Տրապիզոնի բանակցություններ
Տրապիզոնի բանակցություններ (թուրքերեն՝ Trabzon Konferansı), խաղաղ կոնֆերանս Անդրկովկասյան սեյմի և Օսմանյան կայսրության ներկայացուցիչների միջև, որը տեղի է ունեցել Տրապիզոն քաղաքում 1918 թվականի մարտի 14-ից ապրիլի 13-ը։ Բանակցությունների նպատակը Անդրկովկասի տարածքում զինված գործողությունների ավարտն էր։ Կողմերի անհաշտ դիրքորոշման արդյունքում բանակցությունները փակուղի են մտել[1]։
Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1918 թվականի սկզբին ռուսական զորքերն արդեն փաստացի լքել էին Կովկասյան ճակատը, իսկ նրանց դիրքերը գրավել էր Հայկական կորպուսը, որի կազմավորումը դեռ չէր ավարտվել[2]։ Հունվարի 30-ին (փետրվարի 12-ին) թուրքական զորքերը, օգտվելով ռազմաճակատի փլուզումից և խախտելով դեկտեմբերյան (1917 թվականի) հրադադարի պայմանները, սկսել են լայնածավալ հարձակում։ Գրեթե անմիջապես դրանցով զբաղված էր Էրզինջանը, տասը օր անց՝ Տրապիզոնը։ Թշնամու վերադաս ուժերի ճնշման տակ հայկական մասնատված ստորաբաժանումները նահանջել են։
Անդրկովկասյան Սեյմի առաջին իսկ նիստում թեժ բանավեճ է ծավալվել Անդրկովկասի անկախության և Թուրքիայի հետ հարաբերությունների շուրջ՝ հաշվի առնելով ծավալված թուրքական հարձակումը։ Դաշնակցական խմբակցությունն առաջարկել է Անդրկովկասը թողնել Ռուսաստանի կազմում՝ Ազգային կանտոնների բաժանված ինքնավարության իրավունքով, իսկ Թուրքիայի հետ հարաբերություններում պնդել Արևմտյան Հայաստանի ինքնորոշումը։ Ադրբեջանական պատվիրակությունը հայտարարել է, որ Անդրկովկասը պետք է որոշի իր ճակատագիրը Ռուսաստանից անկախ՝ խաղաղություն կնքելով Թուրքիայի հետ՝ նրա ներքին գործերին միջամտելուց հրաժարվելու հիմքով։ Վրացական կողմը հիմնականում աջակցում էր ադրբեջանցիներին Անդրկովկասի անկախության հռչակման և Թուրքիայի հետ ինքնուրույն պայմանագիր կնքելու հարցում, քանի որ Անդրկովկասը պարզապես ուժ չուներ Թուրքիային ռազմական ճանապարհով դիմակայելու համար։
Հայկական պատվիրակության համառ դիրքորոշմամբ պայմանավորված՝ անկախության հռչակման հարցը ժամանակավորապես հետաձգվել է։ Ինչ վերաբերում է Անդրկովկասի դիրքորոշմանը Թուրքիայի հետ անջատողական խաղաղության վերաբերյալ ապագա բանակցություններում, ապա երկարատև քննարկումից հետո Սեյմը ընդունել է հետևյալ բանաձևը․
- Ստեղծված պայմաններում Սեյմն իրեն իրավասու է համարում պայմանագիր կնքել Թուրքիայի հետ։
- Թուրքիայի հետ բանակցություններ սկսելով՝ Սեյմը վերջնական զինադադար կնքելու նպատակ է հետապնդում։
- Խաղաղության պայմանագիրը պետք է հիմնված լինի 1914 թվականի ռուս-թուրքական սահմանների վերականգնման սկզբունքի վրա, որոնք գոյություն ունեին պատերազմը սկսվելու պահին։
- Պատվիրակությունը պետք է փորձի Արևելյան Անատոլիայի ժողովուրդների համար ինքնորոշման իրավունք ձեռք բերել, մասնավորապես՝ Թուրքիայի կազմում հայերի համար ինքնավարություն։
- Մինչ Սեյմում ընթանում էր դիրքորոշումների համաձայնեցումը, Թուրքերը տիրացան Արդահանին և մտան Էրզրում։ Էրզրումի անկմամբ թուրքերը փաստացի վերադարձրին վերահսկողությունը ողջ Արևմտյան Հայաստանի նկատմամբ։
- Ռազմաճակատում իրավիճակի վատթարացման հետ կապված՝ Անդրկովկասյան Սեյմը Թուրքիային առաջարկեց խաղաղ բանակցություններ վարել Տրապիզոնում։
Բանակցություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անդրկովկասյան սեյմի պատվիրակությունը Տրապիզոնում գլխավորում էր Ա․ Չխենկելին։ Խաղաղության համաժողովը մեկնարկել է մարտի 14-ին։
