Շքանարգիզ
| Շքանարգիզ | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||
|
||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||
| Amaryllis | ||||||||
|
|
Շքանարգիզ (Հիպեաստրում) (լատին․՝ Amaryllis (Hippeastrum)) կամ ամարիլիս[1] (լատին․՝ Amaryllis՝ շքանարգիզ), շքանարգիզազգիների (Amaryllidaceae) ընտանիքին պատկանող միաշաքիլ բույսերի օլիգոտիպ տեսակ։ Այն դասակարգեց շվեդ կարգաբան Կառլ Լիննեյը 1753 թվականին[2]։
Հայտնի դեկորատիվ սենյակային բույս է, հաճախ հանդիպում է այդ անվամբ։ Իրականում հանդիսանում է հիբրիդային հիպեաստրում։ Իսկական ամարիլիսները տնային պայմաններում չեն աճեցվում։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ամարիլիսը մի գեղեցկուհի հովվուհու անունն է, որը երկու հազար տարի առաջ նկարագրված է հույն բանաստեղծ Թեոկրիտի հովվերգություններում։ Ամարիլիս անվան տակ հայտնի են շքանարգիզներ (Amaryllis) և Հիպեաստրում (Hippeastrum) ցեղերը։ Շքանարգիզների ցեղին է պատկանում A.belladonna L. բույս, որն ունի մինչև 40-50 սմ-ի հասնող ծաղկակիր ցողուն, 4-8 համեմատաբար փոքր, դուրեկան բուրմունք արձակող զանգակաձագարաձև ծաղիկներ։ Հայրենիքը Հարավային Աֆրիկան է (Կառռու անապատը)։ Հիպպեաստրումի ցեղի ներկայացուցիչների ծաղկակիր ցողունի վրա սովորաբար բացվում են 2-4 խոշոր ծաղիկներ։ Հայրենիքը Հարավային Ամերիկան է։ Այգեգործության մեջ այդ երկու ցեղերի ներկայացուցիչներն էլ կոչվում են հիբրիդ ամարիլիսներ (A. hybrida Hort.)։
Կենսաբանական նկարագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մշակության մեջ սովորաբար հանդիպում են հիպեաստրում ցեղի հիբրիդային սորտերը։ Տերևները գծավոր են, մի քիչ հաստացած, ծաղկակիր ցողունի վրա աճում են 2-3 խոշոր ծաղիկներ, որոնց տրամագիծը երբեմն անցնում է 20 սմ-ից։ Ծաղիկները լինում են մորագույն, զանազան նրբերանգներով, բաց վարդագույնից մինչև մուգ բալագույն, վառ կարմիր, նարնջագույն, բաց դեղնագույն, հազվադեպ՝ մաքուր սպիտակ և այլն։
Կարգաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տեսակն ավանդաբար համարվել է մոնոտիպ, որը ներկայացված է Ամարիլիս բելադոնա տեսակով (Amaryllis belladonna)[1][3], միայն թե 1998 թվականին նկարագրվել է ևս մեկ տեսակ, որը ներկայումս ճանաչված է գիտական աշխարհում։ The Plant List-ի (բույսերի հանրագիտարան) տվյալների բազայի տեղեկությունների համաձայն այն ունի 4 տեսակ[4]՝
- Amaryllis bagnoldii
- Amaryllis belladonna
- Amaryllis condemaita
- Amaryllis paradisicola
Ավելի վաղ ամարիլիս ցեղը ներառում էր տեսակներ, որոնք այժմ ներառվում են հիպեստրում ցեղին[1], սակայն դրանք առօրյա կյանքում սխալմամբ կոչում են ամարիլիսներ։
Մշակում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սովորաբար շքանարգիզները ծաղկում են գարնանը, իսկ երբեմն՝ նաև ամռանը։ Բույսը վաղ ծաղկեցման ենթարկելով, հունվար ամսին կարելի է ունենալ ծաղկած բույսեր։ Վաղ ծաղկեցման համար նախ պետք է ընտրել ամենախոշոր և առողջ սոխուկավոր բույսերը և ծաղկումն ավարտվելուց հետո վերատնկել նոր թաղարների մեջ։ Չպետք է թողնել, որ վաղ ծաղկեցման համար նախատեսված բույսերը սերմակալեն։ Վերատնկման ժամանակ արմատների վրայի հողագնդիկը շատ զգուշությամբ պետք է մաքրել, ուշադրությամբ ստուգել արմատները և կտրել-հեռացնել վնասված, հիվանդ, թույլ, կամ չորացած