Մասնակից:Մհեր Քումունց/Զանգեզուր տեղանունը
Տեղանունների ստուգաբանությունը միշտ էլ կարևորվում է ոչ միայն լեզվաբանական, այլև պատմաաշխարհագրական, ինչպես նաև քաղաքական տեսանկյուններից:
Զանգեզուր տեղանվան ստուգաբանությունը, ինչպես երևում է, մտահոգել է պատմաբան-բանասերների և ընդհանրապես հայագետների տարբեր սերունդներին: Ետխորհրդային և խորհրդային ժամանակաշրջաններում եղած որոշ կարծիքներ, որ բավական թյուր էին ու զուրկ լեզվաբանական մանրամասն քննությունից, ցավոք, այսօր էլ փորձում են շարունակել տիրապետող դերը: Ըստ էության` վերջին շրջանի ուսումնասիրությունները նոր ոչինչ չեն ավելացնում Զանգեզուր տեղանվան ստուգաբանության հարցում: Հին կարծիքների հավաքագրմամբ և ընդհանրացմամբ, ոչ գիտական մոտեցմամբ թանձրացնում են աղավաղումներն այս հարցի շուրջ: Եղած սխալ կարծիքների ժխտման նպատակ է հետապնդում այս ուսումնասիրությունը: Փորձ է արվել մանրա-մասն քննելու և անդրադառնալու եղած բոլոր կարծիքներին: Զանգեզուր տեղանվան ստուգաբանության վերաբերյալ առաջ են քաշված առավել հնարավոր տեսակետներ, որոնցից ոչ մեկը դեռևս չենք համարում վերջնական:
Դեռևս Ղ. Ալիշանը նկատել է, որ Զանգեզուր տեղանունը նույն Ձագեձորն է, որ աղավաղվել և հետագայում դարձել է Զանգեզուր. «10-րդ դարի առաջին կեսին Մեծ Փիլիպեի թոռ Փիլիպեն տիրում է Հաբանդին: Հին բերդի անունով Ձագեձոր եմ նշում, որ այլազգիների բռնազբոս ծռմռումով հետին դարերում և մինչև այժմ այս Հաբանդ գավառը կոչում են Զանկ/յ/եազոր կամ Զանկեզուր, ինչպես հնում հակառակ ձևով բերդը` գավառի անունով»[1]:
«Զանգեզուրի հայերը» գրքի հեղինակ Ստ. Լիսիցյանը հետևում է Ղ. Ալիշանի կարծիքին` ամրապնդելով նշված տեսակետը ու ավելացնելով, թե դա հայկական Ձագեձոր տեղանվան ադրբե-ջանական ձևն է, քանի որ բառի վերջին բաղադրիչը համարժեք է հայերենի ձոր բառին, ինչպես Աստազուր /Վանաձոր/, Այնազուր /Աղավնաձոր/ և այլ անուններ[2]:
Զանգեզուր գավառին վերաբերող պատմական ուսումնա-սիրությունների մեջ բառի ստուգաբանական վերլուծություններից մեկում` Ե. Լալայանի «Զանգեզուրի գավառ» աշխատանքում, կրկնվում է Ղ. Ալիշանի և Ստ. Լիսիցյանի կարծիքը այն մասով, որ Զանգեզուր-ը առաջացել է Ձագեձորից: Հեղինակը թերևս ավելաց-նում է, որ Ձագեձորն էլ նույն Ծակեձորն է, որ չի առաջացել Ձագ նահապետի անունից, ալ ծակ-ձորից. «Գորիսից քիչ բարձր գտնվող ձորը, ուր եղել է ամենահին բնակությունը, կոչվում է «ծակերի-ձոր», այդտեղ գտնվող բազմաթիվ «ծակեր»` արհեստական քարայրի պատճառով»[3]: Այս տեսակետն էլ ամբողջական չէ, քանի որ, կար-ծելի է, որ Ձագ նահապետի անվան հետ կապելը և ձորի այդպես` Ձագ /-ի, -իկի, -ա/ կոչվելն էլ հավանական է, քանի որ ծակ-ը դարձել է Ձագ` անձնանունից անցած տեղանուն, որ, անշուշտ, ավելի հին է և կապված է ժողովրդական ավանդության հետ, ինչպես` Հայկ-Հայաստան, Գեղամ-Գեղարքունիք, Սիսակ-Սյունիք և այլն:
Գորիսի պատմության ուսումնասիրության մեջ մեծ վաստակ ունեցող Ս. Հախվերդյանը աշխատանք ունի Զանգեզուր տեղանվան ստուգաբանության վերաբերյալ, որ կքննվի ստորև:
Լեզվաբաններից հարցին անդրադարձել են Ար. Ղարիբյանը, Հ. Աճառյանը, ապա Ալ. Մարգարյանը:
Մեր շատ սիրելի Ալ. Մարգարյանը հետևում է տիրապետող կարծիքին, ապա տալիս ստուգաբանությունը. «…թուրքերի` Ձագե-ձոր ներխուժելու պատմական տխուր իրողությամբ պայմանա-վորված` այդ բուն հայերեն անվանումը նրանց լեզվի հնչյունական օրենքներին ենթարկվելով` այլափոխվել, դարձել է Զանգեզուր:
Այսպիսով,- եզրակացնում է բազմավաստակ լեզվաբանը,- մի-անգամայն պարզ է, որ Զանգեզուրը իրո՛ք Ձագեձոր//Ձագաձոր-ի այլափոխված ձևն է, որ առաջ է եկել նախ ձ հնչյունի, որից, ինչպես հայտնի է, զուրկ է թուրքերենը, զ-ի փոխարկմամբ և ապա Ձագեձոր>Զագեզոր-ում գ ձայնեղից առաջ ն ձայնորդի հավելմամբ ու օ/<ո/>ու հնչյունական փոփոխությամբ: Արդյունքը եղել է այն, որ ուշ ժամանակներում առաջ եկած այդ` Զանգեզուր ձևը չճանաչելու չափ հեռացել է իր բուն` Ձագեձոր//Ձագաձոր նախավոր ձևից և հիմք դարձել ժողովրդական կեղծ ստուգաբանության համար, որ իբր Զանգեզուր տեղանունը իր ծագմամբ կապվում է զանգ (=զանկ) բառի հետ և նշանակել է կա՛մ «Զանգը-զոռ», այսինքն զանգը զորավոր է, կա՛մ «Զանգն է զուր»[4]:
Մեր կողմից ընտրված հարցի լուծման առաջադրումը պետք է մերժի վերոնշյալ կարծիքները, և հատկապես Ալ. Մարգարյանի ստուգաբանությունը, որին հետևել են նաև կեղծ ստուգաբանություններ, թե իբր Զանգեզուր-ը Ձագեձոր բառի ադրբեջանական կամ մի այլ օտար անվանումն է:
Այստեղ պետք է հիշենք, որ ստուգաբանությունը լեզվաբանության այն բարդ բաժինն է, որ պատահականություններ չի սիրում: Ամեն ասված կամ վերծանված բառ կամ իմաստ պետք է պատճա-ռաբանելի լինի: Ստուգաբանությունը առանձնակարգ գիտություն է, ունի իր հիմնական մեթոդները, սակայն խնդիրներ միշտ էլ լինում են հատկապես հատուկ անունների ուսումնասիրության մեջ. դժվար է միանգամայն կարծիք հայտնելը. «Այս տեսակի բա-ռերի մասին կարելի է անել միայն անապացուցելի ենթադրություններ, նույնիսկ եթե ճիշտ էլ լինեն, և նրանցից ոչ մի եզրակացություն չի կարելի հանել»[5]:
