«Էնդեմիկ կենդանիներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

11:56, 2 Հոկտեմբերի 2017-ի տարբերակ

Բնաշխարհիկ կենդանիներ, էնդեմիկներ (եբրայերեն՝ endemos‎ տեղական), աշխարհագրական ոչ մեծ տարածքում սահմանափակորեն տարածված կենդանիներ։ Դրանց ծագումը պայմանավորված է տեղանքի բնակլիմայական մեկուսացածությամբ՝ անանցանելի արգելքներով, պատնեշներով, բարձր լեռներով, ջրավազաններով և այլն։ Այդ առումով ինքնուրույն միավոր է Հայկական լեռնաշխարհը, որին բնորոշ բնաշխարհիկ կենդանիներ հանդիպում են նաև Հայաստանում։

Հայաստանի էնդեմիկ կենդանիներ

Ընդհանուր առմամբ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում հանդիպող բնաշխարհիկ կենդանիները պատկանում են Կովկասի (Շելկովնիկովի ծառագորտ, կովկասյան մայրեհավ և այլն), Փոքր Կովկասի (Դարևսկու վահանագլուխ իժ, ժայռային մողեսների մեծամասնությունը և այլն), Հիրկանի (Caspiophaedusa perlucens, Parmacella ibera և այլն), Արևելյան Կովկասի (անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկ, զոլավոր մողես և այլն), Ատրպատականա-արևելահայկական (պարսկական կլորագլուխ մողես, հայկական լեռնատափաստանային վահանագլուխ իժ, հայկական էյրենիս, Ռադդեի լեռնային իժ, Դալի ավազամուկ և այլն) և Հայկական լեռնաշխարհի (Չեռնովի մերկաչք մողես, սևավիզ քարաթռչնակ, կասպիական ուլար, հայկական որոր և այլն) բնաշխարհիկ խմբերին։

Անողնաշարավորներ

Հայաստանում կան անողնաշարավորների 316 տեսակի բնաշխարհիկ կենդանիներ և 100-ից ավելի հազվադեպ ու անհետացող տեսակներ՝ ծղրիդների, մորեխների, բզեզների, երկթևանիների, փափկամարմինների առանձին տեսակներ և այլն։ Հայաստանում հանդիպող 53 տեսակ սողուններից 23-ը բնաշխարհիկ են նաև Հայկական լեռնաշխարհի և Կովկասի կենդանական աշխարհի համար։ Ընդ որում՝ կովկասյան բնաշխարհիկ կենդանիների զգալի մասը ներկայումս հասել է անհետացման սահմանագծին, օրինակ՝ փոքրասիական տրիտոնը, անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկը, կուսածին ժայռային մողեսները, անդրկովկասյան մագլցող սահնօձը, Սատունինի սևագլուխ ռինխոկալամուսը, Չեռնովի մերկաչքը և այլն։

Ողնաշարավորներ

Հայաստանի Հանրապետության կաթնասունների 83 տեսակից բնաշխարհիկ կենդանիներ են 7-ը՝ հայկական մուֆլոնը, անդրկովկասյան կուրամկնիկը, Վինոգրադովի ավազամուկը, փոքրասիական ճագարամուկը, հայկական մկնիկը, հայկական գիշերաչղջիկը, Դալի ավազամուկը։

Սողուններ

Սողուններից սպիտակափոր մողեսը հանդիպում է Սևանի ավազանում, Կոտայքի և Շիրակի մարզերում, հայկական ժայռային մողեսը՝ Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսային շրջաններում։

Հայաստանում արձանագրված են նաև ժայռային մողեսների մի շարք տեսակներ (օրինակ՝ Դալի, Ռոստոմբեկովի, Վալենտինի մողեսները և այլն), որոնք բազմանում են կուսածնությամբ և Հայկական լեռնաշխարհի բնաշխարհիկներ են։

Անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկի ենթատեսակը (կազմված մոտ 100 առանձնյակից) պահպանվել է Սևանի ավազանի Նորատուս գյուղի մերձակայքում։ Դարևսկու վահանագլուխ իժը հանդիպում է Ջավախքի լեռնաշղթայի հարավարևմտյան մասում՝ 2000-3000 մ բարձրություններում, հայկական լեռնատափաստանային վահանագլուխ իժը՝ Հայկական լեռնաշխարհում, նաև Փոքր Կովկասյան լեռնաշղթայի հարավային լանջերին։

Թռչուններ

Թռչուններից հայկական որորը տարածված է Սևանա լճի ավազանում և Արաքս, Հրազդան ու Ախուրյան գետերի երկայնքով։ Զգալի տարածում ունեն կովկասյան մայրեհավը, սևավիզքարաթռչնակը, կասպիական ուլարը և այլն։

