Գրիգորիս (սուրբ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Գրիգորիս
Ծնունդ302
ԾննդավայրԿեսարիա, Թուրքիա
Վախճան335[1][2] կամ 330[3]
Վախճան վայրԴերբենդ
Սրբացված կարգսուրբ
Աշխատանքվանական
ՊաշտոնԱմենայն Հայոց Կաթողիկոս
ՀայրՎրթանես Ա[4][5]
Քույր/եղբայրՀուսիկ Ա

Սուրբ Գրիգորիս կամ Գրիգորիս Աղվանացի[6], Հայ առաքելական եկեղեցու սուրբ, հայոց կաթողիկոս սուրբ Վրթանեսի որդին և սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի թոռը, Աղվանքի առաջին եպիսկոպոս[7]։

Ընդհանուր տեղեկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Գրիգորիսը ծնվել է Կապադովկիայի Կեսարիայում (Թուրքիա) և վաղ տարիքում[8][9] ձեռնադրվել է եպիսկոպոս իր հորեղբոր՝ սուրբ Արիստակեսի կողմից[10] (մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ պապի՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից[10]): 4-րդ դարի սկզբին նա քրիստոնեություն էր տարածում Կովկասում Հայաստանին մոտ երկու երկրներում՝ Վրաստանում և Աղվանքում[8]։ Այնտեղ ծառայելը նրան հասցրեց վախճանի։ Ըստ կասպիական արշավանքների հեթանոս արքայի՝ (Մովսես Խորենացու ավանդությունը նրան անվանում է Սանատրուկ, Փայտակարանի տիրակալ[9], ըստ Փավստոս Բուզանդի, մազքութների Սանեսան թագավորն էր[8]) սուրբ Գրիգորիսին բռնել էին, կապել ձիերին և քարշ տվել առափնյա քարերի վրայով, մինչև նրա մահանալը։  Խորենացին և Բուզանդը հայտնում են, որ Գրիգորիսը նահատակվել է Կասպից ծովի ափին գտնվող Վատնեան կոչվող դաշտում[11], Կասպից ծովի ափին։ Նրա աշակերտները սրբի մարմինը բերեցին Ամարասի վանք, որը կառուցվել էր Ս. Գրիգոր Լուսավորչի հրահանգով[12], և թաղել այնտեղ։

Գրիգորիսի թաղման վայրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամարասի վանք, Ս. Գրիգորիսի գերեզմանոցի ենթադրյալ վայր

Հեթանոսների կողմից անարգանքից խուսափելու համար, թաղման ճշգրիտ վայրը չի նշվել, և այն ժամանակի ընթացքում մոռացվել է։ Ամարասում, որտեղ ըստ ավանդության թաղված է Սուրբ Գրիգորիսը, գրված է եղել. «Այստեղ թաղված է Սուրբ Գրիգորիսը՝ Աղվանքի կաթողիկոսը, Գրիգոր Լուսավորչի թոռը, որ նա նահատակվել է 348 թվականի ամռանը Դերբենդում, մասկուտների արքա Սանեսանի կողմից, իսկ նրա սուրբ մասունքները Ամարաս են բերվել իր սաների՝ Արցախի սարկավագների կողմից»[13]։ Սուրբ մասունքները ձեռք են բերվել Ամարասում 489 թվականին, պարթևական ծագում ունեցող մազքթաց Արշակունիների դինաստիայի՝ աղվանացի Վաչագան III (Բարեպաշտ) արքայի կողմից[10][14]։

1992 թվականին Ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում Ամարասի վանքը գրավվեց ադրբեջանական զորքերի կողմից և Սուրբ Գրիգորիսի դամբարանը քանդվեց[15]։ Ներկայումս այդ վանքում վերականգնողական աշխատանքներ են տարվում։

Գրիգորիսի մահվան վայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Գրիգորիս եկեղեցի Նյուգդիում, Դաղստան, Ռուսաստան

