Իգդիրի ցեղասպանության թանգարան և հուշարձան

«Իգդիրի ցեղասպանության թանգարան և հուշարձան» (թուրքերեն՝ Iğdır Soykırım Anıt-Müzesi), հուշարձան նվիրված թուրք «նահատակներին», որոնք, համաձայն թուրքական պետական պատմագրության, սպանվել են հայերի կողմից՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Ընդորում, ըստ թուրք պատմագրիչների ոչ թե թուրքերն են ցեղասպանել հայերին, այլ հակառակը, հայերն են իրականացրել թուրքական սպանդ։ Հուշարձան-թանգարանը գտնվում է Թուրքիայում գտնվող Իգդիր քաղաքում։ Բացվել է 1999 թվականի հոկտեմբերին։

Պատմություն

Աշխարհում, ինչպես նաև ակադեմիական շրջանակներում տարածված փաստ է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տեղի է ունեցել Հայոց ցեղասպանություն (ինչպես նաև ասորիների և հույների), որն իրականացվել է երիտթուրքերի կառավարության կողմից։ Համաձայն ժամանակակից հետազոտողների, պատերազմի ժամանակ երիտթուրքերի կողմից սպանվել է, տարբեր տվյալներով և հաշվարկներով, վեց հարյուր հազարից մինչև մեկ ու կես միլիոն մարդ։ Որոշ հաշվարկների համաձայն, ցեղասպանությանը նախորդած և հաջորդած ժամանակահատվածում սպանվել է, ընդհանուր առմամբ, 2,1 միլիոն մարդ^[1]^[2] (տես նաև Հայոց ցեղասպանություն#Զոհերի թիվ)։ Միևնույն ժամանակ Թուրքիայում և նրա սահմաններից դուրս բնակվող որոշ պատմաբանների կարծիքով, «հայոց ցեղասպանությու չի եղել», այլ հայերի և թուրքերի միջև տեղի են ունեցել զանգվածային բախումներ, որոնք ավարտվել են երկկողմ կորուստներով։ Թուրքական կողմը պնդում է, որ 1910-ից 1922 թվականներին հայերի կողմից սպանվել է 523 հազար թուրք։ Ժամանակակից անկախ հետազոտությունները նշում են, որ թուրք զոհերի թիվը կազմում է 75 հազար^[3]։

Հուշարձանի ստեղծման գաղափարը հնչել է Իգդիրում տեղի ունեցած «Պատմական փաստերը և հայերը» խորագրով գիտական կոնֆերանսի ժամանակ, որը տեղի է ունեցել 1995 թվականի ապրիլի 24-ից 26-ը, երբ ողջ աշխարհը իր հարգանքն էր հայտնում Հայող ցեղասպանության անմեղ զոհերի հիշատակին։ Գաղափարի հեղինակը եղել է ադրբեջանցի ճարտարապետ Ջաֆար Գիյասին։ Կոնֆերանսի վերջնական հռչակագրի մեջ նշվում է, որ հուշարձանը պետք է տեղադրվի Իգդիրում, «որպեսզի հավերժացվի ավելի քան մեկ միլիոն թուրքերի հիշատակը, ովքեր զոհվել են Արևելյան Անատոլիայում» և որպեսզի «պատասխան տրվի ապրիլի 24-ի ցեղասպանության հայտարարություններին և տարբեր երկրներում տեղադրված հուշարձաններին, որոնք չեն հարգում թուրքերի ցեղասպանությունը»^[4]։

Հուշարձանի շինարարությունը սկսվել է 1997 թվականի օգոստոսի 1-ին, իսկ 1999 թվականի հոկտեմբերի 5-ին տեղի է ունեցել պաշտոնական բացումը^[4]։ Հուշարձանի բացման արարողության ժամանակ Իգդիրի մարզպետի ներկայացուցիչը հայտարարել է, որ «այսուհետմ երբ հայերը կդիտեն իրենց սուրբ Արարատ լեռանը, նրանք կտեսնեն մեր հուշարձանը»^[5]։

Ինչպես նշում է Բեռլինի ազատ համալսարանի պրոֆեսոր Տեսս Հոֆմանը, Թուրքիայում արգելված է հիշատակել Հայոց ցեղասպանության մասին։ Թուրքիայի հայերը հնարավորություն չունեն հավերժացնել իրենց նախնիների հիշատակը և ստիպված են դիմանալ թուրքական հուշարձաններին և թանգարաններին, որոնք «նվիրված են իբր հայերի կողմից թուրք և մուսուլման այլ ազգերի կոտորածներին», այդ թվում նաև Իգդիրի հուշարձանին^[5]։

