Խաչենի իշխանական տուն

Խաչենի իշխանական տունը իշխել է Արցախում 9-րդ դարից մինչև 19-րդ դարի սկիզբ։ 12-րդ դարում Խաչենի իշխանությունը բաժանված է եղել երեք ճյուղերի՝ Հաթերք, Ծար (կամ Վերին-Խաչեն) և Ներքին-Խաչեն (Գանձասար կենտրոնով)։ Սկզբնապես գահերեց են եղել Հաթերքի իշխանները։ Սակայն Հասան Բ-ի մահից հետո Հաթերքի ճյուղը սպառվել է և նրա տիրույթները բաժանվել են Ծարի ու Ներքին Խաչենի միջև։ Իսկ 13-րդ դարի սկզբից գահերեցությունը մեկընդմիշտ անցել է Ներքին-Խաչենի իշխանները։ Հետագա դարերում Խաչենի իշխանությունը կազմված է եղել երկու նշանավոր տոհմերից՝ Դոփյաններ (Ծարում կամ Վերին-Խաչեն) և Հասան-Ջալալյաններ (Ներքին Խաչեն)։ Հասան-Ջալալյանները իշխել են Խաչենի մելիքությունում մինչև 1827 թվականը, որից հետո ավարտվել է Խաչենի իշխանական տունը։

Ստորև ներկայացված է Խաչենի իշանների ցանկը։

Տոհմաբանություն

Խաչենի իշխանական տան տոհմակունքները ձգվում են մինչև Հայկ Նահապետը և նրա սերունդնեը։ Ըստ Խորենացու և Կաղանկատվացու, Արցախի ու Գարդմանքի իշխանատների հիմնադիրն է եղել Առանը, որդի Սիսակի "ի տոհմէն Հայկայ"։ Խորենացին մասնավորապես գրում է․ "Այս Սիսակի սերնդից էր և․․․ անվանի և քաջ Առանը, որ պարթև Վաղարշակի կողմից բյուրավոր կողմնակալ նշանակվեց"։ Կաղանկատվացու վկայությամբ, Առան Սիսակյան նահապետից են սերել հայոց Արցախ-Աղվանքի Առանշահիկ արքայատոհմի թագավորները՝ ընդհուպ մինչև հայ Աղվանքի Վաչագան Բարեպաշտ արքան։ Հիմնվելով Խորենացու, Կաղանկատվացու, Գանձակեցու և այլ պատմաբանների ու սկզբնաղբյուրների վրա, պատմաբան Բագրատ Ուլուբաբյանը ապացուցել է Հայկազնունի, Սիսակյան (Սյունի), Առանշահիկ, Վախտանգյան և Հասան-Ջալալյան ազնվական տոհմերի անմիջական-արյունակցական կապը

Խաչենի իշխանական տան տոհմաբանություն.

• Սահլ Սմբատյան Առանշահիկ, Խաչեն ամրոցի իշխան (†854)
• Ատրներսեհ ∞ Սպրամ Միհրանյան
• Գրիգոր-Համամ, Աղվանից իշխանաց իշխան
• Սահակ Սևադա, Գարդմանի և Փառիսոսի իշխան, (10-րդ դարի երկրորդ կես)
• Գրիգոր Մեծ
• Սենեքերիմ
• Գրիգոր (11-րդ դար)
• Վախտանգ-Սակառ (†1190)

Հաթերք

• Վախտանգ-Սակառ (†1190) ∞ Շուշիկ
• Հասան Կրոնավորյալ (1142-1182) ∞ Մամա

(1182 թ քառասուն տարի իշխելուց հետո Հասան Կրոնավորյալը իր իշխանությունը թողնում է վեց որդիներին, և կնոջ՝ Մամայի հետ կրոնավորելու է գնում Դադիվանք։)

• Վախտանգ Թագավորազն (1182-1214) ∞ Արզու-խաթուն
• Հասան Բ (1214-1216)

(1216 թ սելջուկ-թուրքերի դեմ պատերազմին զոհվում է Հասան Բ-ն, որով ավարտվում է Հաթերքի ճյուղը և նրա տարածքը միանում է Ծարին։

Ծար (Վերին-Խաչեն)

• Վախտանգ-Սակառ (†1190) ∞ Շուշիկ
• Հասան Ա ∞ Դոփի (Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների քույր)

(Դոփի իշխանուհին նշանավոր դեր է խաղում Վերին-Խաչենում և նրա մահից հետո այստեղի տոհմը կոչվում է Դոփյան)

• Գրիգոր Ա Դոփյան
• Հասան Բ (†1298) ∞ Մամքան (Քուրդ Ա Վաչուտյանի դուստր)
• Գրիգոր Բ (13-րդ դարի երկրորդ կես, 14-րդ դարի սկիզբ) ∞ Ասփա
• Հասան Գ (†1383)
• Վահրամ
• Ջհանշե Ա
• Հասան Դ ∞ Թաթուն (Քուրդ Բ Վաչուտյանի դուստր)
• Ջհանշե Բ (15-րդ դարի երկրորդ կես)
• Միրզաջան
• Մէլքոն

Ներքին-Խաչեն

• Վախտանգ-Սակառ (†1190) ∞ Շուշիկ
• Գրիգոր Ա
• Վախտանգ Ա (12-րդ դարի երկրորդ կես) ∞ Թագուհի (Սյունիքի արքայադուստր)
• Հասան Մեծ∞ Մամքան
• Վախտանգ Տանգիկ ∞ Խորիշահ (Զաքարե և Իվանե ամիրսպալասարների քույր)
• Հասան-Ջալալ, Խաչենի և Առանի իշխան, Արցախի թագավոր (1214-1261) ∞ Մամքան (Սյունիքի արքայադուստր)

(նշանավոր Հասան-Ջալալից հետո Ներքին-Խաչենի տոհմը կոչվում է Հասան-Ջալալյան)

• Աթաբակ Իվանե Ա (1261-1287)
• Ջալալ Բ (1287-մոտ1318)
• Աթաբակ Իվանե Բ (†1361)
• Ջալալ Գ (†1431)
• Աղբաստ (15-րդ դարի կես)
• Սայտուն
• Վելիճան (մինչև 16-րդ դարի սկիզբ)
• Մեհրաբ ∞ Շահում
• Ջալալ Դ, Խաչենի թագավոր (մինչև 17-րդ դարի սկիզբ)
• Մեհրաբ Բ
• Վելիճան Գ (†1686)
• Մուլքի Բեկ (†1716)
• Մելիք-Գրիգոր Բ
• Մելիք-Ալավերդի Ա
• Մելիք Բեկ
• Մելիք Դանիել Բեկ (†1797)
• Մելիք-Ալավերդի Բ(†1827)

Մելիք Ալավերդու մահից հետո ավարտվում է Խաչենի իշխանությունը։

Աղբյուրներ

• Բագրատ Ուլուբաբյան, Խաչենի իշխանությունը X-XVI դարերում, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան 1975
• Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանց, Արցախ. «Ամարաս» տպարան - Երևան 1996
• Xacheni ishxanutyun@ X-XVI darerum.pdf&id=117 Ուլուբաբյան, Բագրատ. Խաչենի իշխանությունը X-XVI դարերում