Կաթնասուններ

Կաթնասուններից հայկական մուֆլոնը անցյալում տարածված էր Արարատյան գոգավորությունում և Հարավային Հայաստանում (Վայոց ձոր, Զանգեզուր)։ Վերջին 25-30 տարիների ընթացքում այն անհետացել է Արարատյան գոգավորությունից և պահպանվում է միայն Խոսրովի անտառ արգելոցում ու հարակից տարածքներում (Երանոսի և Ուրծի լեռնալանջերում), Վայոց ձորի մարզում և Զանգեզուրի տարածաշրջանում։

Ձկներ

Հայաստանի ձկնատեսակներից բնաշխարհիկ են 3-ը. Սևանի իշխանը (որը Սևանա լճում ներկայացված է 4 ենթատեսակներով՝ ձմեռային իշխան, ամառային իշխան, գեղարքունի և բոջակ), Սևանի բեղլուն և հայկական կարմրակնը։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
 '''Բնաշխարհիկ կենդանիներ''', '''էնդեմիկներ''' ({{lang-he|endemos}} տեղական), [[աշխարհագրություն|աշխարհագրական]] ոչ մեծ տարածքում սահմանափակորեն տարածված [[կենդանիներ]]։ Դրանց ծագումը պայմանավորված է տեղանքի բնակլիմայական մեկուսացածությամբ՝ անանցանելի արգելքներով, պատնեշներով, բարձր [[լեռներ]]ով, [[ջրավազաններ]]ով և այլն։ Այդ առումով ինքնուրույն միավոր է [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ը, որին բնորոշ բնաշխարհիկ կենդանիներ հանդիպում են նաև [[Հայաստան]]ում։
-==Հայաստանի էնդեմիկ կենդանիներ==
+== Հայաստանի էնդեմիկ կենդանիներ ==
 Ընդհանուր առմամբ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում հանդիպող բնաշխարհիկ կենդանիները պատկանում են [[Կովկաս]]ի (Շելկովնիկովի ծառագորտ, կովկասյան մայրեհավ և այլն), [[Փոքր Կովկաս]]ի ([[Դարևսկու վահանագլուխ իժ]], ժայռային մողեսների մեծամասնությունը և այլն), Հիրկանի (Caspiophaedusa perlucens, Parmacella ibera և այլն), Արևելյան Կովկասի (անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկ, զոլավոր մողես և այլն), [[Ատրպատական]]ա-արևելահայկական (պարսկական կլորագլուխ մողես, հայկական լեռնատափաստանային վահանագլուխ իժ, հայկական էյրենիս, [[Հայկական իժ|Ռադդեի լեռնային իժ]], [[Դալի ավազամուկ]] և այլն) և Հայկական լեռնաշխարհի (Չեռնովի մերկաչք [[մողես]], սևավիզ քարաթռչնակ, կասպիական ուլար, հայկական որոր և այլն) բնաշխարհիկ խմբերին։
 [[Պատկեր:Darevsky's Viper.jpg|մինի|250px|Դարևսկու վահանագլուխ իժ]]
 [[Պատկեր:Armenian viper.jpg|մինի|250px|Հայկական իժ]]
-===Անողնաշարավորներ===
+=== Անողնաշարավորներ ===
 Հայաստանում կան [[անողնաշարավորներ]]ի 316 տեսակի բնաշխարհիկ կենդանիներ և 100-ից ավելի հազվադեպ ու անհետացող տեսակներ՝ ծղրիդների, մորեխների, բզեզների, երկթևանիների, փափկամարմինների առանձին տեսակներ և այլն։ Հայաստանում հանդիպող 53 տեսակ սողուններից 23-ը բնաշխարհիկ են նաև Հայկական լեռնաշխարհի և Կովկասի կենդանական աշխարհի համար։ Ընդ որում՝ կովկասյան բնաշխարհիկ կենդանիների զգալի մասը ներկայումս հասել է անհետացման սահմանագծին, օրինակ՝ փոքրասիական տրիտոնը, [[անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկ]]ը, կուսածին ժայռային մողեսները, [[անդրկովկասյան մագլցող սահնօձ]]ը, Սատունինի սևագլուխ ռինխոկալամուսը, Չեռնովի մերկաչքը և այլն։
 [[Պատկեր:BennyTrapp Eremias arguta deserti.jpg|250px|Անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկ]]
-===Ողնաշարավորներ===
+=== Ողնաշարավորներ ===
 Հայաստանի Հանրապետության կաթնասունների 83 տեսակից բնաշխարհիկ կենդանիներ են 7-ը՝ հայկական [[մուֆլոն]]ը, [[Անդրկովկասյան լեռնային կուրամկնիկ|անդրկովկասյան կուրամկնիկը,]] Վինոգրադովի ավազամուկը, փոքրասիական ճագարամուկը, հայկական մկնիկը, հայկական գիշերաչղջիկը, Դալի ավազամուկը։
