«Կրիաներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

13:37, 9 Դեկտեմբերի 2013-ի տարբերակ

՞

Կրիա

Գիտական դասակարգում

Թագավորություն

Կենդանիներ

Լատիներեն անվանում

Testudines

Դասակարգումը
Վիքիցեղերում

Պատկերներ
Վիքիպահեստում

Աշխարհում կրիաների տարածվածությունը:
Սեւ՝ ցամաքային եւ քաղցրահամ ջրերի կրիաների,
Կապույտ՝ ծովային կրիաների:

Կրիաներ (լատիներեն՝ Testudines) սողունների դասին պատկանող զրահավոր ցամաքային և ջրային կենդանիներ են։ Տարածված են համարյա ամբողջ երկրագունդով մեկ։ Հայտնի է, որ կրիաները գոյություն են ունեցել 220 միլիոն տարի առաջ^[1] եւ հանդիսանում է սողունների դասի ամենահին խումբը, ավելի հին, քան մողեսներրի, օձերի կամ կոկորդիլոսների խմբերը։

Կրիաները սերում են ցամաքային հնագույն, անհետացած սողունների մի ճյուղից՝ կատիլոզավրերից։ Դարավոր զարգացման ընթացքում նրանցիից շատերն աստիճանաբար հարմարվել են անուշահամ ջրերում ու ծովերում ապրելու պայմաններին։
Ներկայումս հայտնի է կրիաների 210 տեսակ, որոնցից երեքը՝ միջերկրածովյան, կասպիական և ճահճային կրիաները՝ հանդիպում են Հայաստանի տարածքում:
Կրիաները երկարակյաց կենդանիներ են: Առանձին տեսակների կյանքի տեւողությունը հասնում է մինչեւ 120 տարվա: Ամենաերկարակյացները գալապագոսյան կրիաներն են, որոնք անազատության մեջ կարող են ապրել մինչեւ 170 տարի:

Տեսքը և կազմվածքը

Կրիայի կմախքը՝ 1 — գանգը; 2 — վզի ողներ; 3 — թիակներ; 4 — ուսոսկր; 5 — արմունկոսկր; 6 — բազկոսկր; 7 — մեծ մատ; 8 — միջնամատ; 9 — ճկույթ; 10 — մարմնի ողներ, 11 — պլաստրոն; 12 — կոնք; 13 — պոչի ողներ; 14 — փոքր ազդրոսկր; 15 — մեծ ազդոսկր

Կրիաներն իրենց արտաքինով տարբերվում են մյուս կենդանիներից շնորհիվ պատյանի: Պատյանը լինում է ոսկրային կառուցվածքի եւ լինում է փափուկ, մաշկային՝ ծովերում բնակվող կրիաների մոտ:

Զրահի ձեւը թույլ է տալիս պարզելու, թե ինչպիսի կյանք է վարում կրիան: Կրիաներից շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը դժվարացնում է, որ գիշատիչները կարողանան այն ջարդեն իրենց երախի մեջ: Մի քանի բացառություններից մեկն Աֆրիկյան բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունի տափակ ձեւ, ինչը թույլ է տալիս, որ նա կարողանա թաքնվի ծայռերի ծերպերում:
Ջրային կրիաներից շատերը նույնպես ունեն տափակ, շրջհոսելի զրահներ, ինչը լողալիս նվազեցնում է ջրի դիմադրությունը: Ի տարբերություն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցների, ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են:

Կրիաների զրահների գույները լինում են տարբեր գույների: Սովորաբար, դրանք լինում են դարչնագույն, սեւ կամ ձիթենու կանաչ գույների: Որոշ դեպքերում զրահը ունենում է կարմիր, նարնջագույն, դեղին կամ մոխրագույն երանգներ:
Առանձին ուշադրության են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակների մոտ՝ տարբեր:

Չափսերը

Ներկայումս ապրող կրիաներից ամենախոշորը մաշկակեղեւ ծովային կրիան է, որի զրահը հասնում է երկու մետր երկարության, իսկ քաշը կարող է հասնել ավելի քան 900 կիլոգրամի: Քաղցրահամ ջրերի կրիաները հիմնականում ավելի փոքր են, սակայն հանդիպում են խոշոր նմուշներ, ինչպես, օրինակ, ասիական փափկազրահ կրիան:
Միայն Սեյշելներում եւ Կրիայի կղզիներում կենդանի մնացած գիգանտ կրիաները կարող են աճել մինչեւ 130սմ երկարության եւ ունենալ շուրջ 300 կգ քաշ:
Ամենափոքր կրիաների երկարությունն է 8-13սմ: Դրանցից են, օրինակ Կանադայից մինչեւ Հարավային Ամերիկա տարածված մուշկային կրիաները:

Սնունդը

Կրիաների սնունդը մեծապես կախված է այն միջավայրից, որտեղ ինքն ապրում է: Ցամաքային և ծովային կրիաներն առավելապես բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաև ձուկ են որսում։ Նրանք ուտում են նաեւ սպունգներ եւ այլ փափկամարմիններ: Կրիաները կարող են նաև մի քանի ամիս ոչինչ չուտել։

Բազմացումը

Բոլոր տեսակի, անգամ ջրում ապրող կրիաները ձվադրում են ցամաքում։ Դնում են 1-ից 400 ձու։ Էգերը ձվերը թաղում են ավազի կամ հողի մեջ և իրենց սերնդի համար այլևս չեն մտահոգվում։ Ձվից դուրս եկած փոքրիկ կրիաներն սկսում են անմիջապես ինքնուրույն կյանք վարել։ Սկզբնական շրջանում սրանք արագ են աճում, հետագայում աճը դանդաղում է։ Հետաքրքիրն այն է, որ կրիաներն աճում են ողջ կյանքի ընթացքում։ Կրիաներն ապրում են շատ երկար, սակայն միշտ չէ, որ այդպես է։

Աղբյուրներ

«Ի՞նչ է, ո՞վ է» հանրագիտարան, 2-րդ հատոր։

Ծանոթագրություններ

↑ Li et al. 2008

Կաղապար:Link FA Կաղապար:Link GA Կաղապար:Link GA

[Li-etal-1] Li et al. 2008

[1]