Զանգեզուր տեղանվան ստուգաբանության վերաբերյալ մեր քննության մեթոդները տարաբնույթ են ու համակողմանի՝ նյութի լիարժեք ուսումնասիրության թելադրությամբ, բայց չենք բացառում նրանում թեական հարցերի հնարավոր առկայությունը:
Ալ. Մարգարյանը նշում է, որ ձ հնչյունը գոյություն չունի թուր-քերենում, այդ պատճառով Ձագեձոր տեղանվան ձագ և ձոր արմատներում նշված հնչյունները դարձել են զ, բայց նմանատիպ օրինակներ այս տարածաշրջանի տեղանունների համար չեն բերվում: Զանգեզուր տեղանվան՝ ուշ շրջանում առաջացած և զուտ օտար ազդեցությամբ ձևավորված լինելու կարծիքին հետևելով` ոմանք ավելի հավանական են համարում այն, որ Ձագեձոր-ը ռուսերենի հնչողությամբ է դարձել Զանգեզուր. ձ-ն ռուսերենի տառադարձությամբ և հնչողությամբ տալիս է Дз /դզ-ձ-զ/. Ձագեձոր-Zangezur-Дзангедзор. «Սակայն ձ հնչյուն չունի և ռուսերենը,- Ալ. Մարգարյանի ստուգաբանության եզրահանգմամբ շարունակում է Ս. Հախվերդյանը,- բայց հետազոտողներից որևէ մեկն ուշադրություն չի դարձրել, որ բառի ծագմանն ու տարածմանը կարող էր նպաստած լինել Ձագեձորի` Դզագեդզոր (Дзангедзор) ռուսերեն անվանումը: Տրամաբանորեն կարևորվում է, թե երբվանի՞ց է Զանգեզուր տեղանունը սկսվում գործածվել»[6]: Ապա հետևում է եզրակացությունը. «Եթե Զանգեզուրը լիներ միայն (ընդգծումը մերն է՝ Մ.Ք.) թուրքերենի ազդեցությամբ ստեղծված բառ, ապա այն վաղուց` թերևս 17-րդ դարից պիտի լիներ գործածական»[7]: Ինչպես մյուս, այս վերջին կարծիքը նույնպես ժխտելի է հետևյալ պատճառ-ներով.
ա/ Խոսելով ձ>զ հնչյունների փոփոխության մասին` պետք է նկատել, որ փոխանցումներ պատահել են մեր լեզվի մեջ: Բառերում ձ>զ անցում կամ կիրառություններ հանդիպել են թե՛ փոխառություններում, թե՛ ստացվածքային բառերում, թե՛ բարբառներում և թե՛ վաղնջահայերենում: Հ. Աճառյանը այսպիսի օրինակներ է բերում. «Մարձել բառի դեմ մարզել համարում ենք տարբեր ժամանակի փոխառություն»[8], «Ոզնի բառի դեմ ունենք նաև ոձնի. որովհետև կարելի չէ ոզնիից դուրս բերել ոձնի, և որովհետև հնխ. *g՛h տալիս է թե՛ ձ և թե՛ զ, ուստի և ոձնի համարում ենք հին բարբառային ձև: Այս ձևի գոյությունը պատճառ է դառնում, որ նաև կորինձ ձևը կորիզ բառի դեմ` ընդունենք իբր հին բարբառային ձև»[9], «Դերձակ և դերձան բառերը /որոնց ծագումը լավ պարզված չէ/ պարսկերենի ազդեցությամբ ուշ ժամանակ դարձան դերզիկ և դեր-զան»[10]: Գ. Ջահուկյանը նշում է, որ հ.-ե. g՛h /ձ/-ի դիմաց հայերենն ունի զ կամ ձ, ինչպես` ձող-զոխ և այլն[11]:
բ/ Խոսքը վերաբերում է ոչ միայն մեկ հնչյունի փոփոխությանը, այլև հնչյունների: Գրաբարյան զանկ «կոչնակ» արմատի վերջադիր կ-ն նոր հայերենի որոշ բարբառներում ն ձայնորդի ազդեցությամբ հնչում է գ. հմմտ.՝ թանկ>թանգ, բանկ>բանգ և այլն: Նշվածին հետևում է, որ զանգ արմատում հնչյունի ոչ մի հավելում չկա, ինչպես նշում է Ալ. Մարգարյանը: Ավելին, գրաբարի համեմատությամբ միջին հայերենում և հետագայում էլ ն հնչյունի անկման երևույթը վերջնահանգային և դրա ազդեցությամբ այլ դրսևորումներում ակնհայտ էր, քան հակառակը. «Որոշ աղբյուրներում ն-ի անկում նկատելի է նաև բառամիջի դիրքում: Այսպես, օրինակ` Վայոց ձորի վիմական արձանագրություններում կանգնել բայը շատ հաճախ վկայվում է կանգնել||կանկել ձևերով` երկրորդ ն-ի կորստով. այս ձևերի հաճախականությունը նկատի ունենալով` կարելի է ասել, որ դրանք սովորական և ընդունելի բառաձևեր էին այդ վայրի հայերի համար: Մի երկու օրինակ. «…Ես Ալամս կանկեցի զխաչս» (Դհվ. III, 46, 1200թ.), «…կանգեցաք զխաչս» (ն.տ. 45, 1283թ.), «…Ես Յովանէս ու Բարէոքս կանկեցաք խաչս» (ն.տ. 50, 1284թ.) և այլն»[12]: Զանգեզուր տեղանվան բազմազան տարբերակներից և ոչ մեկում չի նկատվում ն-ի անկում, իսկ մեծամասնության մեջ գ-ն փոխարինում է կ-ով` Զանկեզուր, Զանկեզոռ, Զանգյազուր, Զանգազոռ և այլն: Հայերեն տեղանունների մեջ սովորաբար գ-կ-ք պայթականներից առաջ չի նկատվում ն-ի հավելում, իսկ Ձագեձոր-ը միշտ հիշատակվել է առանց ն-ի` Ձագեձոր, այլ ոչ թե Ձանգեձոր:
գ/ Ձագեձորը, կարծում ենք, անվան հնարավոր փոփոխություն կարող է կրած լինել ավելի վաղ, և ժխտելի չէ, որ անցած լինի փուլեր: Օրինակ` դեռևս 17-րդ դարի կեսերին` մինչ ռուսական ազդեցությունը, այս տեղանքի համար գործածվում է Ծագաձոր երկրանունը և ոչ քաղաքը կամ բերդը. «Գրեցաւ եղանակաւոր տառս ձեռամբ մեղապարտ Մովսէս սուտանուն իրիցոյ, որ եմք բնական ի յերկրէն Ղափանայ, ի միւս երկրէն Ծագաձորոյ[13] (ընդգծումը մերն է` Մ.Ք.), ի գեղջէն Գորիսոյ…»[14]: Նույն հեղինակը հետագա հուշագության մեջ գործածում է նաև Ձագածոր ձևը: Դրանից հետո` 18-րդ դարի երկրորդ կեսին, գործածվում է նաև Զանկազոռ տեղանունը[15], որ համընկնում է Զանգեզուր տեղանքին: Ղ. Ալիշանն էլ առկախ է թողնում Զանգեզուր անվան գործածության բուն ժամանակաշրջանը, բայց և հաստատում, որ այն գործածվել է թուրք-պարսկական տիրապետության շրջանում. «Երբ և ում կողմից է սա (Ձագեձոր=Զանկեազոր` Մ.Ք.) գլխավորը եղել շեներում և Զանկազոր անունը ստացել պարսից և թաթարաց իշխանության օրոք, չեմ կարող ասել»[16]: Փաստորեն, ինչպես նկատում ենք, Ս. Օրբելյանի ժամանակաշրջանից սկսած` Զանգեզուր տեղանվան համար, ժամանակային հերթագայությամբ, գործածվում են Ձագաձոր > Ծակաձոր||Ձագածոր > Զանկազոռ > Զանգեզուր ձևերը: Սկզբնական տարբերակը` Ձագաձորը, գրքային ձևն է, որին հաջորդում է բարբառայն տարբերակ/ներ/ը` Ծակած ր-Ձագածոր: Սա նաև համընկնում է այն ժամանակաշրջանին, երբ բարբառները մեծացնում են տարբերակիչ հատկանիշները մյուս բարբառների և գրականի նկատմամբ, սրանց էլ /Ձագեձոր> Ծակած ր/ հաջորդում են ժողովրդական ստուգաբանությամբ ձևերը, տարբերակները` Զանկազoռ, Զանգազoռ, Զանկեզուր, Զանկեզուռ, Զանգյազուր, Զանկյազ ր և այլն, քանի որ Ձագաձորը մթագնել է նշանակությունը բարբառային արտասանության հետևանքով: Ս. Հախվերդյանը չի ժխտում, որ Ծագաձոր-Ձագածոր-ը նույն Զանգեզուրն է. «Այս ձեռագրից,- հղում է մի ձեռագիր, որտեղ նշված է Ծագածոր անվանումը,-իմանում ենք այն կարևոր տեղեկությունը, որ Խնձորեսկը մտնում է Ձագաձորի (գործածության ձևը հեղինակինն է՝ Մ.Ք.) մեջ»[17]: Այստեղ էլ առաջ է գալիս մի այլ հարց, ըստ որի` տեղանվան մեջ հնչյունափոխվել են ոչ թե ձ<զ /ձագ…զանգ-ձոր-զուր/ ձևերը, այլ ծ<զ /ծակ/գ/…զանգ-ծոր-զուր/-ը, այսինքն` Զանգեզուրը պետք է առաջացած լինի Ծագաձոր-Ձագածոր-ից: Այս հնչյունափոխությանն էլ կարող ենք անդրադառնալ, բայց առայժմ խուսափում ենք առաջացող ավելորդ շփոթությունից, որ արդեն հարուցված է լեզվաբանական հիմքերի բացակայության պայմաններում[18]:
Արևելյան լեզուներից անցած փոխառյալ կամ հայերեն՝ թուրքերենի հնչողությամբ (թերևս նաև արտասանական հնչյունա-դարձությամբ) բառերում, որքան մեզ ծանոթ է, չի հանդիպում գ ձայնեղից առաջ ն ձայնորդի հավելում: Նման հնչյունափոխություն հնչյունական ի՞նչ օրենքով կարող էր տեղի ունենալ և այն էլ տեղանունների մեջ, որոնք, մյուս բառերի համեմատությամբ, ավելի հսկելի են, հաճախական, ընդհանրական: Զանգեզուր բառի երկրորդ բաղադրիչի ձայնավորի մասին պետք է ասել, որ օ/ո/>ու որոշակիորեն կանոնավորված հնչյունա-փոխություն գոյություն ունի Գորիսի բարբառում /որոճ>արուճ, թոռ>թուռնատէր և այլն/ և ենթաբարբառներում, հատկապես Շինուհայրի /փօր>փուր, խօզ>խուզ, կօվ>կուվ և այլն/, բայց նույնը չի տարածվում կամ ընդհանրական չէ հայերենի մյուս բարբառային ձևերի համար, որ նշում է Ստ. Լիսիցյանը Աստազուր /Վանաձոր/, Այնազուր /Աղավնաձոր/ բառերի համար, ինչն էլ ընդունելի է Ալ. Մարգարյանի կողմից: Եթե հայերենի ձ-ն թուրքերեն հնչողությամբ դառնում է զ` թուրքերենում այդ հնչյունի բացակայության պատճառով, ապա ինչ տրամաբանությամբ է օ /ո/-ն դառնում ու. ի՞նչ է, թուրքերենը ո /օ/ հնչյունն էլ չունի՞: Հնչյունների փոփոխության համար կարելի է նկատի ունենալ նաև ժամանակաշրջանը: Հայերենի գրեթե բոլոր շրջաններում նշված ո>ու անցումը նկատվել է: Ընդ որում, այդ անցումը առավելապես վկայված չէ օտար կամ օտար հնչողությամբ հայերեն բառերում: Բարբառային օրինակներին հավելենք միջին հայերենի ժամանակաշրջանի դեպքեր. «Ո հնչյունը հնչյունափոխվում և վերածվում էր …ու-ի` յուներ-յօնքեր, քու-քո, քարքռուտ-քարքարոտ, գում-գոմ, խուղ-հող, գնուրդ-գնորդ և այլն»[19]: Այս հնչյունափոխությունը` ձոր||ծօր>զուր առաջացել է մյուս հնչյունների ազդեցությամբ` զուր /իզուր/ իմաստին հանգեցնելու միտումով: Նախնական ձևերում դեռևս հանդիպում են Ձագաձոր > Ծակաձոր//Ձագածոր > Զանկազոռ, հետո նոր միայն, հավանաբար 19-րդ դարի սկզբից ընդգծվածները արդեն չեն հանդիպում /փոխարենը`զուր/: Եթե հետևենք Զանգեզուր տեղանվան Ձագեձոր-ից թուրքական կամ այլ լեզվի աղավաղումով առաջացած լինելու փաստին, ապա ենթադրելի է, որ Հայկական բարձրավանդակի` Զանգեզուր կոչված մյուս տեղանունները նախապես եղել են Ձագեձոր /կոնկրետ դեպքում` Ձագիկի ձոր/: Նշենք, որ Զանգեզուր անվամբ եղել է ավերակ բերդ Արևմտյան Հայաստանում` Էրզրումի նահանգի Բայազետ գավառում, որ չպետք է շփոթել նույնանուն ավանի հետ, որ ավերվել ու անմարդաբնակ է դարձել 1877-1878թթ.` ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ[20]: Ավանդությունը պատմում է, որ Հաբանդ գավառի (իմա` Ձագեձոր) բնակավայրերից մեկում` Վարարակն գետի ափին, եղել է Զանգըզոր /Զանգըզոռ/ վանք: Վանքի գոյության մասին նշվում է «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարա-նում»[21], և պատմում են Ս. Խանզադյանը[22], սյունեցիները[23], իսկ զանգ և ձոր արմատներով տեղանունները շատ են, որոնք, սակայն, հիմնականում աղավաղումներ չեն կրել: Այստեղ նշելի են նաև Ձագ արմատով այլ և բավականին շատ տեղանուններ, որոնք հնարավոր դեպքերում կրել են փոփոխություններ, այսպես` Ծագ=Զագ, Զաք /Քյուչուք շեհիր թուրքական անվամբ/՝ գյուղ Արևմտյան Հայաս-տանում[24], Ձագ=Զագ՝ ավան Աբովյանի շրջանում, Ձագ=Զյագ՝ գետակ Արաքսի ավազանում, Ձագ՝ գետ Սևանի լճի ավազանում, Ձագ=Զագ, Զյագ, Զյակ, Զյաք՝ գյուղ արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի գավառում, Ձագ՝ գյուղ Արևմտյան Հայաստանի Խարբեր-դի նահանգում, Ձագ՝ գյուղ Երևանի նահանգում, Ձագ=Զագ, Զյակ՝ գյուղ Կարսի մարզում[25]: Ձագ ձոր Սյունիքում հիշատակում է հայագետ, ճանապարհորդ Սեն-Մարտենը, որը տեղակայում է Զագաձոր գավառում: Հեղինակը նկատի ունի Զանգեզուրի գավառը այդ գրությամբ, իսկ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղա-նունների բառարանը» նշում է, որ Սյունիքում այդպիսի տառադար-ձությամբ տեղանուն այլ հեղինակների մոտ չի հանդիպում. «Ամենայն հավանականությամբ հեղինակը նկատի է ունեցել Ձագաձոր ձորը»[26]: Ինչ է պարզվում. Ա/ հնարավոր չէ` Ձագ=Զագ բոլոր տեղանունները առաջացած լինեն Ձագիկ նախահոր անունից, Բ/ բոլորը չէ, որ ունեցել են ձ>զ անցում: Ձագ /արմատը/ ավանդվել է նախալեզվից` *g՛hâg2h>«ձագ/ձագուկ», այլև՝ «տեղ, ծակ» իմաստ-ներով/: Ձ>զ անցումը հայտնի է հ.-ե լեզվից: Հ. Աճառյանը հնչյու-նական այս անցումը /ձ>զ/ կանոնավոր է համարում հիմնականում ձայնավորից հետո կամ երկու ձայնավորի միջև. «Ձայնավորից հետո կամ երկու ձայնավորի միջև /ձ/ տալիս է զ. …*dig՛h-տիզ, *eg՛h-եզ, *eg՛h-եզր…»[27]: Նշենք սակայն, որ ձ>զ անցում եղել է նաև բառասկզբի համար ոչ միայն նախալեզվում, ինչպես *g՛heiem > ձմեռն-zima, այլև հայերենի որոշ բարբառներում` որպես հին լեզ-վից ավանդված հնչյունափոխ մնացուկ` *g՛hoi-ձող /ցողուն/, Գոր. բրբ.՝ ծ ղ, զ խ./ և այլն: Գ/ Հայերենի տարբեր բարբառներում, հատ-կապես Գորիսի բարբառում, հայտնի է ձ>ծ, այլև ծ>զ անցումը, հմմտ.` զ խ>ծ ղ, զ լ/զօլ՝ «նեղ ու երկար շերտ», >ծ ւլ /Գորիսի բար-բառում/, ծընգալ-զընգալ, ծըլընգոց-զընգոց և այլն: Կարծես սովորական են դարձել ավանդույթները, դրանց հետ կապված հեղինակային որոշակիորեն մշակված պատումները համարել ոչ հավաստի, գիտականից դուրս: Ժողովրդական բանահյուսությամբ մեզ են հասել բազմաթիվ պատմություններ, այդ թվում նաև Զանգեզուրի մասին: Վերջինիս մասին բանապատումը պատմական կամ տարեգրական հիշատակության չարժանացած լինելու համար կարող է համարվել ավանդույթ, բայց անհնարին չէ, որ եղած լինի կրոնական մի զանգ, որի կոչնակները ազդարարել են ժողովրդին սպասվող վտանգը: Ընդ որում` նման մի պատմություն էլ շարադրում է Ս. Օրբելյանը, թե իբր Ջալալեդդինը գալիս է Հայաստանը ավերելու: Հայ և վրաց ռազմական ուժերը խմբավոր-վում են, «իրենց համար դետք ու ազդարարիչ են նշանակում ոմն Շալվեի ու Գրիգոր կոչնակին», սակայն մեր զորքին «հարձակվեք» ազդարարումը կոչնակով հայերի ականջին փոխվում է «փախեք»-ի[28]: Այս և նման պատմություններ կարող են շրջիկ դառնալ տարբեր տարածքներում, փոխվել և նույնիսկ տեղանվան նշանակություն ստանալ: Հայկական շատ տեղանունների մեծ մասի ավանդությամբ ծագումը չեն կարող ժխտել ո՛չ «ամենալուրջ» ստուգաբանությունները և ո՛չ էլ «ամենասթափ գիտությունները»: Ժողովրդի կողմից տեղանունների հնչյունական փոփոխությունը միշտ էլ տանում է որևէ նշանակության. հիշենք, որ ժողովրդական կամ կեղծ ստուգաբանությամբ առաջ եկած հնչյունափոխության ձևը շատ տարածված է: Եթե Զանգեզուրի` Զանգն է իզուր, Զանգն է զորավոր (որն էլ պատահի) ժողովրդական մեկնությունները զուտ ավանդապատումի կամ բանահյուսության արդյունքն են, ապա ինչպես ստուգաբանենք Տաթևը, Արցախը, Ղարաբաղը, Խոր Վիրապը և այլն, որոնք նախապես ունեն ծագման բուն սկզբնաղբյուր, հետագայում ժողովրդական հնչողությամբ ու ստուգաբանությամբ վերափոխվել են: Ձագեձոր տեղանունը հիշատակարաններում հիմնակա-նում գործածվում է ոչ թե գյուղի, այլ երկրամասի համար: Սյունիքին առավել քաջածանոթ Ս. Օրբելյանը իր պատմության մեջ Ձագաձոր-Ձագեձոր տեղանունը մեծամասամբ գործածում է երկրամասի համար. «…ձորը կոչեց Ձագեձոր, բերդն էլ Ձագեձորո բերդ»[29], «… ջուրը բերել էր Ձագեձորո լեռներից»[30], «Նա իր բանակով նստած էր Հաբանդ գավառում, Ձագաձորի մուտքի վրա»[31], «…իշխան Փիլիպեից գնում է Ձագեձորի» Վարարակն կոչված ջուրը[32]» և ապա որպես գյուղ ու լեռ`«…ջուր բերեցի Ձագեձորի լեռից[33]» և հարկացուցակում որպես գյուղանուն: Իհարկե, Ձագեձորը եղել է ամբողջ ձորը` որպես Ծակե/-ի/ի+ա=ե/ կամ -երի/ծոր: Գորիսը հնում իր ամբողջ շրջակայքում ունեցել է բնակավայրեր: Այս ժամանակ արդեն Գորիս /Գորայք/՞/ անվանումը կար` որպես Ձագեձորի առանձին բնակավայր, նշվում է նաև հարկացուցակում, որը իբրև բնակավայր տարբեր շերտեր է