մասերը։ Բոլոր կտրվածքները անհրաժեշտ է ծածկել փայտածխափոշով։ Շքանարգիզները հողի նկատմամբ այնքան էլ պահանջկոտ չեն։ Սոխուկը պետք է տնկել այն հաշվով, որ իր չափի ⅓-րդ մասով դուրս մնա հողից։ Տնկման ընթացքում թաղարը անհրաժեշտ է հաճախակի շարժել, թեթևակի խփելով հատակին և բութ մատերով սեղմել թաղարի միջի հողը, որպեսզի այն լցվի, տարածվի արմատների արանքը և սոխուկի տակը։ Ամառվա ընթացքում բույսերին տրվում է թարմ գոմաղբից պատրաստված կոյաջուր։ Բույսի հանգստի շրջանը սկսվում է սեպտեմբեր ամսից։ Այդ ժամանակ անհրաժեշտ է աստիճանաբար դադարեցնել բույսերի ջրումը, արհեստականորեն արագացնելով նրանց հանգստի շրջանի մոտեցումը։ Հանգստի շրջանում բույսը ժամանակ առ ժամանակ անհրաժեշտ է թեթևակի ջրել, որպեսզի սոխուկները չցամաքեն և արմատները չչորանան։ Ջուրը տրվում է գոլ վիճակում, որը նպաստում է վաղ ծաղկեցմանը։Բույսի աճման սկզբնական շրջանում պետք է տալ ազոտական պարարտանյութեր՝ մեկ դույլ ջրիկացրած կոյաջրին խառնելով 5-10 գ սելիտրա։ Շքանարգիզները բազմացվում են սերմերով և սոխուկներով։ Մեկ գ. սերմը պարունակում է 100 հատիկ։ Ցանքը կատարվում է դեկտեմբեր-հունվար ամիսներին՝ ջերմատներում, կավաթասերի մեջ։ Խուրհուրդ է տրվում հողախառնուրդը պատրաստել ճմահողից կամ այգու հողից, որին պետք է խառնել որոշ չափով տերևահող և ավազ։ Ապրիլի սկզբներին բուսակները փոխադրում են փոքր թաղարների մեջ։ Երբ թաղարների մեջ բույսերը արդեն աճել ամրացել են, դրանք անհրաժեշտ է տեղափոխել ջերմոց և մինչև շուրթերը թաղել գրունտում։ Աշնան դեմ թաղարները փոխադրում են ջերմատուն ու պահում 10-12° ջերմության պայմաններում։ Ձմեռվա ամիսներին բույսերը դադարում են աճելուց։ Գարնանը բույսերը վերատնկում են ավելի մեծ թաղարների մեջ և նորից փոխադրում ջերմոց։ Ամառվա ընթացքում բույսերը մի քանի անգամ սնուցում են։ Երկրորդ կամ չորրորդ տարում նրանք արդեն սկսում են ծաղկել։ Շքանարգիզները սոխուկներով բազմացնելու նպատակով վերատնկման ժամանակ մանր սոխուկները անջատում են մայր սոխուկը։ Այնուհետև արմատ ունեցողները տնկում են փոքր թաղարների մեջ, իսկ արմատից զուրկ սոխուկները՝ ջերմատանը, մաքուր ավազում, որի հետ քիչ տերևահող են խառնում։ Արմատակալելուց անմիջապես հետո այդ բույսերը նույնպես տնկում են համապատասխան թաղարների մեջ։ Նորմալ պայմաններում սոխուկները ծաղկում են երկրորդ-երրորդ տարում։ Շքանարգիզները բաց գրունտում մշակվում են Կովկասի Սևծովյան ափերին։
Տեսակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պատկերասրահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с англ. = Botanica / ред. Д. Григорьев и др. — М.: Könemann, 2006 (русское издание). — С. 87. — 1020 с. — ISBN 3-8331-1621-8
- ↑ Tropicos | Name — !Amaryllis L
- ↑ Species in GRIN for genus Արխիվացված 2015-09-24 Wayback Machine
- ↑ «Amaryllis» (անգլերեն). The Plant List. Version 1.1. 2013. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 2-ին.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Հ. Ե. Նարինջյան, Ծաղկաբուծություն և դեկորատիվ այգեգործություն
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- «Амариллис». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շքանարգիզ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շքանարգիզ» հոդվածին։ |
| ||||||||||
