Մասնակից:Գոռ Ավագիմյան/Ավազարկղ1
Խան Կրում Khan Krum Хан Крум | |
|---|---|
| Բուլղարիայի միապետ | |
 | |
| 14-րդ դարի Կրումի պատկերը | |
| Իշխանություն | 803–814 |
| Ծնվել է՝ | մոտ 755 |
| Մահացել է՝ | 13 Ապրիլի 814 |
| Վախճանի վայր | Պլիսկա, Կասպիչան, Շումենի մարզ, Բուլղարիա |
| Թաղվել է՝ | Պլիսկա |
| Նախորդ | Կարդամ |
| Հաջորդող | Օմուրթագ |
| Ամուսին | Անհայտ |
| Թագավորական Տուն | Կրումի դինաստիա(հնարավոր է՝ Դուլո) |
| Երեխաներ | Օմուրթագ |
| Հավատք | Անհայտ, հավանաբար՝ Թենգրիզմ |
Կրում (բուլղար․՝ Крум, հուն․՝ Κρούμος/Kroumos)[A], հաճախ՝ Կրում Զարհուրելի (բուլղար․՝ Крум Страшни), եղել է Բուլղարիայի խանը 796-ից 803 թվականն ընկած հատվածից մինչև իր մահը՝ 814 թվական։ Իր իշխանության ընթացքում Բուլղարիայի տարածքը կրկնապատկվում է՝ տարածվելով միջին Դանուբից մինչև Դնեպր և Ադրիանապոլսից մինչև Տատրա լեռներ։ Նրա կարողությունները և եռանդուն կառավարումը բերում են կարգ ու կանոն Բուլղարիայում, մշակվում են պետական կառավարման տարրերը։[1][2]
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրումը եղել է բուլղար առաջնորդ Պանոնիայից։ [3] Նրա ծագման և գահակալման սկղբի մասին հստակ տեղեկություններ չկան:[3] Ենթադրվում է, որ Կրումը հին Բուլղար Կուբարտ արքայական տան ժառանգորդ է։[3] Կրում անունը ունի թյուրքական ծագում և նշանակում է «նահանգապետ իշխան» (կուրում բառից՝ օրենք, առաջնորդում, կառավարում)։[4][5]
Նոր սահմանների հաստատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոտ 805 թվականին Կրումը պարտության մատնեց ավարներին՝ ոչնչացնելով ավարների մնացորդները and to restore Bulgar authority in Ongal again, the traditional Bulgar name for the area north of the Danube across the Carpathians covering Transylvania and along the Danube into eastern Pannonia. This resulted in the establishment of a common border between the Frankish Empire and Bulgaria, which would have important repercussions for the policy of Krum's successors.
Կոնֆլիկտ Նիկիֆորուս I-ի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կրումը զբաղված էր տարածքային ընդլայնման քաղաքականությամբ։ 807 թվականին բուլղարական ուժերը պարտության մատնեցին բյուզանդական բանակին Ստրումայի հովտում։ 809 թվականին Կրումը պաշարեց Սերդիկայի շրջակայքը, ջարդելով 6000-անոց կայազորին, չնայած իր տված անվտանգ լինելու երաշխիքին:Այս հաղթանակը հրահրեց Բյուզանդական կայսր Նիկիֆորուս I-ին սահմանի երկայնքով բնակեցնել Անատոլիայի ժողովուրդներին այն պաշտպանելու և Սերդիկան վերագրավելու համար: Այնուամենայնիվ այս ձեռնարկությունը ձախողվեց:
Վաղ 811 թվականին Նիկիֆորուս I-ը հսկայական արշավանք նախաձեռնեց Բուլղարիայի դեմ` շարժվելով դեպի Մարկելի (Կարնոբատի մոտ): 811 թվականի հուլիսի 11-ին Կրումը փորձում է բանակցել, բայց Նիկիֆորուսը վճռել էր շարունակել արշավանքը: Նրա բանակը ինչ որ կերպ խուսափեց դարանակալներից Բալկանյան լեռներում և ճանապարհ ընկավ դեպի Մեզիա: Նրանց հաջողվեց հուլիսի 20-ին գրավել Պլիսկան, քանի որ նրանք միայն դիմադրում էին սակավաթիվ, շտապ հավաքված բանակի դեմ: Նիկիֆորուսն այստեղ վերցրեց բուլղարացիների գանձերը, քաղաքը կրակի մատնեց և բանակն ուղղեց բնակչության վրա:
12-րդ դարի Ասորական Հակոբիկյան եկեղեցու պատրիարք Միքայել Ասորին իր տարեգրության մեջ նկարագրել է Նիկիֆորուսի դաժանություններն ու վայրագությունները. «Նիկիֆորուսը՝ Բյուզանդական կայսրության կայսրը, ոտք դրեց բուլղարացիների հողի վրա: Նա հաղթական էր և սպանեց մեծ թվով բուլղարացիների: Նիկիֆորուսը հասավ նրանց մայրաքաղաքին, գրավեց և ավերեց այն: Նրա վայրենությունը հասավ այն կետին, որ հրամայեց բերել բուլղարացիների փոքր երեխաներին, նրանց կապեց գետնին և պատվիրեց կալսաքարեր պատրաստել՝ փոքրիկներին ջարդուփշուր անելու համար:»