Թուրքական «Milliyet» պարբերականը 2005 թվականին հաղորդել է, որ 1999 թվականին կառուցված հուշարձան-թանգարանը, որը «նվիրված է հայերի կողմից սպանված 80 000 թուրքերին», վերջին երկու տարիներին պահանջված չէ։ Պատճառը աշխատակիցների բացակայությունն է։ Իգդիրի քաղաքապետարանի մշակույթի և տուրիզմի կառավարման բաժինը թերթին հայտնել է, որ թանգարանի բացման համար անհրաժեշտ է նախապես ծանուցել այցելուներին։ «Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերի կողմից իրականացված ջարդերից տուժածների միության» ղեկավար Իսմեթ Տագալը հայտարարել է, որ ցեղասպանության հուշարձանը օգտագործվում է սիրահարների հանդիպումների համար^[6].

Հուշարձանի նկարագրություն

Հուշարձանը տեղակայված է եռանկյան կենտրոնում՝ 7,2 մետր բարձրություն ունեցող դամբարանաբլրի վրա։ Բլրի տակ կառուցված է կլոր սրահ, որտեղ տեղակայված է «ցեղասպանության» թանգարանը։ Սրահն իրենից ներկայացնում է թուրքերի սիմվոլիկ գերեզման, որոնք «սպանվել» էին հայերի կողմից։ Այսպիսի դամբարանաբլուրներում, որի կենտրոնում տեղադրված է եղել սարկոֆագը, ավանդույթի համաձայն թուրքերը թաղել են իրենց առաջնորդներին, ովքեր բնակվել են եվրասիական տափաստաններում^[4]։

Հուշարձանը իրենից ենթադրում է հինգ սրերի խումբ, որոնք ունեն 36 մետր բարձրություն։ Վերևից դիտելու դեպքում՝ հուշարձանն ունի հնգագծի տեսք (պենտագրամա)։ Սրերը դրված են ի հիշատակ թուրքական բանակի, նրա նահատակների և զինվորների, ովքեր փրկել են մուսուլման բնակչությանը «ցեղասպանությունից»։ Սրերը խորհրդանշում են նաև թուրքական բանակի ուժը, որոնք տեղադրված են դաշույների վրա։ Վերջիններս խորհրդանշում են հայերին, որոնց ազգային նպատակը Արարատ լեռան ետ բերումն է^[4]։

Ներկայումս հուշարձանը Թուրքիայի ամենախոշոր հուշարձանային համալիրն է։ Իգդիրի մարզպետի կարծիքով, հուշարձանը պետք է երևա Երևանից^[5]։ Հուշարձանի և Երևանի միջև հեռավորությունը կազմում է 37,5 կիլոմետր։

Պատկերասրահ

Շենքը
Հուշարձանը հեռվից
Հուշարձանը մոտիկից
Հուշարձան-թանգարանի մուտքը
Հուշարձանի կողքը տեղադրված Նոյան տապանի մանրակերտը

Ցուցադրություն
Թանգարանի բաժիններից մեկը, որը նվիրված է թուրք դիվանագետին, ով սպանվել է հայկական ռազմական խմբավորումներից մեկի կողմից
Ցուցանմուշ գրքեր
Զանգվածային թաղումների հետքեր Էրզրումի նահանգի Յեշիլյայլա բնակավայրի մոտ
Թանգարանի ցուցադրանմուշ գրքերից մեկը