Մի քանի օր առաջ Թուրքիան Խորհրդային Ռուսաստանի հետ ստորագրեց Բրեստի խաղաղությունը։ Համաձայն Բրեստի խաղաղության պայմանագրի IV հոդվածի և ռուս-թուրքական լրացուցիչ պայմանագրի՝ Թուրքիային են հանձնվել ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանի տարածքները, այլև 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով Ռուսաստանին բռնակցված Բաթումի, Կարսի և Արդահանի վրացիներով ու հայերով բնակեցված շրջանները։ ՌԽՖՍՀ-ն պարտավորվում էր չմիջամտել «այդ շրջանների պետաիրավական և միջազգային իրավական հարաբերությունների նոր կազմակերպմանը», վերականգնել սահմանը «այնպես, ինչպես այն գոյություն ուներ մինչև 1877-78 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմը» և լուծարել իր տարածքում և «գրավյալ թուրքական նահանգներում» (այսինքն՝ Արևմտյան Հայաստանում) բոլոր հայկական կամավորական ջոկատները։
Թուրքիան, որը հենց նոր էր շահավետ պայմաններով խաղաղության պայմանագիր կնքել Ռուսաստանի հետ, արդեն փաստացի վերադարձավ 1914 թվականի սահմաններին, Անդրկովկասյան պատվիրակությունից պահանջեց ճանաչել Բրեստի խաղաղության պայմանները։ Անդրկովկասյան պատվիրակությունը, հավակնելով ինքնուրույնության և մերժելով Բրեստի պայմանագիրը, ակնկալում էր Թուրքիայի հետ սեպարատ խաղաղություն կնքել ավելի շահավետ պայմաններով՝ 1914 թվականի պետական սահմանների վերականգնում և Արևելյան Անատոլիայի ինքնորոշում թուրքական պետականության շրջանակներում։ Ելնելով ռազմական գերազանցությունից՝ թուրքական կողմը հրաժարվել է նույնիսկ քննարկել այդ պահանջները։
Արդեն այս փուլում լուրջ տարաձայնություններ ի հայտ եկան Անդրկովկասի ազգային կուսակցությունների միջև այն հարցի շուրջ, թե Անդրկովկասը որ տարածքները կարող էր զիջել Թուրքիային։ Իսկ երբ Անդրկովկասյան պատվիրակության ղեկավար Ա. Չխենկելին ապրիլի 5-ին, հաշվի առնելով թուրքական զորքերի շարունակական հարձակումը, պատրաստակամություն հայտնեց փոխզիջման գնալ ինչպես տարածքային, այնպես էլ թուրքահայության ճակատագրի հարցում, թուրքական պատվիրակությունը մեկը մյուսի հետևից երկու վերջնագիր ներկայացրեց՝ պահանջելով ճանաչել Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը և հռչակել Անդրկովկասի անկախությունը[3]։ Անդրկովկասյան պատվիրակության համաձայնությունը Թուրքիայի նախնական պահանջներին արդեն չէր բավարարում թուրքական կառավարությունը, որը, ոգևորված ռազմական հաղթանակներով, այժմ մտադիր էր անցնել նաև 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական սահմանը և ռազմական գործողությունները տեղափոխել Անդրկովկասի խորքերը։
Ապրիլի 10-ին Անդրկովկասյան կառավարության նախագահ Գեգեչկորին Տրապիզոն հեռագիր է ուղարկել պատվիրակության հետկանչման մասին՝ «հաշվի առնելով, որ Թուրքիայի և Անդրկովկասի միջև Անդրկովկասի սահմանների վերաբերյալ խաղաղ համաձայնություն ձեռք չի բերվել»։ Սեյմն այդպիսով պաշտոնապես պատերազմի մեջ մտավ Թուրքիայի հետ։ Ընդ որում, Սեյմում ադրբեջանական խմբակցության ներկայացուցիչները բացահայտ հայտարարել են, որ Թուրքիայի դեմ Անդրկովկասյան ժողովուրդների ընդհանուր միության ստեղծմանը իրենք չեն մասնակցի՝ հաշվի առնելով նրանց «հատուկ կրոնական կապերը Թուրքիայի հետ»։
Անդրկովկասյան պատվիրակությունը հետ կանչվեց Թբիլիսի։
Ի պատասխան՝ Օսմանյան բանակը սկսեց հարձակումը և գրավեց Բաթումը, բայց կանգնեցվեց Կարսի մոտ։ Ապրիլի 22-ին Թուրքիան և Անդրկովկասյան Սեյմը պայմանավորվեցին զինադադարի և խաղաղ բանակցությունների վերսկսման մասին։ Թուրքիայի ճնշման ներքո ապրիլի 22-ին Սեյմը հռչակագիր ընդունեց Անդրկովկասի ժողովրդավարական դաշնային հանրապետության անկախության և ստեղծման մասին։ Մայիսի 11-ին Բաթում քաղաքում վերսկսվեցին բանակցությունները։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan 1905-1920, page 119
- ↑ В.М. Муханов Кавказ в революционную пору. К истории Закавказья в 1917-м — первой половине 1918 г. // Кавказ в переломную эпоху (1917-1921 гг.) / М.А. Колеров. — Москва, 2019. — С. 101. — 360 с. — ISBN 978-5-905040-47-4
- ↑ Richard Hovannisian "The Armenian people from ancient to modern times" Pages 292-293