@@ Տող 18. / Տող 18. @@
  | ncbi =
 }}
-[[Պատկեր:World.distribution.testudines.1.png|right|thumb|upright=1.3|Աշխարհում կրիաների տարածվածությունը:<br />Սեւ` ցամաքային եւ քաղցրահամ ջրերի կրիաների,<br />Կապույտ` ծովային կրիաների:]]
+[[Պատկեր:World.distribution.testudines.1.png|right|thumb|upright=1.3|Աշխարհում կրիաների տարածվածությունը:<br />Սեւ՝ ցամաքային եւ քաղցրահամ ջրերի կրիաների,<br />Կապույտ՝ ծովային կրիաների:]]
-'''Կրիաներ''' ([[լատիներեն]]` Testudines) [[սողուններ]]ի դասին պատկանող զրահավոր ցամաքային և ջրային կենդանիներ են։ Տարածված են համարյա ամբողջ [[երկրագունդ]]ով մեկ։ Հայտնի է, որ կրիաները գոյություն են ունեցել 220 միլիոն տարի առաջ<ref name="Li-etal">{{Harvnb|Li|Wu|Rieppel|Wang|2008}}</ref> եւ հանդիսանում է սողունների դասի ամենահին խումբը, ավելի հին, քան [[մողեսներ]]րի, [[օձ]]երի կամ [[կոկորդիլոս]]ների խմբերը։<br />
+'''Կրիաներ''' ([[լատիներեն]]՝ Testudines) [[սողուններ]]ի դասին պատկանող զրահավոր ցամաքային և ջրային կենդանիներ են։ Տարածված են համարյա ամբողջ [[երկրագունդ]]ով մեկ։ Հայտնի է, որ կրիաները գոյություն են ունեցել 220 միլիոն տարի առաջ<ref name="Li-etal">{{Harvnb|Li|Wu|Rieppel|Wang|2008}}</ref> եւ հանդիսանում է սողունների դասի ամենահին խումբը, ավելի հին, քան [[մողեսներ]]րի, [[օձ]]երի կամ [[կոկորդիլոս]]ների խմբերը։
-Կրիաները սերում են ցամաքային հնագույն, անհետացած սողունների մի ճյուղից` [[կատիլոզավր]]երից։ Դարավոր զարգացման ընթացքում նրանցիից շատերն աստիճանաբար հարմարվել են անուշահամ ջրերում ու ծովերում ապրելու պայմաններին։<br />
+Կրիաները սերում են ցամաքային հնագույն, անհետացած սողունների մի ճյուղից՝ [[կատիլոզավր]]երից։ Դարավոր զարգացման ընթացքում նրանցիից շատերն աստիճանաբար հարմարվել են անուշահամ ջրերում ու ծովերում ապրելու պայմաններին։<br />
-Ներկայումս հայտնի է կրիաների 210 տեսակ, որոնցից երեքը` [[Միջերկրածովյան կրիա|միջերկրածովյան]], [[Կասպիական կրիա|կասպիական]] և [[ճահճային կրիա]]ները` հանդիպում են [[Հայաստան]]ի տարածքում:<br />
+Ներկայումս հայտնի է կրիաների 210 տեսակ, որոնցից երեքը՝ [[Միջերկրածովյան կրիա|միջերկրածովյան]], [[Կասպիական կրիա|կասպիական]] և [[ճահճային կրիա]]ները՝ հանդիպում են [[Հայաստան]]ի տարածքում:<br />
-Կրիաները երկարակյաց կենդանիներ են: Առանձին տեսակների կյանքի տեւողությունը  հասնում է մինչեւ 120 տարվա: Ամենաերկարակյացները [[գալապագոսյան կրիա]]ներն են, որոնք անազատության մեջ կարող են ապրել մինչեւ 170 տարի:<br />
+Կրիաները երկարակյաց կենդանիներ են: Առանձին տեսակների կյանքի տեւողությունը  հասնում է մինչեւ 120 տարվա: Ամենաերկարակյացները [[գալապագոսյան կրիա]]ներն են, որոնք անազատության մեջ կարող են ապրել մինչեւ 170 տարի:
 == Տեսքը և կազմվածքը ==
- [[Պատկեր:SmithTestudoSkeletonTagged.PNG|thumb|center|480px|Կրիայի կմախքը` 1 — գանգը; 2 — վզի ողներ; 3 — թիակներ; 4 — ուսոսկր; 5 — արմունկոսկր; 6 — բազկոսկր; 7 — մեծ մատ; 8 — միջնամատ; 9 — ճկույթ; 10 — մարմնի ողներ, 11 — պլաստրոն; 12 — կոնք; 13 — պոչի ողներ; 14 — փոքր ազդրոսկր; 15 — մեծ ազդոսկր]]
+ [[Պատկեր:SmithTestudoSkeletonTagged.PNG|thumb|center|480px|Կրիայի կմախքը՝ 1 — գանգը; 2 — վզի ողներ; 3 — թիակներ; 4 — ուսոսկր; 5 — արմունկոսկր; 6 — բազկոսկր; 7 — մեծ մատ; 8 — միջնամատ; 9 — ճկույթ; 10 — մարմնի ողներ, 11 — պլաստրոն; 12 — կոնք; 13 — պոչի ողներ; 14 — փոքր ազդրոսկր; 15 — մեծ ազդոսկր]]
 [[Պատկեր:London Zoo 00996.jpg|thumb|left|260px|Յուղաբլիթաձեւ կրիան [[Լոնդոն]]ի կենդանաբանական այգում:]] [[Պատկեր:Hawaii turtle 2.JPG|thumb|left|260px|Ծովային կրիա:]]
-Կրիաներն իրենց արտաքինով տարբերվում են մյուս կենդանիներից շնորհիվ պատյանի: Պատյանը լինում է ոսկրային կառուցվածքի եւ լինում է փափուկ, մաշկային` ծովերում բնակվող կրիաների մոտ:<br />
+Կրիաներն իրենց արտաքինով տարբերվում են մյուս կենդանիներից շնորհիվ պատյանի: Պատյանը լինում է ոսկրային կառուցվածքի եւ լինում է փափուկ, մաշկային՝ ծովերում բնակվող կրիաների մոտ:
 Զրահի ձեւը թույլ է տալիս պարզելու, թե ինչպիսի կյանք է վարում կրիան: Կրիաներից շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը դժվարացնում է, որ գիշատիչները կարողանան այն ջարդեն իրենց երախի մեջ:  Մի քանի բացառություններից մեկն Աֆրիկյան բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունի տափակ ձեւ, ինչը թույլ է տալիս, որ նա կարողանա թաքնվի ծայռերի ծերպերում: <br />
-Ջրային կրիաներից շատերը նույնպես ունեն տափակ, շրջհոսելի զրահներ, ինչը լողալիս նվազեցնում է ջրի դիմադրությունը: Ի տարբերություն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցների, ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են:<br />
+Ջրային կրիաներից շատերը նույնպես ունեն տափակ, շրջհոսելի զրահներ, ինչը լողալիս նվազեցնում է ջրի դիմադրությունը: Ի տարբերություն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցների, ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են:
 Կրիաների զրահների գույները լինում  են տարբեր գույների: Սովորաբար, դրանք լինում են դարչնագույն, սեւ կամ [[ձիթենի|ձիթենու]] կանաչ գույների: Որոշ դեպքերում զրահը ունենում է կարմիր, նարնջագույն, դեղին կամ մոխրագույն երանգներ: <br />
-Առանձին ուշադրության են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակների մոտ` տարբեր:<br />
+Առանձին ուշադրության են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակների մոտ՝ տարբեր:<br />
 === Չափսերը ===
 Ներկայումս ապրող կրիաներից ամենախոշորը մաշկակեղեւ ծովային կրիան է, որի զրահը հասնում է երկու մետր երկարության, իսկ քաշը կարող է հասնել ավելի քան 900 կիլոգրամի: Քաղցրահամ ջրերի կրիաները հիմնականում ավելի փոքր են, սակայն հանդիպում են խոշոր նմուշներ, ինչպես, օրինակ, ասիական փափկազրահ կրիան:<br />
 Միայն [[Սեյշելյան կղզիներ|Սեյշելներում]] եւ [[Գալապագոսյան կղզիներ|Կրիայի]] կղզիներում կենդանի մնացած [[Գալապագոսյան կրիա|գիգանտ կրիաները]] կարող են աճել մինչեւ 130սմ երկարության եւ ունենալ շուրջ 300 կգ քաշ:<br />
-Ամենափոքր կրիաների երկարությունն է 8-13սմ: Դրանցից են, օրինակ Կանադայից մինչեւ Հարավային Ամերիկա տարածված մուշկային կրիաները:<br />
+Ամենափոքր կրիաների երկարությունն է 8-13սմ: Դրանցից են, օրինակ Կանադայից մինչեւ Հարավային Ամերիկա տարածված մուշկային կրիաները:
 == Սնունդը ==
 Կրիաների սնունդը մեծապես կախված է այն միջավայրից, որտեղ ինքն ապրում է:
-Ցամաքային և ծովային կրիաներն առավելապես բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաև ձուկ են որսում։ Նրանք ուտում են նաեւ [[սպունգներ]] եւ այլ փափկամարմիններ: Կրիաները կարող են նաև մի քանի ամիս ոչինչ չուտել։<br />
+Ցամաքային և ծովային կրիաներն առավելապես բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաև ձուկ են որսում։ Նրանք ուտում են նաեւ [[սպունգներ]] եւ այլ փափկամարմիններ: Կրիաները կարող են նաև մի քանի ամիս ոչինչ չուտել։
 == Բազմացումը ==
-Բոլոր տեսակի, անգամ ջրում ապրող կրիաները ձվադրում են ցամաքում։ Դնում են 1-ից 400 ձու։ Էգերը ձվերը թաղում են ավազի կամ հողի մեջ և իրենց սերնդի համար այլևս չեն մտահոգվում։ Ձվից դուրս եկած փոքրիկ կրիաներն սկսում են անմիջապես ինքնուրույն կյանք վարել։ Սկզբնական շրջանում սրանք արագ են աճում, հետագայում աճը դանդաղում է։ Հետաքրքիրն այն է, որ կրիաներն աճում են ողջ կյանքի ընթացքում։ Կրիաներն ապրում են շատ երկար, սակայն միշտ չէ, որ այդպես է։<br />
+Բոլոր տեսակի, անգամ ջրում ապրող կրիաները ձվադրում են ցամաքում։ Դնում են 1-ից 400 ձու։ Էգերը ձվերը թաղում են ավազի կամ հողի մեջ և իրենց սերնդի համար այլևս չեն մտահոգվում։ Ձվից դուրս եկած փոքրիկ կրիաներն սկսում են անմիջապես ինքնուրույն կյանք վարել։ Սկզբնական շրջանում սրանք արագ են աճում, հետագայում աճը դանդաղում է։ Հետաքրքիրն այն է, որ կրիաներն աճում են ողջ կյանքի ընթացքում։ Կրիաներն ապրում են շատ երկար, սակայն միշտ չէ, որ այդպես է։
 == Աղբյուրներ ==