրաբխից արևելք, նրա դրա մի մասն է։ Սակայն այժմ ենթադրվում է, որ այն կապված է Կոհալա հրաբխի հետ[16][17]։
Աստղագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մաունա Կեան աշխարհի լավագույն վայրերից մեկն է աստղագիտական դիտարկումների համար։ 1964 թվականին ճանապարհի ստեղծումից ի վեր հրաբխի գագաթին կառուցվել է 13 աստղադիտակ 11 երկրներից։ Աստղադիտարաններն օգտագործվում են էլեկտրամագնիսական սպեկտրի բոլոր տիրույթներում հետազոտությունների համար[18]։
Հավայան համայնքների որոշ բնակիչների համար «սուրբ» վայրում դրանց կառուցումը դեռ քննարկման առարկա է[19]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մաունա Կեա և Մաունա Լոա հրաբուխները
Բարձրադիր գոտիականություն Մաունա Կեա-ում
Մաունա Կեա: Տեսարանը Մաունա Լոայից 2013
Մաունա Կեա տեսարան Hodoyoshi-1 արբանյակից
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Mauna Kea — USGS.
- ↑ «Мауна-Кеа - самая высокая гора на планете. Гавайи»։ Достопримечательности мира (ru-RU)։ 2017-03-17։ Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 22
- ↑ US Department of Commerce National Oceanic and Atmospheric Administration։ «What is the highest point on Earth as measured from Earth's center?»։ oceanservice.noaa.gov (EN-US)։ Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 20
- ↑ US Department of Commerce National Oceanic and Atmospheric Administration։ «What is the highest point on Earth as measured from Earth's center?»։ oceanservice.noaa.gov (EN-US)։ Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 20
- ↑ US Department of Commerce National Oceanic and Atmospheric Administration։ «What is the highest point on Earth as measured from Earth's center?»։ oceanservice.noaa.gov (EN-US)։ Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 20
- ↑ «Мауна-Кеа - самая высокая гора на планете. Гавайи»։ Достопримечательности мира (ru-RU)։ 2017-03-17։ Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 19
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Watson, Jim (1999-05-05)։ «The long trail of the Hawaiian hotspot» (անգլերեն)։ USGS։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին։ Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12
- ↑ Blichert-Toft, J.; Weis, D.; Maerschalk, C.; Agranier, A.; and Albarède, F. Hawaiian hot spot dynamics as inferred from the Hf and Pb isotope evolution of Mauna Kea volcano(անգլ.) // Geochemistry, Geophysics, Geosystems : journal. — 2003. —
- ↑ 9,0 9,1 «Complete Report for Mauna Kea Volcano (Class B) No. 2601»։ USGS (անգլերեն)։ 2009-10-26։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին։ Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12
- ↑ 10,0 10,1 Wolfe, E.W.; Wise, W.S., and Dalrymple, G.B. (1997)։ «The geology and petrology of Mauna Kea volcano, Hawaii: a study of postshield volcanism» (անգլերեն)։ USGS։ Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 11
- ↑ Schmincke, Hans-Ulrich Volcanism. — 2004. — P. 71. — ISBN 9783540436508(անգլ.)
- ↑ «Mountains. Highest Points on Earth» (անգլերեն)։ National Geographic։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին։ Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12
- ↑ ««Science In Your Backyard: Hawaii»» (անգլերեն)։ USGS։ 2009-10-02։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին։ Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12
- ↑ ««The Emperor and Hawaiian Volcanic Chains: How well do they fit the plume hypothesis?»» (անգլերեն)։ MantlePlumes.org։ 2006-03-11։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին։ Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 30
- ↑ Clague, David A.; Dalrymple, G. Brent «Гавайский хребет — геологическая эволюция» = «The Hawaiian-Emperor Volcanic Chain – Geological Evolution». — USGS, 1987. — P. 32.
- ↑ Sherrod, David R.; Sinton, John M.; Watkins, Sarah E.; Brunt, Kelly M. «Геологическая карта штата Гавайи» = «Geological Map of the State of Hawaii». — USGS, 2007. — P. 44—48.(անգլ.) (Ստուգված է 13 փետրվարի 2011)
- ↑ «What in the world is the Hilo Ridge?» (անգլերեն)։ USGS։ 1998-01-08։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին։ Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 13
- ↑ «Обсерватория на горе Мауна-Кеа – Статьи на сайте Четыре глаза»։ www.4glaza.ru։ Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 19
- ↑ US Department of Commerce National Oceanic and Atmospheric Administration։ «What is the highest point on Earth as measured from Earth's center?»։ oceanservice.noaa.gov (EN-US)։ Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 20
Արտաքին հղում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Мауна-Кеа на сайте Volcano Live.
| ||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 7, էջ 364)։ 
|
|
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մաունա Կեա (հրաբուխ) կատեգորիայում։ |