ունեցել` Լաստի խութի փեշի ծակոտ լեռնազանգվածը, Խաչի աղբյուրի տարածքն ու ներքևի ձորը, ապա Ղալա բերդի տարածքը ու դիմացի սարը և այլն: Այստեղից ավելի հյուսիս գտնվում է Ծակեձոր հին բնակատեղին, նրանից հյուսիս՝ Սինդարա բնակատեղին, ավելի արևմուտք՝ դեպի Վերիշեն և Ակներ, էլի հին բնակավայրեր կան, բայց արդեն ոչ թե ձորի, այլ տափարակ տեղերում: Հին Կյորեսից հարավ և արևելք նույնպես բնակատեղիներ կան: Ցավոք, սրանցից ոչ մեկը հնագիտական ուսումնասիրության չի արժա-նացել, Տաթևի հարկացուցակում նշված գյուղերի տեղադրության շուրջ կարծիքները միասնական չեն: Մենք հակված ենք այն տարբերակին, որ Ձագեձորը նախապես եղել է երկրանուն, հետո երկրամասում տարբեր բնակավայրեր ստացել են ինքնուրույն անուններ: Թե սրանցից որն է ստացել Ձագեձոր տեղանունը, դժվար է միանգամից որոշելը: Ոմանք պնդում են, թե Ձագեձորի բերդն ու գյուղը գտնվելիս են եղել Վերիշեն գյուղի մասերում: Գուցե այստեղ եղած լինի մի բերդ, որի նշանակալից լինելու համար ասած լինեն Ձագեձորի /երկրամասի/ բերդ, հետագայում բերդի անունից բնակավայրի անուն առաջանար, բայց այդ հարցն էլ դեռ ուսումնասիրության կարիք ունի: Ձագեձորի լեռներ ասելով էլ, կարծում ենք, պետք է հասկացվեր երկրամասի ձորերը շրջապատող լեռնազանգվածը: Գալով Զանգեզուր բառի առաջին բաղադրիչի վերլուծությանն ու ստուգաբանությանը` նկատում ենք, որ զանգ-ը ծագում է պահլավերենից` zang 1. «զանգ», «երաժշտական գործիք», 2. «ոտք», «սրունք»[34]: Զարմանալիորեն այս երկրորդ նշանակությամբ հանդիպում ենք թուրքերենում zengi — «ասպանդակ», հավանաբար այս ձևից էլ` արդեն միջին հայերենում` զանկու` նույն նշանակությամբ: Խ. Աբովյանի «Վերքում» հանդիպում է նաև չանգ/կ/. պրսկ. cank «երաժշտական գործիք», նոր պրսկ.` cangi «երգիչ», թուրք. can — «զանգ»[35] (չանգ/կ/` նաև «մառախուղ» իմաստով /չանգ ու դուման, չանգը կոխել — «մառախլապատել»[36]: Չենք կարծում, թե Զանգեզուրի տեղանքի թխպոտ լինելու համար վայրը պիտի անվանված լիներ Չանգի ձոր՝ «թխպոտ ձոր», որ, համենայն դեպս, ավելի հավանական կարող է թվալ Ձագեձոր<Զանգեզուրի-ի համեմատությամբ: Բայց քանի որ բառերի հնչյունական անհամապատասխա-նությունը գիտականորեն չի ապացուցվում, ուստի հարցի քննությունը չի շարունակվում): Զանգ բառի պահլավական ծագման մասին նշում է նաև Հր. Աճառյանը, բերում բառի պարսկական տարբերակները` «զանգակ», «բոժոժ, փոքր զանգակ» իմաստները, ապա ուրիշ լեզուներում տարածված ձևերն ու իմաստները. «…zanga «հնչյուն», քրդ. zenk, zengil, zangel, zangil «բոժոժ», zengeluk «կոկորդ, կոկորդի ոսկոր» ուտ. զmնգ, օսս. zangarak»[37], այստեղից միջին հայերենում զանկապան /պհլ. zangpan/ «սռնապան» և այլն: Զանգ բառի այս իմաստն էլ խորհելու տեղիք է տալիս. zang «կոկորդ», նախնական որոշ իմաստներ վերականգնելով կամ ընդլայնելով` ընդունել է նաև «սռնակ», «առանցք», «սռնի»` «վզային երկրորդ ող» և այլ իմաստներ: Ձագեձոր-Զանգեզուրի աշխարհագրական տեղադրությանը հետևելով` նկատում ենք, որ այդ վայրը իր անունը ստացած պիտի լինի zang բառի վերջին իմաստներից. «Ս. Օրբելյանը Հաբանդի գյուղացուցակում նշում է Ձագաձոր գյուղը, որը 12 միավոր հարկ էր տալիս Տաթևի վանքին: Նշում է, որ Վարարակնի ջուրը ջրանցքով Տաթև են տարել Ձագաձորի լեռից: Ուրեմն, պետք է հասկանալ, որ լեռն էլ է կոչվել Ձագաձոր: Այն գտնվում է Վարարակնի հովտի հյուսիսային վերջնամասում: Լեռան լանջին` ժայռաբեկորի վրա, մինչև օրս մնում է ջրանցքի վերանորոգմանը (1294թ.) վերաբերող արձանագրություն: Ձագաձոր գյուղը և Ձագաձորի բերդը Ձագաձորի երկրամասում են եղել: Այսպիսով, Ձագաձորի բերդի և գյուղի տեղադրման ճշտման ձգտումը մեզ ակամա տանում է հովտի հյուսիսային կողմը, որով և հաստատվում է Ղ. Ալիշանի այն ենթադրությունը, որ Ձագաձորի բերդը եղել է հին Գորիսի (Վերին շեն) շրջակայքում»[38]: Մենք էլ սկզբնական շրջանում մոտ էինք այս տեսակետին, բայց հետո, երբ մեր կողմից հավաստի դարձավ, որ հին Գորիսը Վերիշենի տարածքը չէ, հրաժարվեցինք Ձագեձոր բնակավայրի անվան՝ այս տարածքում փնտրելու փորձերից: Չենք կարող ժխտել, որ Վերիշենից քիչ հյուսիս-արևմուտք՝ Ակներ (սա Ստ. Օրբելյանի Մյուս Բաղք ավանի գյուղ Ակնը չէ), նույնն է` Բռուն թուրք. b/u/run «քիթ» (այս բնակավայրի անվանումները հավաստում են, որ Վարարակնի ակունքը այստեղ է) գյուղից ներքև ընկած տարածքը՝ մինչև ներկայիս Գորիս քաղաքի հյուսիսային մասը, խաչմերուկային նշանակություն ունի և այսօր. Հայաստանում Արցախի և հարավային բնակավայրերի հետ կապող հիմնական «առանցքն» է: Ենթադրելի է, որ zang —զանգ «կոկորդ», «առանցք» + ի (սեռ. հոլով) + ա (հոդակապ)=ե+ձոր (որը գտնում են, թե թուրքերենի հնչողությամբ դարձել է զուր) բարդությունն է, ասել է թե «ձորի առանցք կամ առանցքային ձոր»< «Զանգու ձոր» (որը մեզանում այլ տեղանվան համար արդեն իսկ շատ հայտնի