Մողոլերեն

Մողոլերեն ; Մողոլի
Տեսակ	լեզու և կենդանի լեզու
Ենթադաս	մոնղոլական լեզուներ
Երկրներ	Աֆղանստան
Շրջաններ	Հերաթի շրջան (Աֆղանստան)
Խոսողների քանակ	200 (2003)
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ	ոչնչացման եզրին
Դասակարգում	անհետացման եզրին
IETF	mhj
ISO 639-3	mhj

Մողոլերեն (կամ մողոլի; դարի՝ مُغُلی‎ ), խիստ վտանգված կամ, հնարավոր է, անհետացած մոնղոլական լեզու, որը տիրապետում են Աֆղանստանի Հերաթ նահանգում՝ Կունդուր և Քարեզ-ի-Մուլլա գյուղերում։ Բանախոսները մողոլներն էին, որոնք 1970-ականներին կազմում էին 2000 մարդ։ Նրանք սերում են 13-րդ դարում Աֆղանստանում տեղակայված Չինգիզ խանի մոնղոլական բանակի մնացորդներից^[3]։

1970-ականներին, երբ գերմանացի գիտնական Միխայել Վեյերսը դաշտային աշխատանք կատարեց այս լեզուն ուսումնասիրելիս, քչերն էին խոսում նրանով, շատերը գիտեին այն պասիվորեն, և նրանցից մեծ մասը 40 տարեկանից մեծ էր։ Անհայտ է, կան այժմ այս լեզվով խոսողներ^[4]։

Լեզուն պարսկերենից ուժեղ ազդեցություն է կրել իր հնչյունաբանությամբ, ձևաբանությամբ և շարահյուսությամբ, ինչը ստիպել է Վեյերսին հայտարարել, որ այն ունի «իսկական ներասիական կրեոլ լեզվի տեսք^[4]»։

Տառեռ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմականորեն մողոլերենը գրառվել է պարսկա-արաբական գրի փոփոխված տարբերակով^[5]։ Գոյություն ունեցող մողոլական գրականությունը ներառում էր իսլամական տեքստեր, պոեզիա, մողոլի-պարսկական բառագործածություններ և մողոլական քերականություն^[6]։

ح	چ	ج	ث	ت	پ	ب	ا
ش	س	ژ	ز	ر	ذ	د	خ
ق	ف	غ	ع	ظ	ط	ض	ص
ی	و	ه	ن	م	ل	گ	ك

Քերականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մողոլական քերականությունը զգալի ազդեցություն է ունեցել պարսկերենից՝ փոխառելով նույնիսկ այլ մոնղոլական լեզուներում չգտնվող բառերի դասերը։

Գոյականները նշվում են թվի և գործի համար։ Բայերը նշվում են անձի, թվի, լարվածության և եղանակի համար։ Ածականները համեմատական և գերադասական աստիճանի համար թեքվում են պարսկական -թառ և -թարիին վերջածանցներով, բայց ոչ թվի և գործի համար։

Հնչյունաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մողոլի հնչյունաբանությունը ունի պարսկերենի ազդեցություն։ Այն ունի վեց ձայնավոր որակների համակարգ՝ առանց երկարության հակադրության. /i e a u o ɔ/^[4]:

Դերանուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մողոլական անձնական դերանուններն են^[4]՝

Դեմք	եզակի	հոգնակի
1-ին	bi	bidah ~ bidat (inclusive); mån (exclusive)
2-րդ	ci	tå ~ tåd
3-րդ	i ~ ih	tid ~ tit

Ցուցական դերանուններն են^[4]՝

inah ~ enah «սա»
inat ~ enad «սրանք»
mun ~ munah «դա»
munat ~ mutah ~ mutat «նրանք»

Հարցական դերանուններն են^[4]՝

emah ~ imah ~ imas «ինչ»
ken ~ kiyan «ով»
kenaiki «ում»
emadu ~ imadu ~ emaji ~ imaji ~ emagalah 'ինչու'
էմաուլա- «անել ինչ»
ked ~ keddu «որքան»
keja «երբ»
ոշտին «ինչպես»

Փոխադարձ դերանուններն են^[4]՝

orin «ես»
orindu-nah «իր համար»
usa-nah «ես»

Ծանթոագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language — Cambridge University Press, 1987. — P. 307. — ISBN 978-0-521-42443-1
↑ Անհետացման եզրին գտնվող աշխարհի լեզուների ատլաս
↑ Sayed Zaki Faqerzai (n.d.). «Language of Speaking in Afghanistan». AsiaFront.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 12-ին.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 Weiers, Michael. 2003.
↑ Mogholi alphabet is in Omniglot shown: https://www.omniglot.com/writing/mogholi.htm
↑ Sanders, Alan J. K. (2017). Historical Dictionary of Mongolia. Rowman & Littlefield. էջ 530. ISBN 978-1-5381-0227-5.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

GJ Ramstedt. 1906 թ. «Մողոլիկա. Beiträge zur kenntnis der moghol-sprache Աֆղանստանում»: JSFOu 23-4.
Լուի Լիգետի. 1954 թ. «Le lexique moghol de R. Leech », AOH 4.
Լ. Լիգետի. 1954 թ. «О монгольских и тюркиских языках и диалектах Афганистана», AOH 4 .
Շ. Iwamura եւ HF Schurmann. 1954 թ. «Ծանոթագրություններ Աֆղանստանում մոնղոլական խմբերի մասին», Կիոտոյի համալսարանի Զինբուն-Կագակու-Կենկյուսյոյի արծաթե հոբելյանական հատոր։ Կիոտոյի համալսարան.
Շինոբու Իվամուրա. 1961 թ. Զիրնի ձեռագիր. պարսկերեն-մոնղոլական բառարան և քերականություն . Կիոտոյի համալսարան .
HF Schurmann. 1962 թ. Աֆղանստանի մողոլները . Mouton & Co.
Մայքլ Վայերս. 1972 թ. Die Sprache der Moghol der Provinz Herat Աֆղանստանում (Sprachmaterial, Grammatik, Wortliste) : Opladen: Westdeutscher Verlag.

[_1ed500b1cacdb21c-1] Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language — Cambridge University Press, 1987. — P. 307. — ISBN 978-0-521-42443-1

[_5e6a4650019a5f99-2] Անհետացման եզրին գտնվող աշխարհի լեզուների ատլաս

[3] Sayed Zaki Faqerzai (n.d.). «Language of Speaking in Afghanistan». AsiaFront.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 12-ին.

[Weiers-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 Weiers, Michael. 2003.

[5] Mogholi alphabet is in Omniglot shown: https://www.omniglot.com/writing/mogholi.htm

[6] Sanders, Alan J. K. (2017). Historical Dictionary of Mongolia. Rowman & Littlefield. էջ 530. ISBN 978-1-5381-0227-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]