Մինչդեռ Նիկիֆորուս I-ը և իր բանակը թալանում էին Բուլղարիայի մայրաքաղաքը, Կրումը մոբիլիզացրեց որքան հնարավոր է շատ զինվոր՝ նույնիսկ զենքեր տալով հասարակ գյուղացիներին և կանանց: Կրումի բանակը տեղավորվել էր լեռնանցքներում, որպեսզի կասեցնի Կոստանդնուպոլիս վերադառնող Նիկիֆորուսի բանակին: Հուլիսի 26-ի լուսաբացին բուլղարացիներին հաջողվում է ծուղակը գցել նահանջող Նիկիֆորուսին Վարբիցայի լեռնանցքում: Բյուզանդական բանակը ոչնչացվեց, իսկ Նիկիֆորուսը սպանվեց հաջորդ՝ Պլիսկայի ճակատամարտում: Արքունական թիկնապահը Նիկիֆորուսի որդուն՝ Ստավրակիոսին, փախցրեց ապահով վայր՝ պարանոցի հատվածում լուրջ վնասվածք ստանալուց հետո: Ասվում է, որ Կրումը կայսրի գանգը արծաթապատում է և օգտագործում որպես բաժակ:
Կոնֆլիկտ Միքայել I Ռանգաբեի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Staurakios was forced to abdicate after a brief reign (he died from his wound in 812), and he was succeeded by his brother-in-law Michael I Rangabe. In 812 Krum invaded Byzantine Thrace, taking Develt and scaring the population of nearby fortresses to flee towards Constantinople. From this position of strength, Krum offered a return to the peace treaty of 716. Unwilling to compromise from a position of weakness, the new Emperor Michael I refused to accept the proposal, ostensibly opposing the clause for exchange of deserters. To apply more pressure on the Emperor, Krum besieged and captured Mesembria (Nesebar) in the autumn of 812.
In February 813 the Bulgarians raided Thrace but were repelled by the Emperor's forces. Encouraged by this success, Michael I summoned troops from the entire Byzantine Empire and headed north, hoping for a decisive victory. Krum led his army south towards Adrianople and pitched camp near Versinikia. Michael I lined up his army against the Bulgarians, but neither side initiated an attack for two weeks. Finally, on June 22, 813, the Byzantines attacked but were immediately turned to flight. With Krum's cavalry in pursuit, the rout of Michael I was complete, and Krum advanced on Constantinople, which he besieged by land. Discredited, Michael was forced to abdicate and become a monk — the third Byzantine Emperor forced to give up the throne by Krum in as many years.
Կոնֆլիկտ Լևոն Ե-ի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նոր կայսր Լևոն Ե Հայը առաջարկում է բանակցել և կազմակերպում է հանդիպում Կրումի հետ։ Կրումն իր ժամանամումից անմիջապես հետո դարանակալվում է բյուզանդական նետաձիգների կողմից և վիրավորվում է։ Նա կազմակերպում է իր փախուստը։ Կատաղած Կրումը ոչնչացնում է Կոստանդնուպոլսի շրջակայքը և վերադառնում տուն՝ ճանապարհին գրավելով Ադրիանապոլիսը։ Կրումը տեղափոխում է տեղի բնակիչներին (այդ թվում նաև ապագա կայսր Բարսեղ Ա-ի ծնողներին) Դանուբի մյուս ափը։ Չնայելով ձմռան մոտենալուն, Կրումը օգտվում է լավ եղանակից և 30000-անոց զորք է ուղարկում Թրակիա՝ գրավելով Արկադիոպոլիսը (Լյուլեբուրգազ) և տանելով 50000 գերի դեպի Դանուբի մյուս կողմի բուլղարական հողերը։ Թրակիայից բերված ավարը օգտագործվում է Կրումին հարստացնելու և նրա ազնվականությունը բարձրացնելու համար։ Ավարը պարունակում էր նաև ճարտարապետական տարրեր, որոնք օգտագործվում էին Պլիսկայի վերակառուցման ժամանակ՝ ենթադրվում է՝ գլխավորապես գերեվարված բյուզանդացի արեհեստավորների կողմից։ Կրումը ձմեռը օգտագործում է Կոստանդնուպոլսի վրա հիմնական հարձակմանը պատրաստվելով։ Նա մահացել է մինչև արշավանքը սկսելը 814 թվականի ապրիլի 13-ին։ Գործը հաջողությամբ պսակում է իր որդին՝ Օմուրթագը։
Ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.png)