է): Զանգ-սեռ հոմանշային զույգի վերջին` բարբառային տարբերակով հայերենում ունենք բավականին շատ բարդություններ` «սռնակալ», «սռնակապ», «սռնածայր», «սռնապան», «սռնամեխ» և այլն, որն էլ վկայում է բառի` այլ բարդություններ ստեղծելու հնարավորությունը: Զանգ-ի «Արմատականում» նշված բարբառային տարբե-րակները` Ախց. Կր. զանկ, Ալշ. Երև. Խրբ. Մշ. Ջղ. զանգ, Գոր, Շմ. Լ. Տիգ. զանգ և այլն, հավաստում են, որ բառը ընդհանրական տարածում է ունեցել` բոլոր տարբերակներում էլ, զարմանալի-որեն, հիմնականում պահպանել արտաքին կազմն ու իմաստը[39]: Հր. Աճառյանը հիշատակում է նաև «Հանդէս ամսօրեայում» նշված զանգ/կ/ բառի առաջացման մի տարբերակ ևս` «զ նախդիրով անկանիլ բայից»[40]: Նույնին վերաբերող օրինակներ են բերվում «անկանիլ» բառահոդվածի տակ. «…զանգել, զանգանել «խառնել, միաւորել, շաղուել, իրարու յարել»…զանգուած «բաղադրություն, խմոր, ձոյլ, հայս», զանկանիլ «մի բանի յարիլ»[41]» և այլն: Գրաբարի անկ<անկուածոյ «հյուսած, գործած, ասեղնագործած», անկանեմ «հյուսել, գործել» և անկ<անկանիմ «ընկնել» և այլն արմատներից Գորիսի բարբառում պահպանվել է անգյալ «ալարկոտ»[42]*, ինգյէլ /գրբ. անկանիլ/ «ընկնել» ձևերը: Զ նախդիրի կցմամբ և անկ հիմքից կարող է առաջ եկած լինել զանկ արմատը, որի վերջադիր կ-ն դարձել է գ, քանի որ «գրաբարում երկգրություն ունեցող բառերի մեջ գ||կ-ի դիմաց ն-ից հետո բարբառս անխտիր գործածում է գ»[43]: Գորիսի ամբողջ մասը` հյուսիսից մինչև համարյա Որոտանի կիրճը, ձորահյուսքի դիրք ունի, այստեղ են բեկվում բազմաթիվ մեծ ու փոքր ձորեր, այստեղից` Զանկ/գ/+ի /նախդիր, որ բարբառում կորցրել է նշանակությունը և մյուս բառերի համաբանությամբ բառավերջի դիրքում դարձել է է/ե/[44]. «Վերջնավանկի (կոնկրետ դեպքում` զան-կի — Մ.Ք.) ի-ն մի խումբ բառերում տալիս է է, ինչպես` ապրիլ> ապրէլ, բծիծ>պըզէզնը»[45]: Կառուցվածքային այս բարդությամբ ձևը մերժվում է, երբ դրանից հետո անդրադառնում ենք զոր-ձոր ձևույթին, որը դեռևս լիովին պարզված չէ[46]: Անկ-զանկ «ընկնել» իմաստի և զոր արմատի կցմամբ էլ կարող է առաջ գալ «խոր ձոր», «մեծ, ուժեղ, խոր անկմամբ ձոր» բարդությունը, որը նույնպես քիչ հավանական ենք համարում: Վերջին նշված երկու տարբերակներն էլ, իսկապես, հնարավոր չեն, քանի որ ինքնին ճշտված չէ զ+անկ-ի տարբերակը, հաշվի է առնվում բառի գործա-ծության ժամանակը, չնայած որ, ինչպես պարզաբանման մեջ է նկատվում, հնարավոր է վերոնշյալի համար և ընդհանրապես: Բարբառների համար գործածական է նաև զանգա/կ/ք-ը «նրբաձայն», «քաղցրահնչյուն» իմաստներով: Գ. Ջահուկյանը այն ընդգրկում է իրանական փոխառությունների շարքի զանգակ բառահոդվածի տակ. «Զնագակ <*zangak. հմմտ. պ. zang, zangul(a), ասոր. (<իրան.) zagga «զանգակ, zanga» «հնչյուն»»[47]: Զանգ բառի այս իմաստին հետևելով` կարող ենք առաջ քաշել տեղանվան ծագման մի այլ վարկած, որ խոր ձորերը տարածքում բավական շատ են, արձագանքել են կենդանի բոլոր ձայներին` ձորն էլ դարձրել խոսուն, հնչուն, և բնակավայրի բնական այս հատկությունն էլ նրա անվան բաղադրիչն է դարձել` հնչուն ձոր /զանգ/+ ե /ածանց/+ձոր՝ հմմտ. քարի հունչ՝ Քարահունջ[48], ինչպես Զանգագետ` Արաքսի ձախակողմյան վտակը և այլն: Ի դեպ` այս վերջին իմաստի նմանությամբ բառեր էլ կան թուրքերենում` zangւrdamak /դողալ, սարսռել, թրթռալ/, zagւrdatmak /դողացնել, սրսռացնել, թրթռացնել/, zangւr zangւr /թրթռուն ձայնով/[49], որոնց արմատը թուրքական չէ. այս հնչյունով բառերի մեծագույն մասը թուրքերենում փոխառություն է: Տարածաշրջանում շատ են բնական հատկանիշներից ծագած տեղանունները. հմմտ.` Մթնաձոր, Կոռնիձոր, Հալիձոր և այլն[50]: Այս տեսակետին, չնայած գիտականորեն ոչ պակաս հիմք է դրսևորում, նույնպես հակված չենք. տակավին փորձում ենք հարազատ մնալ համեմատաբար տարածված Զանգեզուր տեղանվան ձևին և իմաստին, ըստ այդմ էլ ստուգաբանել, քանի որ Զանգեձոր ձևով բառը պատմական տեղանքի համար չի հանդիպում: Այս տեսակետում առկախ է մնում ձոր-զու/ո/ր բառ/եր/ը: Զանգ բաղադրիչով տարածված տեղանուններ Հայկական լեռնաշխարհում շատ են` Զանգա, Զանգաթել, Զանգախ, Զանգակ, Զանգակի լեռ, Զանգավա, Զանգելան, Զանգավա (Զանգեյ), Զանգի, Զանգիբազ/ս/ար, Զանգիբարչայ, Զանգիբուտու, Զանգիգլուխ, Զանգիզոր, Զանգիթափա, Զանգիլար, Զանգիմար, Զանգինարլու, Զանգիշալը, Զանգիչայ, Զանգիրա, Զանգոկ, Զանգու, Զանգուն և այլն[51]: Այս բոլորը, նորից հիշենք, չէին կարող առաջացած լինել Ձագիկ /Ձագ/ բառի թուրքական հնչողությունից: Սրանցից ամեն մեկը տեղանվան նշանակություն է ստացել տարբեր ճանապարհ-ներով` կապված ժողովրդական ավանդույթ-ավանդությունների, պատկերավորումների, համեմատությունների և այլնի հետ: Մի դեպքում տեղանքը նմանեցրել են զանգակ ծաղկին, մի այլ դեպ-քում` բոժոժի, նկատի ունեցել գետի կամ ձորի հնչեղությունը, ձայն-արձագանքը, տեղանքի ակունք-առանցքային