Տես նաև

Հայոց ցեղասպանության ժխտում

Ծանոթագրություններ

↑ Rouhen Paul Adalian. TREATMENT OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN REPRESENTATIVE ENCYCLOPEDIAS. // Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. ABC-CLIO, 1999. ISBN 0-87436-928-2, 9780874369281. Стр.73. «In all. it is estimated that up to a million and a half Armenians perished at the hands of Ottoman and Turkish military and paramilitary forces and through atrocities intentionally inflicted to eliminate the Armenian demographic presence in Turkey.»
↑ R.J. Rummel. Freedom, Democracy, Peace; Power, Democide, and War. Таблица 10.2
↑ R.J. Rummel. Chapter 5. Statistics Of Turkey’s Democide Estimates, Calculations, And Sources. «Since this was done by Armenian irregulars serving with Russian forces, I split responsibility for these deaths in Turkey between the Russians and Armenians, and show in Table 5.1A (line 255) the Armenian half--probably 75,000 murdered.»
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 (անգլ.)IGDIR GENOCIDE MONUMENT AND MUSEUM
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 (անգլ.)Armenians in Turkey today Արխիվացված 2020-07-13 Wayback Machine, Dr. Tessa Hofmann, страница 32. «On the contrary, they have to endure that Turkish museums of local history, such as in Van or in Erzurum, have sections about the alleged extermination of the Turkish and Muslim population by the Armenians. On the border to Armenia in the vicinity of Iğdır, a 45 meter high, martial monument was dedicated to the alleged Turkish victims of an Armenian genocide on October 5, 1999, along with a similar museum.»
↑ Milliyet. 17 Mayıs 2005 / Salı. Soykırım Müzesi sahipsiz. «Ermeni çetelerince şehit edilen 80 bin Türk anısına, Iğdır’da 1999’da yaptırılan Soykırım Anıtı ve Müzesi, personel yokluğu nedeniyle 2 yıldır sahipsiz kaldı. Kültür ve Turizm Müdürlüğü yetkilileri ise, Azerbaycanlı mimar Cafer Kıyas tarafından yapılan müzeyi gezmek isteyenlerin önceden haber vermeleri halinde kapısını açtırdıklarını belirtti. Yetkililer, personel verilmesi için yaptıkları yazışmalardan bir sonuç alamadıklarını söyledi. 1. Dünya Harbi’nde Ermeni Katliamına Uğramış Mağdurlar Derneği yöneticisi İsmet Tağal, „Soykırım Anıtı, sahipsizlikten sevgililerin buluşma, öpüşme yeri olmuş“ dedi: »

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իգդիրի ցեղասպանության թանգարան և հուշարձան» հոդվածին։

[1] Rouhen Paul Adalian. TREATMENT OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN REPRESENTATIVE ENCYCLOPEDIAS. // Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. ABC-CLIO, 1999. ISBN 0-87436-928-2, 9780874369281. Стр.73. «In all. it is estimated that up to a million and a half Armenians perished at the hands of Ottoman and Turkish military and paramilitary forces and through atrocities intentionally inflicted to eliminate the Armenian demographic presence in Turkey.»

[2] R.J. Rummel. Freedom, Democracy, Peace; Power, Democide, and War. Таблица 10.2

[3] R.J. Rummel. Chapter 5. Statistics Of Turkey’s Democide Estimates, Calculations, And Sources. «Since this was done by Armenian irregulars serving with Russian forces, I split responsibility for these deaths in Turkey between the Russians and Armenians, and show in Table 5.1A (line 255) the Armenian half--probably 75,000 murdered.»

[IGMAM-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 (անգլ.)IGDIR GENOCIDE MONUMENT AND MUSEUM

[AiT-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 (անգլ.)Armenians in Turkey today Արխիվացված 2020-07-13 Wayback Machine, Dr. Tessa Hofmann, страница 32. «On the contrary, they have to endure that Turkish museums of local history, such as in Van or in Erzurum, have sections about the alleged extermination of the Turkish and Muslim population by the Armenians. On the border to Armenia in the vicinity of Iğdır, a 45 meter high, martial monument was dedicated to the alleged Turkish victims of an Armenian genocide on October 5, 1999, along with a similar museum.»

[Milliyet-6] Milliyet. 17 Mayıs 2005 / Salı. Soykırım Müzesi sahipsiz. «Ermeni çetelerince şehit edilen 80 bin Türk anısına, Iğdır’da 1999’da yaptırılan Soykırım Anıtı ve Müzesi, personel yokluğu nedeniyle 2 yıldır sahipsiz kaldı. Kültür ve Turizm Müdürlüğü yetkilileri ise, Azerbaycanlı mimar Cafer Kıyas tarafından yapılan müzeyi gezmek isteyenlerin önceden haber vermeleri halinde kapısını açtırdıklarını belirtti. Yetkililer, personel verilmesi için yaptıkları yazışmalardan bir sonuç alamadıklarını söyledi. 1. Dünya Harbi’nde Ermeni Katliamına Uğramış Mağdurlar Derneği yöneticisi İsmet Tağal, „Soykırım Anıtı, sahipsizlikten sevgililerin buluşma, öpüşme yeri olmuş“ dedi: »

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]