-====Սողուններ====
+==== Սողուններ ====
-Սողուններից սպիտակափոր մողեսը հանդիպում է [[Սևանի ավազան]]ում, [[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]ի և [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] մարզերում, հայկական ժայռային մողեսը՝ Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսային շրջաններում։
+Սողուններից սպիտակափոր մողեսը հանդիպում է [[Սևանի ավազան]]ում, [[Կոտայքի մարզ|Կոտայքի]] և [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] մարզերում, հայկական ժայռային մողեսը՝ Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսային շրջաններում։
 Հայաստանում արձանագրված են նաև ժայռային մողեսների մի շարք տեսակներ (օրինակ՝ Դալի, Ռոստոմբեկովի, Վալենտինի մողեսները և այլն), որոնք բազմանում են կուսածնությամբ և Հայկական լեռնաշխարհի բնաշխարհիկներ են։
-Անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկի ենթատեսակը (կազմված մոտ 100 առանձնյակից) պահպանվել է Սևանի ավազանի Նորատուս գյուղի մերձակայքում։ [[Դարևսկու վահանագլուխ իժ]]ը հանդիպում է Ջավախքի լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան մասում՝ 2000-3000 մ բարձրություններում, [[հայկական լեռնատափաստանային վահանագլուխ իժ]]ը՝ Հայկական լեռնաշխարհում, նաև Փոքր Կովկասյան լեռնաշղթայի հարավային լանջերին։
+Անդրկովկասյան խայտաբղետ մողեսիկի ենթատեսակը (կազմված մոտ 100 առանձնյակից) պահպանվել է Սևանի ավազանի Նորատուս գյուղի մերձակայքում։ [[Դարևսկու վահանագլուխ իժ]]ը հանդիպում է Ջավախքի լեռնաշղթայի հարավարևմտյան մասում՝ 2000-3000 մ բարձրություններում, [[հայկական լեռնատափաստանային վահանագլուխ իժ]]ը՝ Հայկական լեռնաշխարհում, նաև Փոքր Կովկասյան լեռնաշղթայի հարավային լանջերին։
-[[Պատկեր:Mufflon-03.jpg|thumb|250px| Մուֆլոն]]
+[[Պատկեր:Mufflon-03.jpg|մինի|250px| Մուֆլոն]]
-====Թռչուններ====
+==== Թռչուններ ====
 Թռչուններից հայկական որորը տարածված է [[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] ավազանում և [[Արաքս]], [[Հրազդան]] ու [[Ախուրյան]] գետերի երկայնքով։ Զգալի տարածում ունեն կովկասյան [[մայրեհավ]]ը, [[սևավիզքարաթռչնակ]]ը, [[կասպիական ուլար]]ը և այլն։
-====Կաթնասուններ====
+==== Կաթնասուններ ====
-[[Կաթնասուններ]]ից հայկական մուֆլոնը անցյալում տարածված էր [[Արարատի մարզ|Արարատ]]յան գոգավորությունում և Հարավային Հայաստանում ([[Վայոց ձոր]], Զանգեզուր)։ Վերջին 25-30 տարիների ընթացքում այն անհետացել է [[Արարատի մարզ|Արարատ]]յան գոգավորությունից և պահպանվում է միայն [[Խոսրովի անտառ արգելոց]]ում ու հարակից տարածքներում (Երանոսի և Ուրծի լեռնալանջերում), [[Վայոց ձոր]]ի մարզում և [[Զանգեզուր]]ի տարածաշրջանում։
+[[Կաթնասուններ]]ից հայկական մուֆլոնը անցյալում տարածված էր [[Արարատի մարզ|Արարատյան]] գոգավորությունում և Հարավային Հայաստանում ([[Վայոց ձոր]], Զանգեզուր)։ Վերջին 25-30 տարիների ընթացքում այն անհետացել է [[Արարատի մարզ|Արարատյան]] գոգավորությունից և պահպանվում է միայն [[Խոսրովի անտառ արգելոց]]ում ու հարակից տարածքներում (Երանոսի և Ուրծի լեռնալանջերում), [[Վայոց ձոր]]ի մարզում և [[Զանգեզուր]]ի տարածաշրջանում։
-====Ձկներ====
+==== Ձկներ ====
 Հայաստանի ձկնատեսակներից բնաշխարհիկ են 3-ը. [[Սևանի իշխան]]ը (որը Սևանա լճում ներկայացված է 4 ենթատեսակներով՝ ձմեռային իշխան, ամառային իշխան, գեղարքունի և բոջակ), [[Սևանի բեղլու]]ն և հայկական կարմրակնը։