Պատմաբանները հակված են այն կարծիքին, որ Սուրբ Գրիգորիսի նահատակության վայրը, որը թվագրվում է IV դարի 30-40-ական թվականներին, գտնվում է Դաղստանի ժամանակակից Հանրապետության տարածքում, Դերբենտից և Բելիջիից հարավ, Նյուգդի գյուղի մոտ (Մոլլա-Հալիլ)[16]։ Այդ վայրում կանգնեցվել է մատուռ, որի կառուցման ճշգրիտ ամսաթիվը հայտնի չէ։ Դաղստանի ժողովուրդների պատմության և կենցաղի հայտնի հրապարակախոս և հետազոտող Ռոստոմ-Բեկ Երզինկյանը 1857 թվականի աշնանը, լինելով ռուսական բանակի սպա, այցելել է Մոլլա-Հալիլ (գյուղ Նյուգդի)։ Այս մասին նա գրել է «Աբասովի լեռը և Սուրբ Գրիգորիսի մատուռը» հոդվածում, որը հրապարակվել է 1859 թվականին Թիֆլիսում լույս տեսած հայկական «Հայաստանի մեղու» թերթում[17]։ Դաղստանցի պատմաբան-երկրաբան Եվգենի Կոզուբսկին 1906 թվականին Դերբենտի պատմության մեջ գրում է, որ Գրիգորիսը սպանվել է Վատիկանյան հարթավայրում, որը, ըստ ավանդության, գտնվում էր Դերբենտից 30 վերստ դեպի հյուսիս, Մոլլա-Հալիլ գյուղի մոտ, որտեղ մատուռ է կանգնած Գրիգորիսի անունով։ Դերբենդահայերը, Կոզուբսկու վկայությամբ, տարին մեկ անգամ երկրպագում են Գրիգորիսի մատուռին, նա գրում է, որ մուսուլմաններն էլ այդ տեղը սրբության համար են հարգում»[18]։ Ըստ Դաղստանում կրոնի պատմության ժամանակակից հետազոտող Կ․ Խանբաբաևի (1956-2011) տվյալների, Սուրբ Գրիգորիսի մահվան վայրը տեղայնացվում է Դերբենդից ոչ հեռու (Դերբենդի շրջանի Բելիջի ժամանակակից գյուղի մոտ)<... > Այստեղ կառուցվել է մատուռ բազմաթիվ ուխտավորների համար»[19]։

Գրիգորիսի մահվան ենթադրյալ վայրում կառուցված մատուռը դարձել է եկեղեցի, ինչի մասին վկայում է մուտքի մոտ հայերեն գրությունը։ «Տաճարը կառուցվել է Գրիգոր Լուսավորչի նահատակության վայրում, վերանորոգվել է Վանեցյանց եղբայրների՝  Գրիգորի և Լազարի միջոցներով,  Աստծու օրը 1916 թվականին»[14]։Քարե պատերը դեռ կանգնած են, սակայն տաճարի ներքին հարդարումը չի պահպանվել։ Խորհրդային ժամանակաշրջանում եկեղեցին ճանաչվել է պատմության հուշարձան, սակայն եկեղեցու ներսում պետական աթեիզմի տասնամյակներ շարունակ ավերակ էր տիրում։  Միևնույն ժամանակ Նյուգդի գյուղի բնակիչները չեն քանդել հուշարձանը, ընդհակառակը, նրանք հարգել են այն[14]։

Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում սրբավայրի վերականգնման աշխատանքները գլխավորել է Ռուսաստանի հայերի միության Դաղստանի տարածաշրջանային բաժանմունքի նախագահ և Դերբենդի հայկական համայնքի առաջնորդ Վիկտոր Դանիլյանը՝ տեղական իշխանությունների և համախոհների խմբի աջակցությամբ։ Ամրացվել են եկեղեցու պատերը, տանիքը և գմբեթը, վերականգնվել են դռներն ու պատուհանները։  Ավարտվում են ներքին հարդարման աշխատանքները[14]։

