Ռիսի
| Ռիսի | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | լեռ, տեսարժան վայր և տուրիստական վայր |
| Երկիր |  Սլովակիա և  Լեհաստան |
| Վարչատարածքային միավոր | Գմինա Բուկովինա Տատրզանսկա, Պոպրադ, Տատրա կոմսություն և Lesser Poland Voivodeship? |
| Լեռնաշղթա | Տատրաներ, Տատրայի լեռներ և Կարպատյան լեռներ |
| Բարձրությունը ծովի մակարդակից | 2501 մետր և 2499 մետր[1] |
| Հարաբերական բարձրություն | 163 մետր |
| Պահպանման տարածք | Tatra National Park? |
| Նյութ | գրանիտ |
Ռիսի (լեհ.՝ և սլովակ.՝ Rysy), լեռ, որը գտնվում է լեհ-սլովակյան սահմանին ՝ բարձր Տատրաներում։ Ունի երեք գագաթ, որոնցից ամենաբարձրը ՝ գտնվում է Սլովակիայի տարածքում (2501 մ), իսկ հյուսիսայինը Լեհաստանի ամենաբարձր կետն է (2500 մ)։
Լեռան առաջին փաստագրված վերելքը կատարվել է 1840 թվականին Էդե Բլազիի և դիրիժոր Յան Ռոման-Դրեչնի կողմից, իսկ 1884 թվականին Թեոդոր Վունդտը և Յակոբ Հորվայը իրականացրել են առաջին ձմեռային վերելքը։
1968 թվականի օգոստոսին ընդհատակյա հակակոմունիստական Ռուխ կազմակերպության ակտիվիստներ Ստեֆան Նեսելովսկին և Բենեդիկտ ժանտախտը լեռան վրա պոկեցին Լենինի հուշատախտակը։ 1970 թվականին լեռան վրա տեղադրվել է հարթաքանդակ ՝ ի պատիվ Վ.ի. Լենինի ծննդյան 100-ամյակի (այժմ հանվել է)։
Տեղագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լեռն ունի երեք գագաթ։ Հյուսիս-արևմուտքը, միջին բարձրությունը, գտնվում է Լեհաստանի և Սլովակիայի սահմանին։ Դրա բարձրությունը, ըստ տարբեր գնահատականների, տատանվում է 2,498,7-ից 2,499,6 մետր[2] (սովորաբար համարվում է հավասար 2,499 մետր)[3]։ Այս գագաթը Լեհաստանի ամենաբարձր կետն է։ Առավել ճշգրիտ բարձրություն այս վերեւ էր չափել է 1988 թվականին. նա որոշվել է ճշգրիտ եռանկյունաչափական մեթոդով հարթեցում անկախ լեհաստանի և սլովակիայի կողմից բարձրությունից կետ 60 սմ ներքեւ վերեւում։ Արդյունքում ստացվել են 2498,724 մետր արդյունքներ Սլովակիայի կողմից և 2498,724 մետր՝ Լեհաստանի կողմից, այսինքն՝ գագաթի բարձրությունը կազմել է 2499,3 մետր[4]։
Բարձրության առաջին չափումները կատարվել են 19-րդ դարի կեսերին շատ անճիշտ բարոմետրիկ մեթոդով։ Չափումն իրականացվել է ամբողջ լեռան համար, այլ ոչ թե առանձին գագաթների, արդյունքում ստացվել է 2309 մետր արժեք, ինչը շատ ավելի քիչ է, քան իրականը։ Արդյունքում, «Նոր Տատրաների» (այժմ՝ Լեհական Տատրաների) ամենաբարձր կետը Սվինացիան, որի առաջին չափումը 1867 թվականին ցույց տվեց ուռճացված արդյունք ՝ 2336 մ։ 1870-ականներին կատարված ավստրիական ռազմական քարտեզագրական չափումներն արդեն տվել են համեմատաբար ճշգրիտ արդյունքներ[5]։ 2010-ականներին արբանյակային գեոդեզիան հնարավորություն տվեց ստուգել և թարմացնել նախկինում ստացված արժեքները։ 2019 թ.-ին ԿԵՄԱ-ի գեոդեզիստները, «Հարյուրը պսակում» հետազոտական նախագծի շրջանակներում, չափեցին Լեհաստանի ամենակարևոր լեռների բարձրությունները՝ համատեղելով LIDAR (լեռան պոտենցիալ ամենաբարձր կետերը նախնական որոշելու համար) և GNSS (ավելի ճշգրիտ չափման համար) Մեթոդները՝ հուսալի արդյունքներ ստանալու համար. հրապարակված աշխատության մեջ Նրանք նշել են, որ այդ մեթոդներից ոչ մեկն ինքնին բավարար չէր լինի։ Տրուսայի սահմանային գագաթի նրանց ստացած բարձրությունը ծովի մակարդակից 2499 մ էր։ (Կրոնշտադտի բարձրությունների համակարգում) 10 սմ չափման թույլատրելի սխալանքով[6][7]։ Չնայած դրան, «Նշանատուրա» և «Պոլկարտ» քարտեզագրական գործարանները ներկայացրել են Լեհաստանի ամենաբարձր կետը իրենց 2020 թվականի Քարտեզներում՝ 2500 մ բարձրությամբ, բացառապես լիդարի տվյալների հիման վրա՝ դա հիմնավորելով չորս կետերի առկայությամբ 2499,8-2499,9 մ միջակայքում (2500 մ կլորացումից հետո մինչև ամբողջական մետր) հյուսիս-արևմտյան գագաթի երկթեք գմբեթի ներսում։ Հրատարակիչները ուշադրություն են դարձրել, որ տրամադրված բարձրություններում թույլ են տվել մեկ մետր սխալ[8]։ Սակայն նշված կետերը գտնվում են սահմանային պետական ռեգիստրում ընդգրկված սահմանային անցակետի գտնվելու վայրից 3-4 մետր հեռավորության վրա։ Դրանք մեկնաբանվել են որպես լազերային սկանավորման ժամանակ վերևում գտնվող մարդկանց ներկայության արդյունք և ստացված որոշ արտացոլումների սխալ նույնականացում (որոնք մարդկանցից լազերային կետի հնարավոր արտացոլումներ են) որպես երկրի պատկերներ[9]։
Գագաթներից ամենաբարձրը (այսպես կոչված միջին) բարձրանում է սահմանային գագաթից մոտ 1,5 մ բարձրության վրա, հետևաբար, դրա բարձրությունը տատանվում է մոտ 2500,2-ից 2501,1 մ[2] և գտնվում է, ինչպես նաև ամենացածր հարավ-արևելյան գագաթը (2472 մ[10], ըստ ավելի ճշգրիտ չափումների, 2473 մ) Սլովակիայի կողմում։ 2503 մ բարձրության ամենաբարձր կետը, որը սովորաբար հաղորդվում է գրականության մեջ և Քարտեզներում, վերցված է 1896-1897 թվականների հին ավստրիական չափումներից և, իհարկե, ուռճացված է[2]։ Տրոտերը բնութագրվում են մեծ հարաբերական բարձրությամբ՝ ծովային աչքի մակերևույթից ավելի քան 1100 մետր բարձրության վրա։
Ֆլորա և ֆաունա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լեռան գագաթը եզակի է իր բուսական աշխարհով։ 2483-2503 մ բարձրության վրա աճում է ծաղկավոր բույսերի 63 տեսակ[11]։ Հազվագյուտ բույսերից աճում են Antennaria carpatica-ն, Saxifraga retusa-ն և Poa nobilis-ը, որոնք բացի Տատրայից հանդիպում են Լեհաստանի միայն մի քանի վայրերում[12]։
Հարավային լանջերին մնացել են Rupicapra rupicapra tatrica-ն և Marmota marmota latirostris-ը։ Այստեղ ապրում են նաև թռչունների մի քանի տեսակներ և ստորին կենդանիների բազմաթիվ տեսակներ՝ միջատներ և փափկամարմիններ։ Գագաթի մոտ առաջին անգամ բռնվել է էնդեմիկ արախնիդ Polonozercon tatrensis-ը[13]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Rysy;3970531.html
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Гжегож Глазек Rysy – zestaw topograficzny. — Master Topo, 2019.
- ↑ «Wykaz Szczytów – Korona Gór Polski» (լեհերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
- ↑ Анела Маковская Dynamika Tatr wyznaczana metodami geodezyjnymi. — Варшава: Instytut Geodezji i Kartografii, 2003. — ISBN 83-916216-0-X
- ↑ Michał Jagiełło 100 lat Świnicy. — Wierchy, 1966.
- ↑ «"Setka w Koronie" Projekt na 100-lecie AGH». koronagor.agh.edu.pl (լեհերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
- ↑ Krystian Kozioł, Kamil Maciuk 12 // New Heights of the Highest Peaks of Polish Mountain Ranges. — 2020/1.
- ↑ «Wysokości szczytów w TatrachWydawnictwo Kartograficzne Polkart | Wydawnictwo Kartograficzne Polkart» (լեհերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
- ↑ Grzegorz Sarna, Marcin Sanra, Andrzej Z. Górski Jak wysoka jest Wysoka?. — 2017.
- ↑ Úrad geodézie, kartografie a katastra Slovenskej republiky Produkty leteckého laserového skenovania.
- ↑ Władysław Szafer Tatrzański Park Narodowy. — Zakład Ochrony Przyrody PAN, 1962.
- ↑ Zbigniew Mirek, Piękoś-Mirkowa Halina Czerwona księga Karpat Polskich. — Краков: Instytut Botaniki PAN, 2008. — ISBN 978-83-89648-71-6
- ↑ Czesław Błaszak Zercon tatrensis sp. n. (Acari, Zerconidae), a new species of mite from Poland.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ռիսի» հոդվածին։ |
| ||||||||||
