Կուսածնություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Կուսածնություն, պարթենոգենեզ (հուն․՝ παρθένος), սեռական բազմացման կուսածնության եղանակ, ձվաբջջի բաժանումն առանց բեղմնավորության։ Որոշակի պայմաններում կամ գործոնների ազդեցության տակ ձվաբջիջը թաղանթապատվում է և սկսում տրոհվել։ Կուսածնության երևույթը հանդիպում է բնության մեջ որոշ բուսական և կենդանական տեսակների մոտ։

Բուսական աշխարհում կուսածնությունը ունի լայն տարածում, հանդիպում է որոշ ջրիմուռների և նույնիսկ որոշ ծաղկավոր բույսերի մոտ. օրինակ՝ ճուռակախոտի մոտ։

Կուսածնությանը հանդիպում է անողնաշարավոր կենդանիներից որոշ որդերի, հոդվածոտանիների մոտ։ Կուսածնությամբ են բազմանում, օրինակ, քաղցրահամ ջրերում ապրող պտտվող թարթիչներով փոքրիկ որդնիկ՝ անվակիրը, ստորակարգ խեցգետնակերպերից՝ ցիկլոպները, ջրալվերը, միջատներից՝ մրջյունները, մեղուները, կրիաները, լվիճները։

Կուսածնությամբ բազմացող կենդանիների մեծ մասի մոտ բազմացման այս ձևը հերթափոխվում է սովորական սեռական բազմացումով։ Ինչպես տեսնում ենք, այս դեպքում, ինչպես և անսեռ բազմացման ժամանակ, տեղի է ունենում սերունդների հերթափոխություն։ Բնության մեջ սերունդների այդպիսի հերթափոխությունը, ինչպես արդեն գիտենք, կոչվում է հետերոգոնիա։ Այսպես, օրինակ՝ խեցգետնակերպերից դաֆնյան տարվա տաք եղանակներին բազմանում է կուսածնությամբ. չբեղմնավորված ձվերից առաջանում են էգեր, որոնք աշնանը դնում են փոքրիկ և մեծ ձվեր։ Փոքրիկներից դուրս են գալիս արուներ, իսկ մեծերից՝ էգեր։ Էգերը բեղմնավորվում են, և նրանց դրած ձվերը ձմեռում են, իսկ գարնանը նրանցից առաջանում են էգեր, որոնք դարձյալ բազմանում են կուսածնությամբ։

Ավելի բարդ երևույթ է տեղի ունենում ֆիլոքսերա կոչվող խաղողի վնասատու միջատների հետերոգոնիայի ընթացքում։ Գարնանը սրանց բեղմնավորված ձվերից դուրս են գալիս անթև էգեր, որոնք բազմանում են կուսածնությամբ՝ տալով մի քանի անթև սերունդներ։ Ամռան վերջում առաջանում են թևավոր էգեր, որոնք տեղափոխվում են խաղողի տերևների վրա. սրանց ձվերից առաջանում են արուներ և էգեր։ Էգերը նորից բեղմնավորվում են. դրանց ձվերը նորից ձմեռում են, և այսպես կրկնվում է ֆիլոքսերայի կենսական ցիկլը։

Բերված օրինակներից նկատելի է այն օրինաչափությունը, որ կուսածնությունը տեղի Է ունենում բարենպաստ պայմաններում (սննդի առատություն, օպտիմալ ջերմաստիճան), իսկ անբարենպաստ պայմաններում բազմացումը տեղի է ունենում բեղմնավորությամբ։ Կուսածնության հետաքրքիր երևույթ ենք տեսնում մեղուների մոտ. այդ միջատների չբեղմնավորված ձվերից կուսածնությամբ զարգանում են արուներ, որոնց մարմնի բջիջները պարունակում են քրոմոսոմների կես քանակ (ո)։ Բեղմնավորված ձվերից առատ կերակրման պայմաններում զարգանում են բեղմնավորման ընդունակ էգեր, որոնք կոչվում են մայր մեղուներ։

Աղքատ սննդի պայմաններում թրթուրներից զարգանումմ են թերզարգացած սեռական օրգաններով էգեր՝ աշխատող մեղուներ։ Ինչպես մայր մեղուների, այնպես էլ աշխատող մեղուների մարմնի բջիջները պարունակում են քրոմոսոմների դիպլոիդ հավաք (2ո)։

Մեղվի էգը՝ մայր մեղուն, բեղմնավորվում է արուի (բոռ) հետ կյանքում միայն մեկ անգամ՝ ամուսնական թռիչքի ժամանակ, որից հետո նա դնում է բեղմնավորված և չբեղմնավորված ձվեր. բեղմնավորված ձվերից զարգանում են էգեր և աշխատող մեղուներ, իսկ չբեղմնավորված ձվերից կուսածնությամբ՝ արուներ։

Կուսածնության երևույթի փորձարարական պայմաններում մանրազնին ուսումնասիրությունը կարևոր նշանակություն ունի բեղմնավորման բարդ պրոցեսի էությունը լրիվ հասկանալու համար։

Դեռ անցյալ դարում ռուս գիտնական Ա. Ի. Տերեխովսկին առաջին անգամ ապացուցեց արհեստական ճանապարհով կուսածնության հնարավորությունը. նրան հաջողվեց շերամի որոշ թիթեռների ձվերի վրա տարբեր գործոններով ազդելով՝ դիտել չբեղմնավորված ձվերի զարգացումը։ Հետագայում նման ուսումնասիրություններ կատարվել են որդերի, փշամորթերի, միջատների և նույնիսկ ողնաշարավոր կենդանիների չբեղմնավորված ձվերի վրա։ Ազդող գործոնները բազմազան են՝ թունավոր նյութեր, թթուներ, մեխանիկական գործոններ, բարձր ջերմաստիճան, էլեկտրական լիցք և այլն։

Այս ուսումնասիրությունների արդյունքները ցույց տվեցին, որ ձվաբջջի զարգացման համար անհրաժեշտ է այն նախապես ակտիվացնել. սովորաբար դա տեղի է ունենում սպերմատոզոիդի ներկայությամբ, նրա հետ միաձուլվելուց հետո, բայց փորձարարական ուսումնասիրությունների ժամանակ արձանագրված փաստերը վկայում են, որ արհեստական պայմաններում այդ բջիջը կարող է զարգանալ առանց բեղմնավորման, այլ գործոնների ազդեցության տակ։ Իհարկե, արհեստական ճանապարհով առաջացած կուսածնությունը հաճախ հանգեցնում է անոմալիաների. կուսածնությամբ չեն կարող առաջանալ այնպիսի կենսունակ սերունդներ, ինչպիսիք առաջանում են բեղմնավորության ճանապարհով։ Օրինակ՝ թռչունների, կաթնասունների չբեղմնավորված ձվերը նույնպես կարող են անցնել զարգացման վաղ փուլերը, բայց սրանց մոտ զարգացումը մինչև վերջ չի հասնում. Ենթադրվում է, որ կուսածնությունը բազմացման այն ձևն է, որը նախորդել է սեռական բազմացմանը։

Կուսածնության փորձարարական ճանապարհով ուսումնասիրության բնագավառում անցյալ դարում հետաքրքիր աշխատանքներ էր ծավալել ակադեմիկոս Բորիս Աստաուրովը (1904-1974)։ Այդ աշխատանքները զուրկ չէին նաև գործնական նշանակությունից։ Տարբեր գործոնների (մեխանիկական, քիմիական) օգնությամբ գրգռելով ձվերի մակերեսը, նա ստացել է թթի շերամի բազմաթիվ պարթենոգենետիկ անհատներ։ Նրա հետազոտությունների արդյունքները ստեղծել են ուսումնասիրված օբյեկտների նոր ձվերի ստացման հնարավորություններ։

Կուսածնությունը լինում է բնական և արհեստական։ Բնական կուսածնության ձևերն են

  1. .Ֆակուլտատիվ - երբ օրգանիզմը կարող է բազմանալ և սեռական եղանակով և կուսածնության եղանակով։ Օրինակ մեղուները։ Բեղմնավորված ձվերից առաջանում են աշխատավոր մեղուներ դիպլոիդ հավաքակազմով, իսկ չբեղմնավորված ձվերից զարգանում են բոռեր՝ արուներ, որոնք ունեն հապլոիդ հավաք։
  2. Օբրիկատ կամ պարտադիր - միայն կուսածնությամբ։ Օրինակ՝ ժայռային մողես։
  3. Սեզոնային - Օրինակ լվիճները, բարենպաստ պայմաններում բազմանում են կուսածնությամբ՝ այսինքն չբեղնավորված ձվերով, իսկ աշնանը՝ բեղմնավորված ձվերով։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 18