Գմբեթավոր դահլիճ

Գմբեթավոր դահլիճ, գմբեթավոր սրահ, պաշտամունքային կառուցվածքի ճարտարապետական տիպ, որն ստեղծվել է Հայաստանում, 6-րդ դարում։ Այն արևելքից արևմուտք ձգված ուղղանկյուն դահլիճ է՝ ընդերկայնական պատերից դուրս եկող երկու զույգ որմնամույթերով։ Նրանց կապող կամարներով ստացվում է գմբեթատակ քառակուսին, որից տրոմպների կամ առագաստների միջոցով իրականացվում է անցումը դեպի գմբեթի թմբուկը։ Արևելքից աղոթասրահը ավարտվում է ավագ խորանով։ Այդ տիպի մեզ հայտնի առաջին օրինակը Հայաստանում Զովունիի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին է, որը հնագույն բազիլիկից գմբեթավոր դահլիճի վերակառուցվել է 5—6-րդ դարերում։ 6—7-րդ դարերում ձևավորվել է գմբեթավոր դահլիճի դասական հորինվածքը, որով կառուցված են Պտղնավանքի (6-րդ դար), Գդմաշենի՝ Սուրբ Թադևոս Առաքյալ և Արուճի՝ Սուրբ Գրիգոր տաճարները (7-րդ դար)։ Այս հուշարձաննևրում գմբեթը բարձրացել է ամբողջ շենքի (աղոթասրահը և աբսիդը միասին վերցրած) կենտրոնում՝ ողջ կառույցի հետ օրգանական ամբողջություն կազմելով։ Բեմի երկու կողմերում ուղղանկյուն հատակագծով ավանդատներ են ավելացվել, որոնց աբսիդների և բեմի աբսիդի միջև, արևելյան ճակատում, եռանկյունաձև խորշեր են թողնվել։ Գմբեթավոր դահլիճի տիպը լայն տարածում է ստացել 10-րդ դարից հետո, երբ Հայաստանում վանքային համալիրների եկեղեցիների մեծ մասը կառուցվել է այդ հորինվածքով։ Այն զգալի ձևափոխություննևր է կրել, կրճատվել է շենքի ընդհանուր երկարությունը, խորշերով մշակվել են մյուս ճակատները ևս, վերացել է բեմի և արևելյան զույգ որմնամույթերի միջև եղած տարածությունը, որի հետևանքով դրանք համատեղվել են բեմի աբսիդի համապատասխան մշակված եզրերի հետ։

Պատկերասրահ

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 109)։