դիրքը և այլն: Բարբառներում ժողովրդական բնույթի փոխառություններից հայտնի է պրսկ. զանգի /zangi, թուրք. /zengin/ – «հարուստ» բառը: Եթե նկատի ունենանք Զանգեզուր բառի գործածության ժամանակաշրջանը, ապա, թվում է, պարզաբանված է տեղանվան ծագումը` Զանգի/ե/ձոր — «հարուստ ձոր»: Թուրքական ու պարսկական փոխառությունների` բարբառումս ունեցած առատությունն ու կենսունակությունը չեն ժխտում, որ այգիներով, արո-տավայրերով, ջրերով հարուստ տարածքը հորջոջվել է «հարուստ», ինչպես, կարծում ենք, Զանգիբազ/ս/ար — «հարուստ շուկա» և այլն, իսկ ձոր-ն էլ, ասենք, իբր թուրքերենի հնչողությամբ` զոր: Միևնույն ժամանակ ժխտելի չէ, որ ինչպես հայկական մյուս տարածքներում, այստեղ նույնպես որոշ տեղանուններ կարող էին փոխակերպվել, փոխարինվել օտար անուններով` Ուչ թափա և այլն: Մեր կողմից առաջադրված ինչպես մյուս, այս տեսակետը նույնպես բացահայտվում ու չի ընդունվում: Տեղանունների օտարացման երևույթը համեմատաբար քիչ է դրսևորվել այս տարածաշրջանում: Ստ. Օրբելյանի նշած տեղանուններն այսօր էլ հիմնականում պահպանվել են, պատճառը օտար տարրի` այս տարածքում սակավությունն է եղել: Զանգեզուր տեղանվան վերաբերյալ մյուս կարծիքները չեն քննվում անգամ վարկածից դուրս դիտվելու պատճառով: Սակ ձևից անցումը Ձագի-ծակի-զանգի խիստ անհավանական է լեզվաբանա-կան և պատմական առումով, ինչպես հակառակն է պնդում Ա. Ղարիբյանը, թե իբր սակ ցեղանունից առաջացել է Ձագ-ը: Ստրա-բոնը Ք.հ. I դարում Հայաստանի Շակաշեն գավառանունը բխեցնում է սակ կամ շակ ազգի անունից: Արտաքուստ, ինչպես նշում է Հ. Աճառյանը[52], ստուգաբանությունը կարծես շատ պարզ է` սակ+շեն: Սակայն շեն բառը, որպես պահլավերեն še՛n/շեն-գյուղ, բնա-կավայր/ փոխառություն, հայերենին անցել է առաջին դարում, իսկ սակերի կամ շակերի արշավանքը եղել է Ք.ա. IV, VI, VIII դարերում: Բացի այդ՝ նույն Ստրաբոնը նշում է այլ տեղանուններ` -ենե, -են/-hnh,-hn/ վերջավորություններով` Կոմիսենե /Kamishnh/, Գորդիենե /Gorduhnh/ և այլն: Ստացվում է, որ Շակաշենում ոչ թե շակ+շեն բառերն են, այլ Շակաշ+են, իսկ շակաշ-ը անհասկանալի է: Բացի այդ` հայ. սկայ, հ-սկայ բառերի աղբյուրը համարում են Sakiօi՛ ցեղանունը, որ բխեցվում է հ.-ե *skāi — «լուսավոր» ար-մատից. «Այս դեպքում ավելի քիչ հավանական է երևում Գ. Ղափանցյանի կարծիքը /հ/ըսկայ բառի` սակերի անունից ծագելու մասին: Հիշյալ ստուգաբանությունը հաստատվում է Սկայորդի անձնանվամբ, որ տալիս է Խորենացին»[53]: Զանգեզուրի վերաբերյալ այլ կարծիքներ էլ եղել են և շարունակվում են: Այստեղ պետք է նշենք պատահական նմանության մասին, որ էտրուսկ. Sacu, Saχu, լատ. Saccus, սկյութ. Sakai հ.-ե. *k՛āk /սակ/-«կարողանալ, օգնել» ձևերը հայասերենում ունեն Zag/g/a դիցանունը, որ իբր պետք է կարծել, Զանգեզուրի առաջին Զագ բաղադրիչը պետք է լինի, որ հետագայում միայն վերականգնվել է[54]: Սաստիկ «աղքատ» և ոչ գիտական լինելու համար այդ գրվածքները չենք քննում, ինչպես «Ձագ Հաբանդեցի» և այլն: Այսպիսով, ինչպես նկատում ենք, դեռևս չկա միանշանակ կարծիք Զանգեզուր տեղանվան ծագման վերաբերյալ: Բայց և ժխտվում են ցայսօր եղած հիմնական տեսակետները: Շարունակում ենք, առայժմ, տիրապետող դիրքում չթողնել որևէ այլ կարծիք այն հույսով, որ պատմական և լեզվաբանական հետագա ուսումնասիրությունները լուրջ հիմքեր կստեղծեն Զանգեզուր տեղանվան ծագման հարցի վերջնական լուծման համար: Պետք է նշել, որ դեռևս առկախ է մնում նաև տեղանվան բուն գործածության ժամանակաշրջանը:
[1] Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 255:
[2] Տե՛ս Ստ. Լիսիցյան, Զանգեզուրի հայերը, Ե., 1969, էջ 19:
[3] Ե. Լալայան, Զանգեզուրի գավառ, «Ազգագրական հանդես», հ., Բ, Թիֆլիս, 1899, էջ 8:
[4] Ալ. Մարգարյան, Ստուգաբանություններ, Ե., 2015, էջ 184:
[5] Հ. Աճառյան, Հայոց լեզվի համեմատական քերականություն, h., VI, Ե., 1971, էջ 766:
[6] Ս. Հախվերդյան, Զանգեզուր տեղանվան ստուգաբանության և գործածման ժամանակի հարցի շուրջ, ՀՊՃՀ-ի տարեկան գիտաժողով, Նյութերի ժողովածու, հ. 3, Ե., 2005, էջ 876:
[7] Նույն տեղում:
[8] Հ. Աճառյան, Հայոց լեզվի պատմություն, հ. 2, Ե., 1951, էջ 426:
[9] Նույն տեղում, էջ 427:
[10] Նույն տեղում, էջ 424:
[11] Գ. Ջահուկյան, Հայ բարբառագիտության ներածություն, Ե. 1972, էջ 250:
[12] Ակնարկներ միջին գրական հայերենի պատմության, հ. Ա, Ե., 1972, էջ 148:
[13] Ինչ-որ Ծակաձոր անվամբ գյուղի տեղադրության հարցն էլ առկախ է, որ նույնացնում են Շորին ձոր բնակավայրի հետ: Այս անվանումով Ս. Օրբելյանը գյուղատեղ չի նշում:
[14] Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարերի հիշատակարաններ, հ. Գ, Ե., 1984, էջ 488 /գրված 1652թ./:
[15] Հայ-ռուսական հարաբերությունները XVIII դարում, /ռուսերեն/, հ. 4, Ե., 1990, էջ 222 /հղումը կատարված է Ս. Հախվերդյանի «Գորիսի ամփոփ պատմություն» գրքից/:
[16] Ղ. Ալիշան, նշվ. աշխ., էջ 262:
[17] Ս. Հախվերդյան, Գորիսի ամփոփ պատմություն, Ե., 2005, էջ 140:
[18] Զանգեզուր անվամբ տեղանունը պաշտոնական ճանաչում է ստանում Թուրքմենչայի պամանագրով` 19-րդ դարի առաջին կեսին, բայց նման կամ նույն ձևով գործածվել է ավելի վաղ:
[19] Ս. Ղազարյան, Միջին հայերեն, գ., Ա, Ե., 1960, էջ:
[20] Տե՛ս Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատ. 2, Ե., 1988, էջ 264:
[21] Նույն տեղում, էջ 266:
[22] Ս. Խանզադյան, Մխիթար Սպարապետ, Ե., 1961, էջ 490:
[23] Ահա դրանցից մեկը. «Երբ Լենկ-Թեմուրը գալիս հասնում է Արաքսի ափը, դեռ գետը չանցած` նրան ներկայանում է Մեհրի անունով մի իշխան և ասում. «Լենկ-Թեմուրն ապրած կենա, եկել եմ քեզ ծառայեմ»: Թեմուրի հարցին, թե ինչով նա կարող է ծառայել իրեն, իշխանը պատասխանում է. «Քանի Խոտ գյուղի գլխին գտնվող վանքի մեծ զանգը կա, դու չես կարող գրավել այս երկիրը, թշնամուն հեռվից տեսնելուն պես հնչեցնում են այդ զանգը և ժողովրդին հանում նրա դեմ»:
Լենկ-Թեմուրը մի քիչ մտածելուց հետո ասում է. «Գնա, էդ զանգը վառի, փչացրու, ես քեզ շատ ոսկի ու իշխանություն կտամ»: Դավաճանը գնում է իր նման մի քանի ուրիշների հետ գիշերով զանգի տակ կրակ են վառում և կտրում նրա ձայնը: Լենկ-Թեմուրը զորքով անցնում է Արաքսը: Իմանալով այդ մասին՝ վանահայրը կանչում է զանգահարին ու կարգադրում շտապ զանգը տալ: Զանգահարը ինչքան փորձում է, զանգը ձայն չի հանում: Վազում է վանահոր մոտ և ասում. «Ամեն բան զուր է, զանգը ձայն չի տալիս…»: Լենկ-Թեմուրը գալիս և գիշերով գրավում է ողջ Սյունյաց երկիրը, սկսում ավերն ու կոտորածը: Գյուղերում մարդիկ զարմանքով հարցնում են միմյանց. «Բա զանգը ինչո՞ւ չտվին»: Ոմանք էլ պատասխանում են. «Զանգը զո~ւր է, զանգը զո~ւր է…»: Դրանից հետո գավառի անունը մնում է «Զանգեզուր» /այս մասին տե՛ս sarc.am/:
[24] Տե՛ս Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, էջ 828:
[25] Նույն տեղում, էջ 471-472:
[26] Նույն տեղում, էջ 472:
[27] Հ. Աճառյան, Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, հ., VI, էջ 539:
[28] Ս. Օրբելյան, նշվ. աշխ., էջ 321:
[29] Նույն տեղում, էջ 71:
[30] Նույն տեղում, էջ 226:
[31] Նույն տեղում, էջ 325:
[32] Նույն տեղում, էջ 226:
[33] Նույն տեղում, էջ 327:
[34] Տե՛ս Գ. Նալբանդյան, Պահլավերեն-հայերեն բառարան, Ե., 1994, էջ 175:
[35] Турецко-русский словарь, Москва, 1945, ст.108 /բառը թուրքական չէ, չնայած այս և մյուս բառարաններում նշված չէ փոխատու լեզուն. հավանաբար անցել է պարսկերենից/:
[36] Այս մասին կարելի է տեսնել մեր թեկնածուական ատենախոսության մեջ, ԳԱԱ Հր. Աճառյանի անվան լեզվաբանության ինստիտուտի գրադարան, Ե., 2004, էջ 135:
[37] Հր. Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. II, Ե., 1973, էջ 79:
[38] Ս. Հախվերդյան, Գորիսի պատմություն, Գորիս, 1996, էջ 25:
[39] Տե՛ս նույն տեղում:
[40] Հր. Աճառյան, նշվ. աշխ., էջ 79:
[41] Նույն տեղում, հ. II, էջ 198:
[42]Բառը Ալ. Մարգարյանի «Գորիսի բարբառում» ընդգրկված է փոխառյալ բառերի բառարանում` իբրև թուրք.-պրսկ. փոխառություն. «Անգյալ (թուրք. պարսկ.), ած., գ., ծույլ, չաշխատող մարդ» /նշվ. աշխ., էջ 503/: Թերևս կարող է շփոթմունք եղած լինի, քանի որ այն բնիկ հայերեն բառ է և ոչ թե փոխառություն:
[43] Ալ. Մարգարյան, Գորիսի բարբառ, Ե., 1975, էջ 87:
[44]Բացառականի հետ զ նախդրի կիրառությամբ գրաբարի պատմական հոլովը նշված ձևում /զ+անկ+է/ե//, չի տարածվում` բառակապակցություններում և բարդության կազմում «վերաբերության, մասին» պաշտոն-դեր մատնանշելու պատճառով, ինչպես` զնմանէ-նրա մասին և այլն:
[45] Ալ. Մարգարյան, նշվ. աշխ., էջ 50:
[46] Այս աշխատանքը գրվել է մինչ Գորիս տեղանվանը վերաբերող մեր ստուգաբա-նությունը /այժմ տե՛ս նույն հեղինակի «Հնդեվրոպական *g´հou̯oro- արմատը տեղանունների հիմք» հոդվածում /տպագրության ընթացքում/, նաև՝ www.sarc.am:
[47] Գ. Ջահուկյան, Հայոց լեզվի պատմություն. նախագրային ժամանակաշրջան, Ե., 1987, էջ 525:
[48] Մենք հակված չենք այս տեսակետին, ուղղակի որպես ժողովրդական ստուգաբա-նության տարբերակ է նշվում:
[49] Турецко-русский словарь, ст. 686.
[50] Նկատենք, որ սրանցից ոչ մեկն էլ, որ ավելի հեշտ կարող էին կրել փոփոխություն, ազդվել օտար արտասանությունից, չի ստացել Մթնազուր, Կոռնիզուր, Հալիզուր անվանումները, չի փոխել անվան վերջին բաղադրիչը:
[51] Տե՛ս Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, էջ 264-267:
[52] Հ. Աճառյան, Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, հ., VI, էջ 765-766:
[53] Գ. Ջահուկյան, Հայերենը և հնդեվրոպական հին լեզուները, Ե., 1979, էջ 67:
[54] Տե՛ս Г. Джаукян, Хайасский язык и его отношение к индоевропейским языкам, Е., 1964, ст. 56.