Վերածնվեց մի ավանդույթ, որով Դերբենդի հայկական համայնքը և Դաղստանի, Ռուսաստանի հարավի և արտերկրի այլ վայրերից հայ ընտանիքներն ամեն տարի գալիս են եկեղեցի՝ երկրպագելու Սուրբ Գրիգորիսին օգոստոսի նախավերջին կիրակի օրը (խորհրդային ժամանակներում Սրբին երկրպագելու էին գալիս միայն Դերբենդի հայերի առանձին ընտանիքներ)։ Այս երկրպագությանը մասնակցում են Հայ Առաքելական եկեղեցու Հարավային Ռուսաստանի թեմի հոգևոր ներկայացուցիչները։

2008 թվականին նկարահանվել է «Ճանապարհ դեպի տաճար» վավերագրական ֆիլմը (Դաղստանի հեռուստատեսություն, հեղինակներ՝ Կարեն Արզումանով և Գուլլեր Կամիլովա)՝  նվիրված Սուրբ Գրիգորիսի պատմությանը և նրա եկեղեցու վերածննդին Նյուգդի գյուղի մոտ՝ Դաղստանի հայկական էթնոսի պատմության համատեքստում։

2010 թվականին «Նոյան տապան» թերթում տպագրվել է «Մեր հավատքի ակունքներում գտնվող տաճարը» ամփոփ հոդվածը[14], որում պատմվում է Դաղստանում Ս.Գրիգորիսի և նրա եկեղեցու պատմության մասին։