Կրումը հիշատակվում է առաջին գրավոր բուլղարական իրավական օրենսգիրքը հաստատելու համար, որը ապահովում էր նպաստով մուրացկաններին և պետական ապահովությամբ բոլոր աղքատ բուլղարացիներին։ Հարբեցողությունը, բամբասանքը և գողությունը խստորեն պատժվում էր։ Իր օրենքների միջոցով նա դարձավ ճանաչված որպես խիստ, բայց իսկական տիրակալ, որը սլավոններին ու բուլղարներին հավաքեց կենտրոնացված պետության մեջ։
Նրա կյանքի մասին պատմող վեպեր գրվել են հիմնականում Դիմիտար Մանտովի կողմից՝ Խան Կրում (1973)[6] և Իվան Բոգդանով (1990).[7]
Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Krum, Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Токушев, Д. "История на българската средновековна държава и право", Сиби, С. 2009
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Fine, 1991, էջ 94
- ↑ Materialia Turcica. Studienverlag Brockmeyer. 1984. էջ 25: "Krum könnte auf türkisch qurum Regierung weisen, eine Bedeutung, die den Gebrauch des Wortes als Bezeichnung eines Fürsten erklären würde.".
- ↑ Roemer, Hans Robert; Scharlipp, Wolfgang-Ekkehard (2000). Philologiae Turcicae fundamenta. T. 3, Philologiae et historiae Turcicae fundamenta / ed. Louis Bazin ; György Hazai. History of the Turkic peoples in the pre-Islamic period. Franciscum Steiner. էջ 273: "Der Name des Fürsten, Grumbates, könnte ein alttürkisches *Qurum-pat = "Regierungsfürst" wiedergeben, denn *Qurum in der Form Krum ist als Bezeichnung eines bulgarischen Khans sowohl in der Bulgarischen Fürstenliste als auch in der griechischen Überlieferung nachweisbar.". ISBN 978-3-87997-283-8.
- ↑ Димитър Мантов (1973). Хан Крум: Роман. Издателство на отечествения фронт.
- ↑ Иван Богданов (1980). Хан Крум: Романизуван живот. Народна Младеж.
- ↑ Belleten. Vol. 52. Türk Tarih Kurumu Basimevi. 1988. էջ 726.
- ↑ Essential History of Bulgaria in Seven Pages, p. 3, Lyubomir Ivanov, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, 2007
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Andreev, Jordan; Lazarov, Ivan; Pavlov, Plamen (1999). Кой кой е в средновековна България (Who is Who in Medieval Bulgaria) (բուլղարերեն). Sofia.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Fine, John Van Antwerp Jr. (1991). The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Michigan: The University of Michigan Press. ISBN 0-472-08149-7.
- Iman, Bahši (1997). Džagfar Tarihy (vol. III). Orenburg.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) (primary source) - Norwich, John J. (1991). Byzantium: The Apogee. Alfred A. Knopf, Inc. ISBN 0-394-53779-3.
- Sophoulis, Panos (2011). Byzantium and Bulgaria, 775-831. BRILL. ISBN 90-04-20695-7.
- Syrien, patriarch of the Syrians Jacobites, Michel le (1905). «t. III». In J.–B. Chabot (ed.). Chronique de Michel le Syrien (ֆրանսերեն). Paris: J.–B. Chabot. էջ 17. (primary source)
- Theophanes the Confessor, Chronicle, Ed. Carl de Boor, Leipzig.
- Златарски, Васил Н. (1970). История на българската държава през средните векове, Част I (II изд ed.). София: Наука и изкуство. էջեր 321–376..
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Khan Krum Featured on Bulgarian Commemorative Coin
- Nikolov, A. Khan Krum in the Byzantine tradition: terrible rumours, misinformation and political propaganda. – In: Studies in honour of Professor Vassil Gjuzelev (= Bulgaria Mediaevalis, 2). Sofia, 2011, 39-47
- Вернадский Г. В. Древняя Русь
- История южных и западных славян в Средние века
- Хан Крум(բուլղ.)
| Նախորդող՝ Կարդամ |
Բուլղարիայի խան 803–814 |
Հաջորդող՝ Օմուրթագ |