Լեգենդներ և տարբերակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Սուրբ Կարապետ եկեղեցու (Դոնի Ռոստով) վանահայր Թադեոս Ավագյանը 36 տարի իր մոտ պահել է երկու հնագույն հայերեն Ավետարաններ, որոնք հրատարակվել են Վենետիկում 1661 թվականին։ 1975 թվականին Ավետարանն իրեն է հանձնել անհայտ մի կին։ Դրանցից մեկի շապիկին պատկերված քարում, ըստ ավանդության, գտնվում են Սուրբ Գրիգորիսի՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի թոռան մասունքները։ Հովհաննես Թադեոսը 2011 թվականին տեսիլք էր ունեցել, որտեղ նրան առաջ հայտնվել էր Սուրբ Գրիգորիսը և նշել, որ ժամանակն է վերադարձնել գրքերը։ Այդ ժամանակ նա սուրբ գրքերը բերեց Էջմիածին և դրանք փոխանցեց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ-ին՝ որպես նվեր իր ծննդյան և գահակալության տոնակատարությանը[20]։
  • Մուրադ Աջիևի կեղծ գիտական[21] ակնարկներում տարածվող վարկածի համաձայն՝ Սուրբ Գրիգորիսի գերեզմանը գտնվում է Դաղստանում՝ Ջալգան գյուղում։  Իսկ Գրիգորիսն այդ տարբերակում նույնացվում է Գեորգի Պոբեդոնոսեցի հետ[22]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Template:Christian Settipani, "Nos ancêtres de l'Antiquité", 1991 — P. 66.
  2. ↑ Settipani C. Continuité des élites à Byzance durant les siècles obscurs (ֆր.): Les princes caucasiens et l'Empire du VIe au IXe siècle — Paris: 2006. — P. 108. — ISBN 978-2-7018-0226-8
  3. ↑ Toumanoff C. Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle (ֆր.): Tables généalogiques et chronologiques — Rome: 1990. — P. 243.
  4. ↑ Toumanoff C. Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle (ֆր.): Tables généalogiques et chronologiques — Rome: 1990. — P. 242—243.
  5. ↑ Template:Christian Settipani, "Nos ancêtres de l'Antiquité", 1991 — P. 53—66.
  6. ↑ Православная Энциклопедия. Григорис Албанский
  7. ↑ Титул «католикос албанский» применяется по отношению к св. Григорису в следующих источниках: — Ряд источников полагает, что титул появился в VI в., см. напр.:
    • Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 28.
      «Титул католикоса албанского известен с 552 года н. э.»
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Бузанд Ф. История Армении / Пер. М. А. Геворгяна.— Кн. 3. Гл.5.
    «…Потом старший сын Григорис, обладавший прекрасной наружностью, исполненный духовных добродетельных достоинств и сведущий в божественном знании, получил епископство стран Иверии и Албании. Он не женился и уже в пятнадцатилетнем возрасте достиг степени епископа над иверской и албанской странами…»
  9. ↑ 9,0 9,1 Хоренаци М. История Армении / Пер. Г. Саркисяна.— Кн. 3, Гл. 3.
    «…Блаженный Трдат соглашается и дает им в епископы юного Григориса, старшего сына Вртанеса. Хотя у царя и были сомнения в правильности этого шага, вызванные несовершеннолетним возрастом (Григориса)…»
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Կաղապար:Православная энциклопедия
  11. ↑ Поле Ватнеан (Ватнеан дашт) — находилось в долине низовьев Аракса и Куры. См. Хоренаци М. История Армении / Пер. Г. Саркисяна.— Кн. 3, Гл. 3., прим. 8
  12. ↑ Каланкатуаци М. История страны Алуанк.— Кн. 3, Гл. 20.
  13. ↑ Мкртчян Б. Дорога к древним Храмам // «Планета диаспор», 15.07.2000.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Геворкьян Д. «Храм у истоков нашей веры»(չաշխատող հղում) // «Ноев ковчег», 2010.— № 10 (157).
  15. ↑ Шнирельман В. А. ««Албанский миф». Прим. 14». / В.А.Шнирельман // Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье.— М.: ИКЦ, «Академкнига», 2003. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 14-ին.
  16. ↑ Шихсаидов А. Р. О проникновении христианства и ислама в Дагестан // Ученые записки Института истории, языка и литературы Дагестанского филиала АН СССР.— Т. III.— Махачкала, 1957.— с. 54-76.
  17. ↑ Гаджиев В. Г., Григорян В. Дагестан в армянской дореволюционной литературе. Ростом-бек Ерзинкян о стране гор // Историография истории Дагестана досоветского периода. Сборник статей.— Махачкала, 1986.— С.132.
  18. ↑ Козубский Е. И. История Дербента. Темир-Хан-Шура, 1906. С.12.
  19. ↑ Ханбабаев К. М. Христианство в Дагестане в IV—XVIII вв. // Собрание трудов Центра системных региональных исследований и прогнозирования ИСПИ РАН. Южнороссийское обозрение, 2004.— Вып. 20.
  20. ↑ Арутюнян К. Евангелия для его Святейшества // «Веруем». Газета армянской общины Санкт-Петербурга, 2011.— № 11 (221).— С. 1
  21. ↑ Термин «фолк-хистори» по отношению к произведениям Аджиева применяется в следующих работах:
  22. ↑ — Версия Аджиева о могиле св. Григориса вблизи Дербента и отождествление Григориса и Георгия Победоносца встречается, например, в следующих публикациях:
    • Аджиев М. Э. Тайна святого Георгия, или подаренное Тенгри: Из духовного наследия тюрков.— М., 1997.— 150с.
    • Аджиев М. Э. Европа. Тюрки. Великая Степь.— М.: «Мысль», 1998.— 334 с. (см. главу «Григорис — Георгий» в Приложении Արխիվացված 2012-05-10 Wayback Machine)
    • Меликов В. Могила Святого Георгия, возможно, находится в Дагестане Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine // Республиканское информационное агентство «Дагестан», 7.03.2008.
      — См. также критику данной версии:
    • Гаджиев М. С. Могила Святого Георгия Победоносца в Дагестане — миф, а не открытие // Новое дело, 07.06.1996.
    • Гаджиев М. С. Блеф о Святом Георгии // Дагестанская правда, 22.05.1997.
    • Гаджиев М. С. Блеф о святом Георгии, или Христос — сын Тенгри-хана (об очередной фальсификации истории и культуры тюрков) // Этническая история тюркских народов Сибири и сопредельных регионов.— Омск, 1998.— С. 132—137.
    • Гаджиев М. С., Кузнецов В. А., Чеченов И. М. Глава III. Мифы о «великих предках» // История в зеркале паранауки: Критика современной этноцентристской историографии Северного Кавказа. — М.: Ин-т этнологии и антропологии РАН им. Н. Н. Миклухо-Маклая, 2006. — С. 61—100. — 300 с.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գրիգորիս_(սուրբ)&oldid=9377689» էջից